Беренче бүлек
ИГЕЛЕК ҖИРДӘ ЯТМЫЙ
Кереш
«Кешене каторга җәзасына тартасың килсә, көндәлек язарга куш», — дигән Марк Твен. Андый җәзага түзәрлек ихтыяр көчен үземдә юк дип санап, тормышымдагы кайбер вакыйгаларны урык-сурык булса да теркәп бару белән канәгатьләнергә булдым. Уку — энә белән кое казу икән, язу да иләк белән су ташу кебек буш эш ахры... Тик, ни хикмәттер, язасы килү ихтыяҗы хәтсез, ә каторжан буласы килми... Чын язучы өчен үз-үзеңне буйсындыру, җиңү зарур, әмма минем ише каләм тибрәтүчегә артык кырыс шартлар кабул итүнең зарурияте юк дип исәплим... Роман сырларга алынмыйм лабаса, исәбем, тормышымдагы кайбер гыйбрәтле хәлләрне истәлеккә генә калдыру. «Түшәм»ем шулай гына булды бугай, мәгълүм биеклектән өскә таба миллиметр да артык «үстермиләр». Дөнья рәхәте чигеп, тормышның артына тибеп яшисе килә, ә көн дә җигәләр, сүгенеп каулыйлар, булдыксызлыгымны фашлап, чырайга чәпиләр. Түрә булсам, кемне ничек биетергә мин дә бик беләсе, кул астымдагыларның әле берсен, әле икенчесен чиратка салып, тиле калдыру әмәлен тиз табар идем кана... Әйтик, иртәнге планёркада бәгъзе белгечеңә шомлы тавыш белән: — Әйбәт кенә эшли идең, үзгәреп киттең, син бит мондый түгел идең?! – дисең. Яки: — Егетләр, әзрәк башыгызны да эшләтегез, һаман утыра торган төшегезгә авырлык китерүдән туктарга вакыт... Һәм башкалар, һәм шуның ишеләр. Бүтәннәрне көн дә «тәрбияләү» барышында үзеңнең, якыннарыңның тормышын көйләү җаен чыгарасың. — Юк, болай булмый, мин әйтәм, «КПСС карары — фәләнемә ярады», дип сафсата сатудан туктарга вакыт... Ә партиягә югары белемлеләрне алырга ашыкмыйлар икән... Әмма төшенкелеккә бирелергә кирәкми, максатка ирешү юлы «әнә» генә. Сатучылар үтемле товарга үтемсезен, әйтик, дефицит хәлвәгә җете тозлы кильки балыгын таккан заманда яшибез, димәк, миңа да һич югы ике-өч эшчене фиркә куенына өстерәтергә яки мәсьәләне җиңел хәл итәрдәй зат белән дуслашырга кирәк. «Дәрт иткән җиңгәсен үпкән», диләр, абзагыз, җәйге ял вакытында шабашкага чыккач, райкомның оештыру бүлеге мөдире фатирына сыйфатлы ремонт уздыру насыйп булды. Игелек җирдә ятмый икән, әлеге агаем бердәнбер көнне: — Син нишләп партиядә түгел? — дигән сөаль бирә... — Лаеклы микән соң мин ул бәхеткә? — Лаякыл! — диде абзыкай, кет-кет килеп. Кем уйлаган шушындый очсызлы гына шаярту кәефне шулкадәр күтәрер дип. Ихластан кушылып көлдем. КПСС сафларына кандидат булып теркәлеп күп тә үтмәде, бер кичне ишегемне форма кигән әфәнделәр какты. Нәкъ синдәй безгә кирәк Әлеге икәүнең озынрагы, пожарниктыр дип чамалаганым Эчке эшләр министрлыгының кадрлар бүлегеннән булып, икенчесе районыбызның милиция җитәкчесе иде. Үзләренә кодалыйлар, хәзерге эш хакым белән кызыксыналар. — Өстәмәләре белән йөз алтмыш биш сум, — дим. — Ә бездә ике йөз утыз. Хәрби дәрәҗәң нинди әле. Сезнең институтта хәрби кафедра булгандыр ич? — Запастагы өлкән лейтенант. — Менә бит. Мин сержанттан башладым, ә син өлкән лейтенант, ә бәлки капитан булып ук керешәсең. Ә иң мөһиме — партияле булуың. — Мин бит әле кандидат кына. — Зарар юк. Райком белән килешенгән. Район үзәгенә толковый участок инспекторы кирәк. Тора-бара урынбасар да булып куярсың. Райком синең турыда бик уңай фикердә. Йә, килештекме? Син безнең таләпләргә туры киләсең. — Бераз уйларга, туганнар белән киңәшергә вакыт бирерсез бәлки. — Әйдә, иртәгәгә кадәр. Казаннан килгән иптәш белеп китсен, югыйсә сиңа дигән штатны кире алулары бик тиз. Хатын да, әни дә, туганнар да минем яңа эшкә китүемне хупламадылар. Әмма чорыбызның «Свияга» атлы иң кәттә суыткычы ике йөз утыз тәңкә торган бер заманда, шуны ай саен сатып алу мөмкинлегеннән баш тартырга аңа бит тай типмәгән... Үзгәрерсез Яңа урындагы хезмәттәшләр ят итми: мөнәсәбәтләр дустанә, ә өлкәнрәкләр бик теләп минем белән эш тәҗрибәләрен уртаклаша. Беркөн шулай бүлегебез коридорында университет белемле тикшерүче Хәлил Әмирович очрый, бик канәгать кыяфәттә кулларын уа, сул йодрыгының өслегенә уң кулының учы белән шапылдатып сугып та куя һәм елмая. Сәламемне алгач, шатлыгының сәбәбе белән кызыксынам. — Әле генә берәүне кулга алдырып, камерага озаттым. — Эшли башлаганда да мондый хәлләргә куана идегезме? — Юк. Беренче тапкыр берәүне кулга алгач, камерасы тирәсен өч тапкыр урадым. Мин аны судка кадәр иректә дә калдыра ала идем, дөрес эшләдемме икән, дип борчылдым. Ә хәзер, күреп торасыз, шатлыгым эчемә сыймый. Ничава, Зәет Зарифулыч, сез дә үзгәрерсез. Безнең начальник та: — Маймылдан милиционер ясап була, милиционердан кеше ясап булмый, — ди әнә. Беренче чирканчык Курсларда укырга киткәнче башкалар тирәсендә өйрәнә торырга куштылар. Тәүге эш көнемне участковый Ногман агай белән башладык. Каяндыр Бөгелмәдән бер совхозга торба урлап ташыганнар. Ташучы шофёр да билгеле, әмма ул дөресен әйтмәячәк икән. Менә шуның телен чишәргә кирәк. Шофёрга карата эш кузгатып, кулга алып, камерага япканда, әңгәмә нәтиҗәлелеге артырга мөмкин, әмма прокурор рөхсәт