Рустем Зарипов - публицист, автор стихов, рассказов, популярных песен (слова и музыка)

суббота, 29 августа 2015 г.

ТАРИХКА КҮЗ САЛСАК ... ( Т.Я. 2012 ел)




           Интернетка (матбугат ру) Римма Гатинаның Татар-информ урнаштырган кыска гына мәкаләсе күпләрне битараф калдырмаган : аңа мөрәҗәгать итүчеләр, башка язмалар белән чагыштырганда бермә бер ишле.  Мәкаләдә сүз Татарстан гимнына текст язган өчен 200 мең сум хак билгеләнгән конкурс  турында бара. Әлеге язма белән кызыксынучыларның байтагы  ошбу  бәйге уңаеннан  үз фикерләрен  белдерүне дә кирәк дип таба. 
           Мәгълүм ки, парламентыбыз Татарстан мөстәкыйльлеге хакында Декларация кабул иткәч үк көн тәртибенә гимн мәсьәләсе калыккан иде. Депутатларыбыз  зәвыгына сүз тиереп булмый , алар  , музыка белгече Мәхмүт ага Нигъмәтҗанов белдерүенчә  туган теле моңын күкрәгендә йөрткән,  башлангыч, урта һәм югары, ягъни музыка мәктәбе , музыка училищесы һәм консерватория тәмамлаган  татарның бердәнбер тулы музыкаль белемгә ия һөнәри композиторы Рөстәм Яхинның фронтовик шагыйрь Рамазан ага Байтимиров шигыренә рухланып язган көй тудырган “Туган ягым” атлы җырга тукталдылар. Һәм ни өчендер гимнны сүзсез хәлдә кабул иттеләр.. Гимн – теләктәш илдәшләрнең дога дәрәҗәсендәге йөрәк җыры. Димәк, сүзсез гимн –нонсенс.Хәлбуки, ни сәбәпле аны “әпә” хәлдә кабул итүләре  хакында рәсми һәм рәсми булмаган төрле версияләр, имеш-мимеш колакка керә... Әлбәттә , парламентыбыздагы  танылган татар шагыйрьләре фикере дә искә алынгандыр, ошбу мәсьәлә хәл ителгәндә..  Бәгъзеләрнең  бик шәп гимн  текстын  үзләре иҗат итеп тарихка кереп каласылары  килгән булса да гаеп итеп булмый... Версияләр моның белән генә чикләнми, әлбәттә. Әмма ләкин иң сару кайната торганнары - тирән мәгънәле кыяфәт ясап, урыс ватандашларга һәм көч структуралары тарафына ымлау....Ни өчен дисәгез, беренчедән, Тукай әйтмешли , “рус белән гомер кичердек , сайрашып”... Ә икенчедән,  Татарстан белән элеккеге МГБ җитәкчесе рус кешесе  Семен Давыдович Игнатьев  җитәкчелек иткән чорда Тукайга Казан уртасында иркен мәйданда искиткеч мәһабәт һәйкәл салынуын, Тукай премиясе булдырылуын, әдәбиятыбыз, мәдәниятебез чәчәк атуын, Муса Җәлилнең аклануын, Татар  опера- балет театрының татар сәнгатенә хезмәт итүен,  татар кулинариясенең  Лейпциг ярминкәсенә чыгып, халыкара танылуга ирешүен онытырлык түгел...                                  