бирми, дәлилләр сыек дип киресенә каткан, имеш. Совхоз үзәгенә урнашкан авыл советы бинасындагы участковый бүлмәсенә киләбез. Коридор тулы халык, көтәләр, теге шофёр да шунда. Ногман агай, исереп эшкә чыкмаган, хатынын тукмаган, күршесе белән низаглашкан һәм башка шундый агай-түтәйләр белән шактый кырыс кылана, ә мин, мыегыма урап, милициячә сөйләшергә өйрәнеп, шыпырт кына бер почмакта утырам. Менә чират теге шофёрга җитте. Ул таза гәүдәле, ир уртасы кеше,үзен тыныч, ипле тота, бер дә кабаланмый. Алай да: — Ногман абый, рейска чыгасы бар бит, бик кирәгем булмаса тоткарламагыз әле, — дип, үз чираты җиткәнче, без утырган бүлмәгә алдан пеләшләнә башлаган башын тыгып алырга өлгергән иде. — Сабыр ит, апаем, — диде аңа Ногман агай. — Без дә бит монда юкны чәйнәп, су эчеп утырмыйбыз. Инде чираты җиткән, керде, тора бер урында таптангалап. — Менә бу иптәш Минзәләдән килде, — ди Ногман ага, минем якка ымлап. — Син өченчекөн төштән соң моның ике сарыгын бәрдереп качкансың. Машинаңның төсе килә, номерың шул. Бик әтәч кыяфәттә кердең дә керүен апай, давай яхшылык белән сарык бәясен түлә, хакын килешегез, и эшне шуның белән бетерәбез. Шофёр, көтелмәгән яңалыктан аптырап калды. — Кайчан дидегез? — Саңгырау түгелсеңдер бит? — Мин таптаттыммы, инәңне сигез-тугыз тиен? — ди бу миңа, ыжгырып һәм якама үрелә. — Күрүчеләр җитәрлек анда. Тузаннар туздырып качтың, сбулыч. — Бездә хулиганлык өчен дә маддә бар энекәш, үзеңне ипле генә тот, ярыймы, — ди Ногман ага, тавышын күтәрә төшеп. — Боларның Минзәләсенә утырмага китмәгәең. — Ногман абый, валлаһи, таптатмадым. — Хәзер, ышандым. — Өченчекөн дидеңме? Соң ул көнне мин бит Бөгелмәдә идем. — Әкиятеңне әбиеңә сөйлә, нишләп соң путёвкаңда Минзәлә тора алай булгач? Диспетчерың да шулай дип чата-кама килә. — Башта Минзәләгә дигәннәр иде, аннары директор Бөгелмәгә ычкынырга кушты. — Барып, буш кайттым дисең инде? — Нишләп буш, торба төяп. — Мә кәгазь. Кайчан чыгып киттең, кайчан кая барып кердең, кем төяде и кайчан кайтып кердең? Язганнарың расланса, котыласың. — Ничек котыла? — дип, ярсып, моның каршына ук килеп басам. Түләсен ике сарыкны, әле берсе аның буаз иде! — Абый, валлаһи, мин түгел. — Бөгелмәдә минем энекәш торба заводында эшли, хәзер очына чыгабыз, бармадың син анда! — Бардым. — Кем төяде? Кранчы кем иде? — Торбаны заводтан түгел, аннан ерак түгел ПМК ихатасыннан төяделәр. Кранчы Сергей исемле, сары чәчле урыс малае. Арага Ногман агай керә: — Ярый, энекәш, әйткәннәреңне тиз генә сырла да рейсыңа ычкын. Кем төяде анда, кем эләктереп торды, кайчан и кем бушатты? Шофёр миңа каш астыннан караштырып язарга керешә, ә мин телефонга тотынам, «Бөгелмә»гә шалтыратып, Сергей атлы егет хакында белешкән атлы кыланам. Шофёр киткәч, Ногман агайның авызы ерылды: — Чуваш әйтмешли, пулты пу, — дип куйды. — Калганын Хәлил Әмиреч хәл итеп бетерә моның, — дип, кеткелдәп көлде һәм — Милиционер чыга синнән болай булгач, — дип мине купайтырга да онытмады. Фашистларча җәфалау Прокуратурага район чигендәге авылда яшәүче ханымнан көчләнүе хакында гариза кергән. Урынга чыгарга төркем оешып, прокурор урынбасары Җамалыев, җинаятьләр эзләү бүлегеннән оперативник Галявин һәм мин, яңа кеше, шунда укталабыз. Тегеләрнең кыяфәт шәп, зифа буй-сын, кара мыек, күзләр майлы, кыскасы, хатын-кыз игътибарын җәлеп итәрлек ир-атлар. Мин генә әллә кем түгел, сап-сары калын каш, сипкелле аксыл йөз, әле тегеләр сыман уклау кебек тырпаеп та тормыйм. Зыян күрүче ханымның өен тиз таптык, ире, дүрт баласы бар, ә олысы армиядән кайтып, тракторга утырырга өлгергән. Хатын хәлне сөйли, юлдашларым алмаш-тилмәш уңайсыз сораулар биреп, мәгълүмат сыгалар. Өйдә дүртебез генә, Галявин башкаларны ихатада бер-бер эш эшли торырга кушып озатты. Сораша торгач, шул ачыкланды: хатын инеш буендагы мунчаларына су ташыганда, бергә фермада эшләүче терлекче егет килеп чыга һәм моңа бәйләнә. — Карышуыма карамастан, ул мине мунчага алып кереп, башымны тупсага салып, чатлы багана ясап, фашистларча яфалады, — ди хатын. — Килеп ябышкач, кычкырдыгызмы? — Әллә нәрсәсенә кычкырасы итмәдем. — Киемнәрегезне ертмагандыр бит? — Юк. — Бу аның сине беренче тапкыр көчләве идеме, әллә элек тә көчләгәне булдымы? — Әллә ничә тапкыр яфалады инде ул мине. Егетләр, күзгә-күз карашып, елмаешып куйдылар һәм тәфтишләүләрен дәвам иттерделәр. Аннары, хатынга сөйләгәннәрен үз кулы белән кәгазь битенә яздырдылар һәм имзасын куйдырдылар. Аңлатма Галявин папкасына кереп урнашкач, опер кинәт кырысланды, хатынның күзенә батырып карап: — Син нәрсә бер гаепсез малайны төрмәгә тыгарга азапланасың?! — дип җикерде. — Шакир бит, — диде хатын, тәрәзә тирәсендә кайнашкан ире ягына ымлап, һәм шул мәлдә аның күзләре ялтырап, керфекләренә яшь тамчылары эленде, — тукмап яздыртты. Менә бу төшләрем кара янып чыкты... Йөгерттереп кенә барып кайтсын мәллә? — Бүген, Дәет Дарифулыч, сез минем карамакта. Көмеш чәчле милиция капитаны ОБХСС инспекторы