              Интернеттагы шушы мәкалә тирәсендә купкан  бәхәстә  бәгъзеләр ярсый-ярсый Рамазан ага Байтимиров  шигырен тәнкыйтьләргә , яраксыз дип ышандырырга кереште. Әледән әле ике йөз мең тәңкә телгә менде, шуңа ия булырга омтылуда  беренче чиратта Рамазан аганың кызы Гөлшат ханымны “оялттылар”. Хәер, үзара чәкәләшүләр дә чагылыш тапмады түгел... Баксаң,  гимн сыйфатында  файдалануга тапшырылган “Туган ягым” җыры музыкасы өчен Рөстәм ага Яхинны  “Ока” маркалы машина белән  бәхиллләткәннәр, икән. Бу хәбәр, яшермим,   бераз гына кәефне кырды. Чөнки күрше башкортлар үз гимннары көе өчен “Мерседес” белән түләгән булса, Мөхәммәт Мәһдиевнең бер кахарманы әйтмешли, “болай да баш июле иде, инде шуышып кына йөрисе калды” дияргә кала ... Бу кысмырлык бит тарихка кереп калачак... Текст өчен билгеләнгән  гонорар да әлләкем түгел... Болгарда куелырга  планлаштырылып, әлегә куелуы тоткарланган, мин яшәгән  бистәдә “Чупакабра” дип телгә менгән һәйкәл иҗатчысына түләнгән сәмән  белән гомумән чагыштырышлы түгел  гимн өчен бүленгән чыгымнар...
               Рамазан ага Байтимеров текстын яраксызга  чыгарырырга тырышучылар  аны СССР һәм шуннан файдаланып тудырылган РФ гимны белән чагыштырып тәнкыйтьлиләр.  Ә бер тәнкыйтьче  гомумән чама югалта һәм, мәрхүмнең туганнарына сабырлыклар бирсен, ниләр генә әйтеп бетерми... Әйдәгез,  хәтеребезне яңартып , шул тылсымлы “Туган ягым” җыры текстын искә төшерик : (шәхси фикерем:ягым дигәнне илем дип үзгәртү  аңа хилафлык китермәс
 кебек)
                 Күпме юллар йөрдем, дөнья күрдем
                 Назлы җилләр битем сыйпады,
                 Сиңа кайткач кына, туган ягым
                 Күкрәгемә шатлык сыймады.
                                      Тик бер генә көнгә аерылсам да
                                      Ямансулап сине юксынам;
                                      Синнән башка миңа, туган ягым
                                      Бу дөньяда тормыш юк сыман...
                   Тик бер генә көнгә аерылсам да
                   Ятим калган кебек булам мин.
                   Тик син генә яшәү матурлыгы,
                   Гүзәллеге якты дөньяның !
                 Моннан байтак еллар элек, әле СССР исән чакта  Татарстанның фәнни  методик үзәге дигән игелекле бер оешмасы Татарстанда яшәп иҗат итүче  һәвәскәр композиторларны туплап укулар оештырган иде. Анда, “Тамчы гөл”, “Алфавит” җырлары авторы буларак мин фәкыйрьне дә дәштеләр. Безнең белән  һөнәри композиторлардан Фасил Әхмәтов һәм Леонид Любовскийлар  очрашып,, әсәрләребез белән таныштылар, киңәшләрен бирделәр. Әлеге семинарга  атаклы “Сарман вальсы» җырының көен язган Валерий Әхмәтшинның бертуганы һәвәскәр композитор Вәсим  Әхмәтшин  җырчы хәләл җефете Асия ханым белән килгән иде. Менә шул ханым  көен Вәсим язган “Кошларым” дигән җыр башкарып  безне һәм затлы кунакларыбызны  әсир итте.  Бик хәтәр кул чаптык ,ә  азактан  танылган бер шагыйрь әлеге матур җырның сүзләрен кемнеке булуы белән кызыксынды.
-          Мамадыштагы бер төзелеш оешмасында  штукатур-маляр булып эшләүче хатын язды, -диде Вәсим әфәнде.
-          Җырның көе әйбәт, әмма сүзләр бармый, теләсәң мин моңа яңа текст язып бирәм , -диде һөнәри шагыйрь.
-          Ул хатынның тормышында бер яктылык та юк иде. Бу җыр сәхнәгә чыккач   ничек куанганын, канатлануын  күрсәгез, Сез болай әйтмәс идегез. –диде Вәсим.
-          !!!