Фәйзи агайның сарыга буялган «Урал» матаенда Кырынтау авылына юнәләбез. «Кыдыл бодау» диалекты белән сөйләшергә яратканын белә Зәет Зарифулла улы, шуңа үпкәләми... Матайны совхоз идарәсе каршында калдырып, бинаның караңгы болдырына, аннары эчкә үтәбез. Директор чирләп хастаханәгә эләккән, баш бухгалтер район үзәгенә киткән, кассир белән терлекчелек бухгалтеры гына эш урыннарында иде. Фәйзи агай боларны әйбәт белә: — Сәрия сеңел, бар йөгерттереп кенә директорыгызның шофёрын чакырып кил, кая торганын беләсеңдер, — ди. — Әнә генә, — ди Сәрия, тәрәзәдән күренеп торган диварлары зәңгәргә буялган фин йорты тарафына төртеп күрсәтеп. — Өендә булса кирәк, әле генә ихатасында кайнашадыр иде. Сәрия чыгып киткәч, бухгалтер ханымның да теле ачылды: — Әллә утын урлады дип язганнармы? — Бар инде. Ниндирәк егет ул Мәсгуть, әти-әнисе исәнме? — Бригадир ярдәмчесе булып та йөрде, заффермылар да булып эшләп алган Гыйсметдин малае инде. — Хатыны почтадамы? — Әйе. — Бу егет кайда иде соң үзе? Бер дә күзгә-башка чалынганы булмады? — Себердән баеп кайтты. Жигулигә утырып. Аннары лесникка ялланды. Ярты ел чиләнде микән, директор чакыртып, өр-яңа «Нива»га утыртты, иске директордан калган фатирны, әнә шул фински йортны бирдертте. Моннан көнләшүче күп инде хәзер. Үзенең абыйсының катыны сырламады микән әле хатны, бер дә тормышларының рәте юк. — Алайса, юкка йөрисез дисең инде син? — Тагын нәрсәләр язылган суң? — Утын дигән дә икмәк дигән. — Безнең лесник Сәлахтан рәҗе игелек күреп була. Икмәген ни дияргә дә белмим. Әңгәмә шушы урында өзелде: ишектән Сәриягә тагылып диярлек, борчылуы чырена чыккан, чандыр гәүдәле Мәсгуть килеп керде. Аны күрүгә, Фәйзи агай. — Һи, моның ише чикләвекләрне «вату» берни түгел дигән кыяфәт чыгарып, миңа борылып елмайды һәм күз кысып куйды. Аннары, кырыслана төшеп: — Мәсгуть Гыйсметдин улы Гыйльметдинов син буласыңмы? — дип сорады. — Әйе, абый. Бер-бер хәл бар мәллә? — Укы. Синең өстән язганнар. — Һәм Фәйзи ага анонимканы Мәсгутькә тоттырды. Егетнең куллары калтыранды, кәгазь бите дер-дер килде. Ниһаять, язылганнарның очына чыкты ахры, тамак кыргандай итте, һәм: — Абый, биш йөк имән утынын лесник үзе бирде, хезмәтемне утынлата бәхилләтте, язуы бар, — диде. — Утынны оныт. Сәләхи сиңа түгел, миңа да утын арттыра торган адәм түгел. Күзе очлы. Бәк вакчыл. Син эпи турында сөйлә. — Өй әнә, күз алдыгызда. Абыйлар, пожалысты, кай төш кирәк, әйдәгез, ачам да күрсәтәм. — Һмм... Бик кыю сүләшәсең бит әле син. Димәк, эпи синең өйдә түгел... Әйдә. Кабыз «Нива»ңны, әтәңнәр ихатасына урап киләбез. Машина, капка төбенә җитеп туктагач, егетебез бар кыюлыгын учына җыеп димме, сорау бирергә батырчылык итте: — Абый, сезнең өйгә керергә санкциягез бармы соң? — Ә-әә-ә, — дип сузды Фәйзи агай, сары керфекле ачык зәңгәр күзләрен түгәрәкләндереп. — Сиңа капылт кына санкция кирәк булдымыни? Үзеңнең өйгә чакырганда кирәк түгел иде бит... Ярар. Менә бу абыең ихатагыз янында калып торыр, ә без, синең белән икәү прокурорны урап килербез... Егет сүзсез калды. Әмма дәшми озак түзә алмады. — Абый, урлаган идем, — диде ул, ишетелер-ишетелмәс тавыш белән. — Шулай диген аны, әнәңне эт җыккыры малай. Атаң хәтле абзаңны алдап торасың. Сүлә. Нәрсә алып кайттың? Кая урнаштырдың? — Арпа. Базга бушаткан идем. — Берәр тонна бармы? — Артыгы белән. — Тәк. — Фәйзи агай кесәсеннән каләм алып, язып, нидер чутлады һәм җинаять эше кузгатырлык күләмдә, ягъни илле бер сумлык арпаны төяп, амбарга илтеп, үлчәтеп тапшырырга кушты. — Калганы белән нишлим? — Тапшырган кадәрең җитеп торыр. Егет, каяндыр дус-ишләрен табыштырып, әйтелгәнне үтәде һәм арпа тапшырылуы хакындагы язуны Фәйзи агайга кайтарып тоттырды. Ике ай чамасы вакыт узгач, шул материалны «эш» итүче тикшерүче Хәлил, Фәйзи абый белән икебезне бергә туры китереп: — Егетләр, күреп торасыз, эшләр муеннан, утыра торган җиргә кыл да сыймый, үз материалыгыз буенча эшне хезмәт коллективына җиткерергә, җәмәгать гаепләүчесе яки яклаучысы сайлатырга кирәк, профилактика буенча эш планы шуны таләп итә, зинһар иренмәгез, — ди. Янә сары матайда совхозга укталабыз. Таныш конторга керүгә, безне зурлап каршылыйлар, директор кабинетына уздыралар, кабинет хуҗасын һәм шофёрын рация аша эзләү хәстәренә керешәләр. Алар табылганчы дип «эш» белән танышырга керешәбез. — 89 нчы маддәнең өченче чәстен кулланган бит бу! — дип кычкырып куя Фәйзи ага. — Нәрсә каралган инде өченче кисәктә? — Ювелирный магазин басучы белән тигезләгән Мәсгутьне безнең Хәлил. Иң киме өч ел моңа. — Ничек алай? — Күрәсезме, протоколда ничек язылган. Ул аннан урысча беләм дип кул куйдырткан да статьяны бәхәссез тегеп булырлык итеп җавап бирдерткән. «У менә в голове зародился умысел» дигән җөмлә дә бар монда хәтта. Өстәвенә «үтеп керү» теккән. Ә үтеп керү өчен какраз өченче чәс. Хактан да сорау алу беркетмәсендә «безнең ындыр табагы әйләндереп алынган, мин бикле коймадан үтеп, арпаны үз машинама төяп урлап