-          Мин  бу тәкъдимне кабул итә алмыйм  -дип очлады сүзен көй авторы.
-          Алайса  җырыгыз беркая да бармый инде, - диде һөнәри  шагыйрь катгый җавапка  үртәлүен яшерергә теләмичә һәм үзенә төбәлгән  сәерсенүле  карашларга  абына –сөртенә  дигәндәй, ашык-пошык саубуллашып, хозурыбыздан  таю  ягын карады.  Барча кунакларны озатып , үз ишләребез белән генә калгач,  җыеныбызны оештыручы рәсми вазифалы әфәнде , фамилиясе Кадыйров иде шикелле,
-          Бик матур чыкмады әле бу, -дип  куйды. Аннары. Вәсимгә мөрәҗәгать итеп,
-          Җырны беренче башкару барысын да хәл итә. Хәзер бу көйгә әллә ниткән даһи яңа текст  турыланса да, ул тыңлаучы тарафыннан үз  ителмәячәк, ә бәлки рәнҗетәчәк тә , -дип өстәде.
                 ...Безнең  гимнга да кагыла түгелме әлеге  сөземтә?...  Гимнны  күмәк дога-җыр дип аңласак, Русиянең 1917 елга кадәрге “Боже, царя храни» дип башланганы бу билгеләмәгә  туры килә. Дөрес, илдәге  инородец дип тәгаенләнгәннәре  өчен түгел, ә империя барлыкка китерүче, аны тотучы руслар өчен генә .  Алай да догалык дәрәҗәсе койтылыктандыр бәлкем, ил  җимерелде. Ә  СССР гимны  дога-җыр булудан  ерак торды,   декларатив эчтәлекле “җыр – плакат”ка тартты.. Һәм гимны дога дәрәҗәсенә ирешмәве аркасындадыр бәлки, СССР атлы ил дә җимерелде. Мәгълүм ки, РФ гимны СССР ныкыннан файдаланып бар ителде, һәм трансцеденталь яклап бакканда моның нәрсәгә китерәчәген бер Хак Тәгалә генә белә булыр... Ягъни Рамазан ага текстын тәнкыйть итәр өчен  сайланган үрнәкләрне мөкәммәл стандарт дип санау  шактый бәхәсле. Гимнга эталон  сыйфатында Төньяк Кореянекен алганда, тәнкыйтьләү тагын да ансатлашыр иде... Миңа калса, татар халкы гимны һәм Татарстан гимны  тәңгәл була алмый. Чөнки беренчесе гомумән татар халкы , ә икенчесе татарлар һәм Татарстанда яшәүче башка милләттәге  гражданнар өчен. Тәңгәлләштерү мөмкин түгел кебек... Әмма Рамазан ага Байтимиров тексты шушы коллизияне дә уңышлы хәл итә ләбаса.  Дөньядагы гимннар бар да бер чыбыктан сөрелмәвен истә тотсак,  Татарстан гимны да оригиналь булырга хаклы булып чыга. Бәхәс барышында Рамазан ага Байтимиров текстын төзәткәләү турында да сүз чыккалады.  Америка әдибе Эрнст Хэмингуэйның “Карт һәм диңгез” исемле “Нобель бүләге”нә лаек булган атаклы хикәясендә картның табышын, ул тоткан кылыч балыкны акулалар умыргалаганы сыман Рамазан ага шигырен дә дәрәҗәле соавторлар харап итеп ташламаса ярар иде ... Шайтан алгыры, сүз бит сугыш ветераны яугир- шагыйрьнең рухи мирасы хакында бара. Аның иҗат җимешен читкә тибәреп , кемнәрнеңдер үз эшләнмәсен уздырырга омтылуы, бик йомшак итеп итеп әйткәндә,  мородерлык  төшенчәсен кулланасы килми,   Кадыйров әфәнде әйтмешли, матур түгел!
        Гимн- ватанга мәхәббәт турындагы дога дәрәҗәсендәге күмәк җыр дидек. Әгәр Татарстан өчен өр яңа гимн кабул итү турында сүз барса, 200 мең тәңкәлек приз билгеләнгән бәйгегә ашкынучылар ыгы-зыгысын аңлап  булыр да иде. Ярыш нигезендә текст сайлап алынып, аннары, икенче этапта шул текстка көй язучыларга ярыш игълан ителер , аннары гына, җинүче дип табылган берничә варианттан иң шәбе сайлап алыныр иде.Ә биредә үзгә хәл: Рамазан Байтимеров һәм Рөстәм Яхиннарның уртак интеллектуаль милке хакында сүз бара. Әлеге танылган җырның көен кануный җирлектә гимн сыйфатында куллана башлау де юре аны яшәүдән туктату булмаса да 
    ( андый тыю хакында норматив акт юк), де факто җыр буларак башкару туктады ләбаса.Димәк, Рамазан Байтимиров варислары матди һәм әхлакый каза күрүче сыйфатында гаделлек эстәп төрле инстанцияләргә һәм  хәтта судка да мөрәҗәгать итә ала.  Татарстанга шундый “реклама” гына җитми иде... .  Фараздан,  гариза кергән тәкъдирдә бәйсез суд "әпә" гимн кабул итүне ни дип бәяләр? Аны сүзсез хәлдә кабул иткәндәге нигезләмәләр, дәлилләр 200 мең тәңкә мотивация пәйда булу фонында бөтенләй яңа төсмер алмасмы? Җырның сүзләрен бунап алып, аңа үзгә авторның яки авторларның "гениальный" текстын трансплантацияләү өчен дә әлеге интеллектуаль милек хуҗаларының яки варисларының ризалыгы  юк шикелле.   Әңгәмә барышында гимн текстына кайбер вариантлар тәкъдим ителде. Бер автор шигырендә Татарстан атамасы талисман сүзе белән рифмалаштырылган. Икенче бер уңышлырак дигән текст менә мондый :
Батыр, тырыш һәм хөр халкым йорты
Изге Ватанымны яратам!
    Матурлыгың буенча дөньяда
    Сиңа тиң илләр юк, Татарстан!
    
    Чал тарихың белән горурланам,
    Кодрәт җыям рухи мирастан.
    Үткәннәрне барлап, алга карап
    Киләчәккә атла, Татарстан!
    
    Тормыш дәрте, сафлык һәм яңарыш
    Байрагыңда синең расланган.
    Кыю, көчле булып, ак барыстай,
    Гасырларда яшә, Татарстан!
           ...Жест , мимикадан чыгып кешенең алдашамы, юкмы икәнен белү фәне бар. һәм бу хакта фильм да төшерелгән.( "Сериал Обмани меня/Lie to me 1 сезон онлайн":
    Чтобы определить врет ли человек или говорит правду, доктору Лайтману нужно всего пару минут общения с ним. Неверный жест собеседника, интонация голоса, все может выдать потенциального лжеца. В среднем человек лжет три раза в течении десяти минут. Работа Лайтмана заключается в разоблачении лжецов и заключении их под стражу. В числе клиентов доктора успели побывать и федералы, и представители власти, и конгресс, даже президент Республики Казахстан пал под подозрение...)