алып чыктым һәм әтием яшәгән йортның базына бушаттым», диелгән иде. — Дәет Дарифулыч, бу бит үз машинамда, дигән. Димәк, җинаять чарасы буларак машинасы конфискациягә эләгә. — Инәңнең койрыгы, — дип куйдым мин, аптыраудан гаҗиз калып. — Себерләрдә бөкресен чыгарып алган машинасын алалар, үзен төрмәгә тыгалар, көл-талкан килә бит егетнең тормышы! — Хәлил Әмиреч артыграк тырышкан. Ул кадәр зурга җибәрү пычагымамы? «Үтеп керү» дигәне артык монда. Югыйсә беренче бүлек чәпәрләр дә иң күбе ике ел дәвамында айлыгыннан 20% тотып барырлар иде һәм вәссәлам. Телефонга ябышам. Бәхеткә Хәлил урынында икән. — Син нәрсә кешене шул кадәр колагыннан батырасың? — дигән соравыма аның артык исе китмәде. — Урлашмасыннар! — диде ул кыска итеп. — Беренче бүлек кенә җитми идеме? — Мин элек судка сез әйткән төсле җибәргәләдем. Ә анда тагын да йомшарталар да эш бракка чыгып куя. Шуңа күрә гер тагам хәзер. Юкка хафаланмагыз, ул ахырдан таман гына булып кала. Мин трубканы куям да аптырап Фәйзи агайга текәләм. — Барып кайтсын, йөгерттереп кенә, — ди өлкән хезмәттәшем. Аңа җавап табарга өлгермим, директор, аңа тагылып шофёры килеп керә. Күрешәбез. — Эшләр кай тирәдә инде безнең? — дип кызыксына директор. Хәлнең хөрт булуын аңлатам һәм Фәйзи агай ярдәм итәргә алынса гына яктылык күренү мөмкинлеген төшендерәм. — Дәет Дарифулыч, туктагыз әле. Бәлкем бу мәсьәләгә Рәхим Сабирычның карашы бөтенләй үзгәдер? — Шәхси шофёрымны утыртулары миңа абруй өстәр дип уйлыйсызмы? Егетләр, пожалыста. Берни вәгъдә бирмим, ОБХСС кешеләреннән үзем дә шикләнәм. Ә сездән, Фәйзерахман абый, бигрәк тә. Сезне бит, артыгызда аты-юлы белән «туры фәлән» дип сүгәләр, хәтта абзарыгызның стеналары да юкә кабыгыннан, шул кабыкларның аскы, бер метр чамасы өлеше зәңгәргә буялган имеш. Дөресме? Бетермик егетне. — Урамда торган йөк машинасыннан урлау бер нәрсә, ә биләмәгә үтеп кергән өчен закон каты. Тәк, энекәш... Кил әле монда. Утыр, директор абыең белән минем арага һәм борыныңа киртләп бар. Мәсгуть, дер-дер килеп, күрсәтелгән урынга кысылды. — Судта прокурор әйтер, энем бу бит ап-ак, дияр. Син дә аның ак икәнен күрерсең. Әмма, юк иптәш прокурор, бу кап-кара, диң. Чигенәсе түгел, аңладыңмы? — Э-э. — Синең яшь бәрәннәрең бармы? — Ә? Нәрсә? Сарык бәрәннәреме? Өчәү. — Яхшы. Судта болай сөйлисең: минем өч яшь бәрәнем бар. Аларга көн дә яшел үлән чабып алып кайтам. Шуның өчен кабинада кыска саплы чалгы йөртәм. Директор сүгә, машина утыргычын яшелләтәсең, ди. Шуннан мин үзем белән капчыклар йөртә башладым. Сиздеңме аерманы? Капчыкларны урлау нияте белән түгел, ә үлән тутыру өчен йөртә башладың. Директор сүккәнгә! Рәхим Сабирыч, сез дә аңышып барасызмы? — Таныйм, сүктем. — Урып-җыю ничек барды быел? Комбайннар ватылып бик интектермәдеме? — Һәй, Фәйзерахман туган. Ватылмаган кайларда... Берсе-бер калмый кырылган көннәр булды. — Бик хуп. Әнекәш, киртлә колагыңа. «Ул көнне без әбәд алдыннан басуга сугылдык. Бөтен комбайннар ватылып туктаган иде. Директор миңа кайтып ашарга һәм зернотокка менеп көтәргә кушты. Үзе, комбайннар эшли башлагач, беренче олау белән кайтырмын, диде. Мин кайтып әбәдне ашагач, зернотокка машинам белән кереп, аны күләгә урынга куеп, көтәргә керештем». Аңышып бак, бернинди үтеп керү юк, син директор кушканга кергәнсең! — Мин куштым! — дип куя Рәхим Сабирович. — Син кергәндә биләмә ачык булган. Эпи һаман кайтмагач, ындыр табагы эшчеләре өйләренә таралган. Ә син, урып-җыю вакытында рәтле йокы күрмәвең сәбәпле, мәмрәп йокыга талгансың. Уяндың, директорың һаман кайтмаган. Аннары анда кунып булмый ич, кайтырга җыендың. Ә бәкәйләргә печәнең чабылмаган. Капчыклар буш кайтмасын дип тоттың да көшелдән арпа тутырдың. Арпа авыр ул, күп керә. Ну шуннан зерноток капкасына эленгән ялганчы йозакны алып куеп, чыгып киттең. Ул бикле түгел иде. Аның нинди икәнен хәзер эт тә исбат итә алмый. — Мин бит тикшерүчегә бүтәнчә сүләдем. — Син аңа русча беләм дип кул куйгансың. Ә судта, мин русча начар беләм, әрмиядә дә, Себердә дә йөреп кайткач, белмим дип әйтергә яхшысынмадым, тикшерүче кырыс иде, курыктым, һәр әйткәненә аңламыйча риза булып тордым һәм кул куйдым, дисең и прокурор күпме кысса да чигенмисең. — Әле бит моның машинасы конфискациягә эләгә. — Анысын болай. Мин үзем йөрткән совхоз машинасын үземнеке дип йөрим. Авылда да аны Мәсгуть машинасы, диләр. Аннары үз Жигулиемне жәлләмичә ничек аның белән йөк ташыйм, яңгырдан соң безнең урамга «Нива»сыз кереп тә булмый дисең һәм фәләнеңнән ассалар да сүзеңнән кире чигенәсе түгел. Бер ай чамасы вакыт үткәч, кабинет ишегемне кемдер кыюсыз гына шакый. Ачсам — Мәсгуть. — Абый, суд булды, сез әйткәнчә 20% түләү ясадылар, инде миңа нишлисе? — Бар, бер ярты алып кил, Фәйзи агаеңны кичә генә майор дәрәҗәсенә күтәрделәр, котлыйк үзен. Мәсгуть йөгерттереп кенә кирәк-яракны алып килде. — Бүтән урлашып йөрмә, әнәңне эт җыккыры малай, — дияргә онытмады Фәйзи ага, кабарга дип печеньегә үрелгәндә.