(“Алдала мине” сериалы /Lie to me 1 сезон онлайн": Кешенең алдашамы, юкмы икәнен ачыклау өчен доктор Лайтманга ике минут әңгәмә кору җитә. Әңгәдәшнең ялгыш кул ишарәсе, ымы, тавышындагы интонациясе һәркайсы ялганчыны “сатарга ” мөмкин. Кеше  ун минут эчендә уртача  өч тапкыр алдаша. Лайтманның бурычы, ялганчыларны фаш итеп рәшәткә артына озату. Докторның клиентлары арасында  һәртөрле хакимият вәкилләре дә юк түгел...)   Интернетта    бәгъзе  җитәкчеләребез  чыгышларын доктор Лайтман ысулында  бәяләүче роликлар бар. Һәм аларның  белдерүләрен, сорауга  җавапларын әйтү мизгелендә алынган видео -кадрлар ярдәмендә, алдашканмы ул , юкмы, иренннәре, куллары торышына , башкасына уклар юнәлтеп, аңлатма  бирелә. Бу ысулга тукталуымның сәбәбе   шунда ки,  шалтыравык эчтәлекле, чеп-чи ялганга корылган гимн тексты кабул ителгән тәкъдирдә,   татарстанлыларны  ялганчылыкка каулау хәл ителә   кебек. Ялганлауны җырлаган мәлдә, фотолар, видиороликлар  ярдәмендә,  уклар белән тәгаенләп дәлилләүчеләр табылуы  мөмкин...  Татарстан-  “сөйкемле сөяк”...
             Кыскасы, милләте нинди булуга карамастан һәр  татарстанлы  өчен гимн тексты рухына ятышлы, ихтыяри һәм  ихластан кабул итәрлек булуы шарт. Рамазан аганың  сәясәткә кагылышсыз  шигыре мондый таләпкә дә җавап бирә кебек...
(Редакция игътибарына:Газета абруе өчен бу язма тәҗелдер дип саныйм. Ә мәсьәлә 1 ноябрьдә хәл ителер дип көтелә.)

понедельник, 24 августа 2015 г.

БЕР КҮРЕШҮ - БЕР ГОМЕР
















             Июль ае азагы минем өчен тыгыз булды быел. 24е көнне Сабага Казаннан язучылар килеп, шулар белән бергә балалар иҗат йортына очрашу кичәсенә чакырдылар. 25 июльдә авылым Түлешкәдә беренче сабан туе узды. («Ничек инде беренче?» – дисәгез, ул турыда тәфсилләбрәк – алда). Ә 26сы көнне исә Русия дәрәҗәсендә Бөрбашта узган чираттагы мөселман балалар сабан туенда катнаштым (Җәлил хәзрәт чакырды). Җитмәсә шул ук көнне Русиянең атказанган ветеринария табибы Якуб кайнишнең кызы Гөлия гүзәлкәйнең никах мәҗлесе иде. Мөхтәрәм Җәлил хәзрәт бер ай алдан район администрациясе аша зурлап чакыру билетлары калдырып киткәч, балалар сабан туена ничек бармый каласың? Аннары оныкларым Әмирхан, Сөләйман, Наилә һәм Нурбикә дә шунда барырга атлыгып торалар.
Җәлил хәзрәткә ихтирамым чиксез, бик күпләр өчен дә бу шулай дип беләм, шуңа күрә сүзне, хронологик тәртиптән тайпылып, ул уздырган бәйрәмнән башлыйк. Бөрбаш сабан туена халык елдагыдан тагын да күбрәк килгән, игене урып алынган басуга тезелгән машиналарның исәбе юк. Сабан туе узасы үзәндә әллә ниткән аттракционнар эшләп тора, мул сулы чишмәләре айлы нәни манаралы затлы корылмалар кыяфәтенә кертеп төзекләндерелгән. Әле җитмәсә чишмәдән елгачык булып аккан су эчендә фонтаннар атып утыра. Мәйданда барган тамашаны карар өчен сөзәк тау битендә корылган эскәмияләр күңелгә аерата хуш килде. Күп кенә сабантуйларында утыргыч корылмалары уңайсыз булып, алда утыручының аркасына өстәрәк утыручының аяк киеме сөртелә торган була. Монда автоном утыргыч аралары метр ярым чамасы, кереп-чыгып йөрүчеләргә дә, тамаша кылучыларга да уңайсызлык тудырмый.
Мәйдан читендә балалар, чират торып, бертуктаусыз дога укып, бүләкләнеп тора, ә уртасында төрле тамашалар берсен-берсе алмаштыра. Иң әүвәле балалар көрәше, аннары каратэ осталары чыгышын карап хозурландык. Яшел чапанын киеп алган Җәлил хәзрәт әкияттәге Хоттабыч картны хәтерләтеп, әле анда, әле монда яшендәй ялтырап күренгәләп ала. Әйтерсең, ул әлеге гүзәл корылышны һәм гаҗәеп тамашаны әкияттәге Хоттабыч карт сыман әфсен укып, тылсым юлы белән барлыкка китерә. Чынлыкта бернинди тылсым да юк, ә бары тик халыкка фидакарь хезмәт, хәләл матди чыгымнар һәм зур хезмәт ята әлеге бәйрәмне барлыкка китерүдә... Җәлил хәзрәт әзерләнү узган ел ук, октябрь бәйрәмнәре чорыннан ук башланды диде. Бәйрәм, Коръән укып, дога кылып ачылды. Аннары татарчалары саф һәм камил, зифа буйсынлы чибәр кыяфәтле егет һәм кыз тамашаны алып бару хәстәренә кереште. Вакыт-вакыт Җәлил хәзрәт тә аларга кушылып, булышлык итте.
Бәйрәмгә мөфти хәзрәтләре, Татарстан хакимиятеннән вәкил дә килгән. Алар чыгышыннан соң котлаулар чираты Балтач районы, янә килеп, Бөрбаш авылы җитәкчеләренә, спонсор эшмәкәрләргә, башка кунакларга җитте.
Казанның Кәрим Тинчурин исемендәге театры вәкиле Зөфәр Харисов Җәлил хәзрәт белән бергә Амур өлкәсендә армиядә хезмәт итүләре һәм дустының анда да биш вакыт намазын калдырмаганлыгы турында әйтте. Аннары котлавын җыр белән дәвам итте. Җыр дигәннән, биредә зәвык белән шәригать кушканча киенгән затлы җырчылар дини җырлар башкарды. Ул да булмый, ат чабышы да игълан ителде...
Сабада Язучылар белән очрашу да кызыклы үтте, балалар иҗат йортының иркен залында администрация башлыгы урынбасары чыгышы белән ачылды ул. Анда минем өчен һәм бик күпләр өчен дә шулай булгандыр, иң тәэсирле чыгыш күренекле әдәбиятчы, филология докторы Фоат ага Галимуллинныкы булып тоелды. Аның матур, җай тембрлы тавышы магик куәткә ия, әйткән бер сүзе инандыра... Фоат ага якташыбыз, вакытлыча президент вазыйфасын башкаручы Рөстәм Нургали улының сайлауларда һичшиксез җиңеп чыгачагына ышануы турында да әйтте. Чыгыш тәмамлангач, кайсыдыр берсе аңардан “Казакъ кызы, сөйгәнем” җырын башкаруын үтенде. Фоат ага бу җырны Казагыстанда моннан егерме еллар элек башкаруын искә алды, үзенең инде олы яшьтә булуын исебезгә төшерде, җиренә җиткереп җырлый алуына шикләнүен белдерде һәм бернинди музыкаль озатылышсыз җырлап җибәрде. Без аны исебез китеп, таң калып тыңладык...Менә ичмасам моң, менә ичмасам чиста, саф тавыш... Әлбәттә, мондый кеше бары тик дөресен генә сөйли торгандыр...