ИГЕЛЕК ҖИРДӘ ЯТМЫЙ
Кереш
«Кешене каторга җәзасына тартасың килсә, көндәлек язарга куш», — дигән Марк Твен. Андый җәзага түзәрлек ихтыяр көчен үземдә юк дип санап, тормышымдагы кайбер вакыйгаларны урык-сурык булса да теркәп бару белән канәгатьләнергә булдым. Уку — энә белән кое казу икән, язу да иләк белән су ташу кебек буш эш ахры... Тик, ни хикмәттер, язасы килү ихтыяҗы хәтсез, ә каторжан буласы килми... Чын язучы өчен үз-үзеңне буйсындыру, җиңү зарур, әмма минем ише каләм тибрәтүчегә артык кырыс шартлар кабул итүнең зарурияте юк дип исәплим... Роман сырларга алынмыйм лабаса, исәбем, тормышымдагы кайбер гыйбрәтле хәлләрне истәлеккә генә калдыру. «Түшәм»ем шулай гына булды бугай, мәгълүм биеклектән өскә таба миллиметр да артык «үстермиләр». Дөнья рәхәте чигеп, тормышның артына тибеп яшисе килә, ә көн дә җигәләр, сүгенеп каулыйлар, булдыксызлыгымны фашлап, чырайга чәпиләр. Түрә булсам, кемне ничек биетергә мин дә бик беләсе, кул астымдагыларның әле берсен, әле икенчесен чиратка салып, тиле калдыру әмәлен тиз табар идем кана... Әйтик, иртәнге планёркада бәгъзе белгечеңә шомлы тавыш белән: — Әйбәт кенә эшли идең, үзгәреп киттең, син бит мондый түгел идең?! – дисең. Яки: — Егетләр, әзрәк башыгызны да эшләтегез, һаман утыра торган төшегезгә авырлык китерүдән туктарга вакыт... Һәм башкалар, һәм шуның ишеләр. Бүтәннәрне көн дә «тәрбияләү» барышында үзеңнең, якыннарыңның тормышын көйләү җаен чыгарасың. — Юк, болай булмый, мин әйтәм, «КПСС карары — фәләнемә ярады», дип сафсата сатудан туктарга вакыт... Ә партиягә югары белемлеләрне алырга ашыкмыйлар икән... Әмма төшенкелеккә бирелергә кирәкми, максатка ирешү юлы «әнә» генә. Сатучылар үтемле товарга үтемсезен, әйтик, дефицит хәлвәгә җете тозлы кильки балыгын таккан заманда яшибез, димәк, миңа да һич югы ике-өч эшчене фиркә куенына өстерәтергә яки мәсьәләне җиңел хәл итәрдәй зат белән дуслашырга кирәк. «Дәрт иткән җиңгәсен үпкән», диләр, абзагыз, җәйге ял вакытында шабашкага чыккач, райкомның оештыру бүлеге мөдире фатирына сыйфатлы ремонт уздыру насыйп булды. Игелек җирдә ятмый икән, әлеге агаем бердәнбер көнне: — Син нишләп партиядә түгел? — дигән сөаль бирә... — Лаеклы микән соң мин ул бәхеткә? — Лаякыл! — диде абзыкай, кет-кет килеп. Кем уйлаган шушындый очсызлы гына шаярту кәефне шулкадәр күтәрер дип. Ихластан кушылып көлдем. КПСС сафларына кандидат булып теркәлеп күп тә үтмәде, бер кичне ишегемне форма кигән әфәнделәр какты. Нәкъ синдәй безгә кирәк Әлеге икәүнең озынрагы, пожарниктыр дип чамалаганым Эчке эшләр министрлыгының кадрлар бүлегеннән булып, икенчесе районыбызның милиция җитәкчесе иде. Үзләренә кодалыйлар, хәзерге эш хакым белән кызыксыналар. — Өстәмәләре белән йөз алтмыш биш сум, — дим. — Ә бездә ике йөз утыз. Хәрби дәрәҗәң нинди әле. Сезнең институтта хәрби кафедра булгандыр ич? — Запастагы өлкән лейтенант. — Менә бит. Мин сержанттан башладым, ә син өлкән лейтенант, ә бәлки капитан булып ук керешәсең. Ә иң мөһиме — партияле булуың. — Мин бит әле кандидат кына. — Зарар юк. Райком белән килешенгән. Район үзәгенә толковый участок инспекторы кирәк. Тора-бара урынбасар да булып куярсың. Райком синең турыда бик уңай фикердә. Йә, килештекме? Син безнең таләпләргә туры киләсең. — Бераз уйларга, туганнар белән киңәшергә вакыт бирерсез бәлки. — Әйдә, иртәгәгә кадәр. Казаннан килгән иптәш белеп китсен, югыйсә сиңа дигән штатны кире алулары бик тиз. Хатын да, әни дә, туганнар да минем яңа эшкә китүемне хупламадылар. Әмма чорыбызның «Свияга» атлы иң кәттә суыткычы ике йөз утыз тәңкә торган бер заманда, шуны ай саен сатып алу мөмкинлегеннән баш тартырга аңа бит тай типмәгән... Үзгәрерсез Яңа урындагы хезмәттәшләр ят итми: мөнәсәбәтләр дустанә, ә өлкәнрәкләр бик теләп минем белән эш тәҗрибәләрен уртаклаша. Беркөн шулай бүлегебез коридорында университет белемле тикшерүче Хәлил Әмирович очрый, бик канәгать кыяфәттә кулларын уа, сул йодрыгының өслегенә уң кулының учы белән шапылдатып сугып та куя һәм елмая. Сәламемне алгач, шатлыгының сәбәбе белән кызыксынам. — Әле генә берәүне кулга алдырып, камерага озаттым. — Эшли башлаганда да мондый хәлләргә куана идегезме? — Юк. Беренче тапкыр берәүне кулга алгач, камерасы тирәсен өч тапкыр урадым. Мин аны судка кадәр иректә дә калдыра ала идем, дөрес эшләдемме икән, дип борчылдым. Ә хәзер, күреп торасыз, шатлыгым эчемә сыймый. Ничава, Зәет Зарифулыч, сез дә үзгәрерсез. Безнең начальник та: — Маймылдан милиционер ясап була, милиционердан кеше ясап булмый, — ди әнә. Беренче чирканчык Курсларда укырга киткәнче башкалар тирәсендә өйрәнә торырга куштылар. Тәүге эш көнемне участковый Ногман агай белән башладык. Каяндыр Бөгелмәдән бер совхозга торба урлап ташыганнар. Ташучы шофёр да билгеле, әмма ул дөресен әйтмәячәк икән. Менә шуның телен чишәргә кирәк. Шофёрга карата эш кузгатып, кулга алып, камерага япканда, әңгәмә нәтиҗәлелеге артырга мөмкин, әмма прокурор рөхсәт бирми, дәлилләр сыек дип