Мин туган Түлешкә 25 хуҗалыклы авыл иде. Анда бүген нибары бер гаилә яши. Сиксәнен куып баручы Мансур абый һәм аның өйләнмәгән ике улы...Мин белгәндә ул көтүче иде. Минем “Сине сөйдем, гүзәлем...” атлы хикәямнең прототибы да әнә шул Мансур агай... Кечкенә чакта аның озын чыбыркысына кызыга торган идек... Шул Мансур агай гомере буе Түлешкәдә сабан туе уздыру, кайларгадыр китеп таралышкан авылдашларны бергә җыю турында хыялланды. Менә ул көн килде. Түлешкә – матур авыл, ул таулар төрелешендәге болынлы үзәнгә урнашкан. Сабантуй мәйданы иркен, тасма булып тезелеп киткән өстәлләрдә кунаклар өчен сый-хөрмәт әзерләнә, шашлыклар куырыла, самавырлар кайный. Кемнәр каян гына кайтмаган! Хәтта Америкадан да кайткан саф татар гаиләсе бар! Ә Австралиядән кайтырга тиеш кунак, виза эшләтергә өлгермәү сәбәпле, тоткарланган.
Мәйданның иң түрендә 99 яшьлек Мөхәммәтнур агай утыра. Аның янәшәсенә уллары, кызлары, оныклары һәм Америкадан кайткан, төп чыгышы үзебезнең Сабадан булган кияве. Миңа кечкенә чагымда сөт белән идән юышкан яшьтәшем Рузия дә биредә. Аның авылыбызның беренче гүзәле саналган Нурзия апасы, Корыч кушаматлы элеккеге шахтер Нурулла абыйсы...
Мәйдан уртасына әле бер, әле икенче гаиләне чакырып чыгарып таныштырулар китте һәм алар концерт номерлары белән үрелеп барды. Алары төкәнгәч, кызып-кызып биюләр башланды. Биючеләр арасында ике бите чокыраеп бата торган искитмәле бер гүзәлкәй ару-талуны белми бөтерелә. Мин янәшәмдә торган Нурзия һәм Рузия ханымнарга борылып, “кайсыгызныкы?” дип сорыйм, чөнки биюче кызыкайның йөз чалымнары болар нәсел-нәсәбенә тарткан. Рузия, горурланып һәм елмаеп-балкып: “Минеке!“ – дип җавап бирә.
Безнең авылда бер урыс гаиләсе яшәде. Шул гаилә вәкиле Тоня ханым татарча милли киемнәр киеп кайткан. Берзаман мәйдан кырында аның сеңлесе, минем мәрхүмә апамның дус кызы Надя ханым да күренде...
Бәйрәм Саба районы администрациясе тарафыннан, турыдан-туры катнашуларын сиздерми генә оештырылды, дип чамаладым, чөнки биредә район администрациясе башлыгының ике урынбасары катнашты, бәйрәмне район мәдәният бүлеге хезмәткәрләре бик оста итеп алып барды. Түлешкә cабан туенда көрәш тә булса, абзарымнан бер тәкә – миннән, дип вәгъдә биргән булган икән Мансур абый... Менә берзаман тамашаны алып баручы Түлешкәдә яшәүче соңгы гаилә башлыгы Мансур агайны уртага чакырып чыгарды. Соңгы могиканыбыз кайткан кунакларга рәхмәтен әйтте. Алып баручы егет аннан җырлавын үтенде. Авылдашым көлеп җибәрде, арык җилкәләрен сикертеп куйды һәм ризалашты. Ул бик дулкынлана иде, юка гәүдәсен бөгелдерә-сыгылдыра шахта көен җырларга кереште. Сабаның шәп музыканты, музыка мәктәбен беренче чыгарылышында тәмамлаган, үз көйләре белән телеэкран аша күпләргә таныш Таһир әфәнде шулкадәр өздереп, җырчының җитешсезлекләрен шулкадәр оста күмештереп уйнады ки, Мансурның җырлавы (ул аны җылый-җылый башкарды шикелле) барыбызны да әсәрләндерде, тетрәндерде...

«Җыртыклы»җырлар


Әгәр түрә янына ни дә булса сорарга керәсең икән, моңа әзерләнәсең, бераз дулкынланасың, аны зур күреп, тавышыңны күтәрми генә, тыйнак кына үтенечеңне җиткерәсең. Һәрхәлдә, гозереңне сәхнәгә чыгып кычкырмыйсың...