киресенә каткан, имеш. Совхоз үзәгенә урнашкан авыл советы бинасындагы участковый бүлмәсенә киләбез. Коридор тулы халык, көтәләр, теге шофёр да шунда. Ногман агай, исереп эшкә чыкмаган, хатынын тукмаган, күршесе белән низаглашкан һәм башка шундый агай-түтәйләр белән шактый кырыс кылана, ә мин, мыегыма урап, милициячә сөйләшергә өйрәнеп, шыпырт кына бер почмакта утырам. Менә чират теге шофёрга җитте. Ул таза гәүдәле, ир уртасы кеше,үзен тыныч, ипле тота, бер дә кабаланмый. Алай да: — Ногман абый, рейска чыгасы бар бит, бик кирәгем булмаса тоткарламагыз әле, — дип, үз чираты җиткәнче, без утырган бүлмәгә алдан пеләшләнә башлаган башын тыгып алырга өлгергән иде. — Сабыр ит, апаем, — диде аңа Ногман агай. — Без дә бит монда юкны чәйнәп, су эчеп утырмыйбыз. Инде чираты җиткән, керде, тора бер урында таптангалап. — Менә бу иптәш Минзәләдән килде, — ди Ногман ага, минем якка ымлап. — Син өченчекөн төштән соң моның ике сарыгын бәрдереп качкансың. Машинаңның төсе килә, номерың шул. Бик әтәч кыяфәттә кердең дә керүен апай, давай яхшылык белән сарык бәясен түлә, хакын килешегез, и эшне шуның белән бетерәбез. Шофёр, көтелмәгән яңалыктан аптырап калды. — Кайчан дидегез? — Саңгырау түгелсеңдер бит? — Мин таптаттыммы, инәңне сигез-тугыз тиен? — ди бу миңа, ыжгырып һәм якама үрелә. — Күрүчеләр җитәрлек анда. Тузаннар туздырып качтың, сбулыч. — Бездә хулиганлык өчен дә маддә бар энекәш, үзеңне ипле генә тот, ярыймы, — ди Ногман ага, тавышын күтәрә төшеп. — Боларның Минзәләсенә утырмага китмәгәең. — Ногман абый, валлаһи, таптатмадым. — Хәзер, ышандым. — Өченчекөн дидеңме? Соң ул көнне мин бит Бөгелмәдә идем. — Әкиятеңне әбиеңә сөйлә, нишләп соң путёвкаңда Минзәлә тора алай булгач? Диспетчерың да шулай дип чата-кама килә. — Башта Минзәләгә дигәннәр иде, аннары директор Бөгелмәгә ычкынырга кушты. — Барып, буш кайттым дисең инде? — Нишләп буш, торба төяп. — Мә кәгазь. Кайчан чыгып киттең, кайчан кая барып кердең, кем төяде и кайчан кайтып кердең? Язганнарың расланса, котыласың. — Ничек котыла? — дип, ярсып, моның каршына ук килеп басам. Түләсен ике сарыкны, әле берсе аның буаз иде! — Абый, валлаһи, мин түгел. — Бөгелмәдә минем энекәш торба заводында эшли, хәзер очына чыгабыз, бармадың син анда! — Бардым. — Кем төяде? Кранчы кем иде? — Торбаны заводтан түгел, аннан ерак түгел ПМК ихатасыннан төяделәр. Кранчы Сергей исемле, сары чәчле урыс малае. Арага Ногман агай керә: — Ярый, энекәш, әйткәннәреңне тиз генә сырла да рейсыңа ычкын. Кем төяде анда, кем эләктереп торды, кайчан и кем бушатты? Шофёр миңа каш астыннан караштырып язарга керешә, ә мин телефонга тотынам, «Бөгелмә»гә шалтыратып, Сергей атлы егет хакында белешкән атлы кыланам. Шофёр киткәч, Ногман агайның авызы ерылды: — Чуваш әйтмешли, пулты пу, — дип куйды. — Калганын Хәлил Әмиреч хәл итеп бетерә моның, — дип, кеткелдәп көлде һәм — Милиционер чыга синнән болай булгач, — дип мине купайтырга да онытмады. Фашистларча җәфалау Прокуратурага район чигендәге авылда яшәүче ханымнан көчләнүе хакында гариза кергән. Урынга чыгарга төркем оешып, прокурор урынбасары Җамалыев, җинаятьләр эзләү бүлегеннән оперативник Галявин һәм мин, яңа кеше, шунда укталабыз. Тегеләрнең кыяфәт шәп, зифа буй-сын, кара мыек, күзләр майлы, кыскасы, хатын-кыз игътибарын җәлеп итәрлек ир-атлар. Мин генә әллә кем түгел, сап-сары калын каш, сипкелле аксыл йөз, әле тегеләр сыман уклау кебек тырпаеп та тормыйм. Зыян күрүче ханымның өен тиз таптык, ире, дүрт баласы бар, ә олысы армиядән кайтып, тракторга утырырга өлгергән. Хатын хәлне сөйли, юлдашларым алмаш-тилмәш уңайсыз сораулар биреп, мәгълүмат сыгалар. Өйдә дүртебез генә, Галявин башкаларны ихатада бер-бер эш эшли торырга кушып озатты. Сораша торгач, шул ачыкланды: хатын инеш буендагы мунчаларына су ташыганда, бергә фермада эшләүче терлекче егет килеп чыга һәм моңа бәйләнә. — Карышуыма карамастан, ул мине мунчага алып кереп, башымны тупсага салып, чатлы багана ясап, фашистларча яфалады, — ди хатын. — Килеп ябышкач, кычкырдыгызмы? — Әллә нәрсәсенә кычкырасы итмәдем. — Киемнәрегезне ертмагандыр бит? — Юк. — Бу аның сине беренче тапкыр көчләве идеме, әллә элек тә көчләгәне булдымы? — Әллә ничә тапкыр яфалады инде ул мине. Егетләр, күзгә-күз карашып, елмаешып куйдылар һәм тәфтишләүләрен дәвам иттерделәр. Аннары, хатынга сөйләгәннәрен үз кулы белән кәгазь битенә яздырдылар һәм имзасын куйдырдылар. Аңлатма Галявин папкасына кереп урнашкач, опер кинәт кырысланды, хатынның күзенә батырып карап: — Син нәрсә бер гаепсез малайны төрмәгә тыгарга азапланасың?! — дип җикерде. — Шакир бит, — диде хатын, тәрәзә тирәсендә кайнашкан ире ягына ымлап, һәм шул мәлдә аның күзләре ялтырап, керфекләренә яшь тамчылары эленде, — тукмап яздыртты. Менә бу төшләрем кара янып чыкты... Йөгерттереп кенә барып кайтсын мәллә? — Бүген, Дәет Дарифулыч, сез минем карамакта. Көмеш чәчле милиция капитаны ОБХСС инспекторы Фәйзи агайның сарыга буялган «Урал» матаенда Кырынтау авылына юнәләбез. «Кыдыл бодау» диалекты белән сөйләшергә яратканын белә Зәет Зарифулла улы, шуңа үпкәләми... Матайны совхоз идарәсе каршында калдырып, бинаның караңгы болдырына, аннары эчкә үтәбез. Директор чирләп хастаханәгә эләккән, баш бухгалтер район үзәгенә киткән, кассир белән терлекчелек бухгалтеры гына эш урыннарында иде. Фәйзи агай боларны әйбәт белә: — Сәрия сеңел, бар йөгерттереп кенә директорыгызның шофёрын чакырып кил, кая торганын беләсеңдер, — ди. — Әнә генә, — ди Сәрия, тәрәзәдән күренеп торган диварлары зәңгәргә буялган фин йорты тарафына төртеп күрсәтеп. — Өендә булса кирәк, әле генә ихатасында кайнашадыр иде. Сәрия чыгып киткәч, бухгалтер ханымның да теле ачылды: — Әллә утын урлады дип язганнармы? — Бар инде. Ниндирәк егет ул Мәсгуть, әти-әнисе исәнме? — Бригадир ярдәмчесе булып та йөрде, заффермылар да булып эшләп алган Гыйсметдин малае инде. — Хатыны почтадамы? — Әйе. — Бу егет кайда иде соң үзе? Бер дә күзгә-башка чалынганы булмады? — Себердән баеп кайтты. Жигулигә утырып. Аннары лесникка ялланды. Ярты ел чиләнде микән, директор чакыртып, өр-яңа «Нива»га утыртты, иске директордан калган фатирны, әнә шул фински йортны бирдертте. Моннан көнләшүче күп инде хәзер. Үзенең абыйсының катыны сырламады микән әле хатны, бер дә тормышларының рәте юк. — Алайса, юкка йөрисез дисең инде син? — Тагын нәрсәләр язылган суң? — Утын дигән дә икмәк дигән. — Безнең лесник Сәлахтан рәҗе игелек күреп була. Икмәген ни дияргә дә белмим. Әңгәмә шушы урында өзелде: ишектән Сәриягә тагылып диярлек, борчылуы чырена чыккан, чандыр гәүдәле Мәсгуть килеп керде. Аны күрүгә, Фәйзи агай. — Һи, моның ише чикләвекләрне «вату» берни түгел дигән кыяфәт чыгарып, миңа борылып елмайды һәм күз кысып куйды. Аннары, кырыслана төшеп: — Мәсгуть Гыйсметдин улы Гыйльметдинов син буласыңмы? — дип сорады. — Әйе, абый. Бер-бер хәл бар мәллә? — Укы. Синең өстән язганнар. — Һәм Фәйзи ага анонимканы Мәсгутькә тоттырды. Егетнең куллары калтыранды, кәгазь бите дер-дер килде. Ниһаять, язылганнарның очына чыкты ахры, тамак кыргандай итте, һәм: — Абый, биш йөк имән утынын лесник үзе бирде, хезмәтемне утынлата бәхилләтте, язуы бар, — диде. — Утынны оныт. Сәләхи сиңа түгел, миңа да утын арттыра торган адәм түгел. Күзе очлы. Бәк вакчыл. Син эпи турында сөйлә. — Өй әнә, күз алдыгызда. Абыйлар, пожалысты, кай төш кирәк, әйдәгез, ачам да күрсәтәм. — Һмм... Бик кыю сүләшәсең бит әле син. Димәк, эпи синең өйдә түгел... Әйдә. Кабыз «Нива»ңны, әтәңнәр ихатасына урап киләбез. Машина, капка төбенә җитеп туктагач, егетебез бар кыюлыгын учына җыеп димме, сорау бирергә батырчылык итте: — Абый, сезнең өйгә керергә санкциягез бармы соң? — Ә-әә-ә, — дип сузды Фәйзи агай, сары керфекле ачык зәңгәр күзләрен түгәрәкләндереп. — Сиңа капылт кына санкция кирәк булдымыни? Үзеңнең өйгә чакырганда кирәк түгел иде бит... Ярар. Менә бу абыең ихатагыз янында калып торыр, ә без, синең белән икәү прокурорны урап килербез... Егет сүзсез калды. Әмма дәшми озак түзә алмады. — Абый, урлаган идем, — диде ул, ишетелер-ишетелмәс тавыш белән. — Шулай диген аны, әнәңне эт җыккыры малай. Атаң хәтле абзаңны алдап торасың. Сүлә. Нәрсә алып кайттың? Кая урнаштырдың? — Арпа. Базга бушаткан идем. — Берәр тонна бармы? — Артыгы белән. — Тәк. — Фәйзи агай кесәсеннән каләм алып, язып, нидер чутлады һәм җинаять эше кузгатырлык күләмдә, ягъни илле бер сумлык арпаны төяп, амбарга илтеп, үлчәтеп тапшырырга кушты. — Калганы белән нишлим? — Тапшырган кадәрең җитеп торыр. Егет, каяндыр дус-ишләрен табыштырып, әйтелгәнне үтәде һәм арпа тапшырылуы хакындагы язуны Фәйзи агайга кайтарып тоттырды. Ике ай чамасы вакыт узгач, шул материалны «эш» итүче тикшерүче Хәлил, Фәйзи абый белән икебезне бергә туры китереп: — Егетләр, күреп торасыз, эшләр муеннан, утыра торган җиргә кыл да сыймый, үз материалыгыз буенча эшне хезмәт коллективына җиткерергә, җәмәгать гаепләүчесе яки яклаучысы сайлатырга кирәк, профилактика буенча эш планы шуны таләп итә, зинһар иренмәгез, — ди. Янә сары матайда совхозга укталабыз. Таныш конторга керүгә, безне зурлап каршылыйлар, директор кабинетына уздыралар, кабинет хуҗасын һәм шофёрын рация аша эзләү хәстәренә керешәләр. Алар табылганчы дип «эш» белән танышырга керешәбез. — 89 нчы маддәнең өченче чәстен кулланган бит бу! — дип кычкырып куя Фәйзи ага. — Нәрсә каралган инде өченче кисәктә? — Ювелирный магазин басучы белән тигезләгән Мәсгутьне безнең Хәлил. Иң киме өч ел моңа. — Ничек алай? — Күрәсезме, протоколда ничек язылган. Ул аннан урысча беләм дип кул куйдырткан да статьяны бәхәссез тегеп булырлык итеп җавап бирдерткән. «У менә в голове зародился умысел» дигән җөмлә дә бар монда хәтта. Өстәвенә «үтеп керү» теккән. Ә үтеп керү өчен какраз өченче чәс. Хактан да сорау алу беркетмәсендә «безнең ындыр табагы әйләндереп алынган, мин бикле коймадан үтеп, арпаны үз машинама төяп урлап алып чыктым һәм әтием яшәгән йортның базына бушаттым», диелгән иде. — Дәет Дарифулыч, бу бит үз машинамда, дигән. Димәк, җинаять чарасы буларак машинасы конфискациягә эләгә. — Инәңнең койрыгы, — дип куйдым мин, аптыраудан гаҗиз калып. — Себерләрдә бөкресен чыгарып алган машинасын алалар, үзен төрмәгә тыгалар, көл-талкан килә бит егетнең тормышы! — Хәлил Әмиреч артыграк тырышкан. Ул кадәр зурга җибәрү пычагымамы? «Үтеп керү» дигәне артык монда. Югыйсә беренче бүлек чәпәрләр дә иң күбе ике ел дәвамында айлыгыннан 20% тотып барырлар иде һәм вәссәлам. Телефонга ябышам. Бәхеткә Хәлил урынында икән. — Син нәрсә кешене шул кадәр колагыннан батырасың? — дигән соравыма аның артык исе китмәде. — Урлашмасыннар! — диде ул кыска итеп. — Беренче бүлек кенә җитми идеме? — Мин элек судка сез әйткән төсле җибәргәләдем. Ә анда тагын да йомшарталар да эш бракка чыгып куя. Шуңа күрә гер тагам хәзер. Юкка хафаланмагыз, ул ахырдан таман гына булып кала. Мин трубканы куям да аптырап Фәйзи агайга текәләм. — Барып кайтсын, йөгерттереп кенә, — ди өлкән хезмәттәшем. Аңа җавап табарга өлгермим, директор, аңа тагылып шофёры килеп керә. Күрешәбез. — Эшләр кай тирәдә инде безнең? — дип кызыксына директор. Хәлнең хөрт булуын аңлатам һәм Фәйзи агай ярдәм итәргә алынса гына яктылык күренү мөмкинлеген төшендерәм. — Дәет Дарифулыч, туктагыз әле. Бәлкем бу мәсьәләгә Рәхим Сабирычның карашы бөтенләй үзгәдер? — Шәхси шофёрымны утыртулары миңа абруй өстәр дип уйлыйсызмы? Егетләр, пожалыста. Берни вәгъдә бирмим, ОБХСС кешеләреннән үзем дә шикләнәм. Ә сездән, Фәйзерахман абый, бигрәк тә. Сезне бит, артыгызда аты-юлы белән «туры фәлән» дип сүгәләр, хәтта абзарыгызның стеналары да юкә кабыгыннан, шул кабыкларның аскы, бер метр чамасы өлеше зәңгәргә буялган имеш. Дөресме? Бетермик егетне. — Урамда торган йөк машинасыннан урлау бер нәрсә, ә биләмәгә үтеп кергән өчен закон каты. Тәк, энекәш... Кил әле монда. Утыр, директор абыең белән минем арага һәм борыныңа киртләп бар. Мәсгуть, дер-дер килеп, күрсәтелгән урынга кысылды. — Судта прокурор әйтер, энем бу бит ап-ак, дияр. Син дә аның ак икәнен күрерсең. Әмма, юк иптәш прокурор, бу кап-кара, диң. Чигенәсе түгел, аңладыңмы? — Э-э. — Синең яшь бәрәннәрең бармы? — Ә? Нәрсә? Сарык бәрәннәреме? Өчәү. — Яхшы. Судта болай сөйлисең: минем өч яшь бәрәнем бар. Аларга көн дә яшел үлән чабып алып кайтам. Шуның өчен кабинада кыска саплы чалгы йөртәм. Директор сүгә, машина утыргычын яшелләтәсең, ди. Шуннан мин үзем белән капчыклар йөртә башладым. Сиздеңме аерманы? Капчыкларны урлау нияте белән түгел, ә үлән тутыру өчен йөртә башладың. Директор сүккәнгә! Рәхим Сабирыч, сез дә аңышып барасызмы? — Таныйм, сүктем. — Урып-җыю ничек барды быел? Комбайннар ватылып бик интектермәдеме? — Һәй, Фәйзерахман туган. Ватылмаган кайларда... Берсе-бер калмый кырылган көннәр булды. — Бик хуп. Әнекәш, киртлә колагыңа. «Ул көнне без әбәд алдыннан басуга сугылдык. Бөтен комбайннар ватылып туктаган иде. Директор миңа кайтып ашарга һәм зернотокка менеп көтәргә кушты. Үзе, комбайннар эшли башлагач, беренче олау белән кайтырмын, диде. Мин кайтып әбәдне ашагач, зернотокка машинам белән кереп, аны күләгә урынга куеп, көтәргә керештем». Аңышып бак, бернинди үтеп керү юк, син директор кушканга кергәнсең! — Мин куштым! — дип куя Рәхим Сабирович. — Син кергәндә биләмә ачык булган. Эпи һаман кайтмагач, ындыр табагы эшчеләре өйләренә таралган. Ә син, урып-җыю вакытында рәтле йокы күрмәвең сәбәпле, мәмрәп йокыга талгансың. Уяндың, директорың һаман кайтмаган. Аннары анда кунып булмый ич, кайтырга җыендың. Ә бәкәйләргә печәнең чабылмаган. Капчыклар буш кайтмасын дип тоттың да көшелдән арпа тутырдың. Арпа авыр ул, күп керә. Ну шуннан зерноток капкасына эленгән ялганчы йозакны алып куеп, чыгып киттең. Ул бикле түгел иде. Аның нинди икәнен хәзер эт тә исбат итә алмый. — Мин бит тикшерүчегә бүтәнчә сүләдем. — Син аңа русча беләм дип кул куйгансың. Ә судта, мин русча начар беләм, әрмиядә дә, Себердә дә йөреп кайткач, белмим дип әйтергә яхшысынмадым, тикшерүче кырыс иде, курыктым, һәр әйткәненә аңламыйча риза булып тордым һәм кул куйдым, дисең и прокурор күпме кысса да чигенмисең. — Әле бит моның машинасы конфискациягә эләгә. — Анысын болай. Мин үзем йөрткән совхоз машинасын үземнеке дип йөрим. Авылда да аны Мәсгуть машинасы, диләр. Аннары үз Жигулиемне жәлләмичә ничек аның белән йөк ташыйм, яңгырдан соң безнең урамга «Нива»сыз кереп тә булмый дисең һәм фәләнеңнән ассалар да сүзеңнән кире чигенәсе түгел. Бер ай чамасы вакыт үткәч, кабинет ишегемне кемдер кыюсыз гына шакый. Ачсам — Мәсгуть. — Абый, суд булды, сез әйткәнчә 20% түләү ясадылар, инде миңа нишлисе? — Бар, бер ярты алып кил, Фәйзи агаеңны кичә генә майор дәрәҗәсенә күтәрделәр, котлыйк үзен. Мәсгуть йөгерттереп кенә кирәк-яракны алып килде. — Бүтән урлашып йөрмә, әнәңне эт җыккыры малай, — дияргә онытмады Фәйзи ага, кабарга дип печеньегә үрелгәндә.
Комментариев нет:
Отправить комментарий