Христианнарның 10 дин кушуы (заповедь) бар. Менә шуларның берсендә Хак Тәгалә исемен урынсыз җирдә телгә алма («Не упоминай имя Господне в суе»), диелә. Моны христиан диндарлары Хак Тәгаләгә мөрәҗәгать йөрәк аша җиткерелә, дип тә аңлата. Буш такылдауларда, уен-көлке, җыр-биюдә аны телгә алуны тыя әлеге канун.
Ислам тәгълиматында Хак Тәгаләне искә алу зекер дип атала. Зекер әйтүнең үз тәртибе бар. Аңа ихласлык, сабырлык һәм итагатьлелек хас... Хак Тәгаләдән ни дә булса сорыйсың бар икән, моның үз тәртибе: ястү намазыннан соң, өр-яңадан тәһарәт алып, хаҗәт намазы укыла, салаватлар әйтелә, аннары махсус догадан соң теләк теләнә... Дини өлкәдә махсус белемем булмау сәбәпле, барча таләпләрне белеп бетермим, бары тик мәчеттә имамыбыз вәгазьләрендә ишеткәннәрдән чыгып кына язам. Янә килеп, мөселман галимнәре раславынча, кул чабучы кемсә шәригать хөкемендә шаһитлык, таныклык итүче була алмый икән.
Кыскасы, сәхнәгә чыгып, бот һәм арт сан ялтыратып, Хак Тәгаләне җырга кушып әйттерүләрне һәм, гомумән, кул чабып утыруларны ислам тәгълиматы да хупламый...
ТНВ күрсәткән “Музыкаль каймак”ны карагач, буталмадылар микән, каймык дип әйтергә теләмәделәр микән, дип аптыраган идем. Чөнки тапшырганнары татар моңыннан тайпылган, күбесе такмакчыл, башлам һәм очлам өлешләр кат-кат кабатлана... Соңыннан фәһем иттем, “музыкальные сливки”дан туры тәрҗемә, калька аша табылган бугай бу атама...
Кайчагында интернетка кереп, затлы башкаручыларыбыз башкарган борынгы затлы җырларны эзлим. Анда “сез яраткан 7000 татар җыры”, “134 мең татар җыры”, “әби-бабайларыбыз җырлаган, әллә нигә бер булса да тыңларга яраклы иске җырлар” дип тәкъдим ителгән сайтларда үзем теләгәннәрен таба алганым юк... Минемчә, Мәдәният министрлыгынамы, башка берәр мәдәниятебез өчен җаваплы инстанциягәме бу эшне үзагымыннан алып, ниндидер системага салырга һәм милләтебезне җырыннан-моңыннан яздыруга чик куярга иде... Әгәр Татар радиосы фондында сакланган мирасыбыз юк ителгән булса, аерым коллекционерларга мөрәҗәгать итеп, иң асыл, иң затлы классик җырларыбызны, һөнәри композиторлар һөнәри шагыйрьләр белән бергә иҗат иткән, һөнәри музыкантлар уйнавы озатылышында чын һөнәри җырчылар башкарган җәүһәрләребезне рухи галәмебезгә иңдерәсе иде...
Ә «134 мең» дигән җырларга ни булган, дияргә мөмкин мөхтәрәм укучым. Бу язмада аларның барысы турында да түгел, ә Ходай телгә алынганнарын гына күздән кичерик... Сүз башым бит Хак Тәгаләне телгә алган җырлар турында иде, салулап, әллә кайларга кереп кителгән... Озын сүзнең кыскасы, дини хисләр белән шаярган өчен Русия дәүләтендә катгый җаваплылык каралган һәм ул, мисалларда күреп торабыз, эшли дә. Сүз ниндидер сәяси цензура урнаштыру түгел, ә чүп-чарга ОТК режимында чик кую, тиешле белеме, һөнәри сәләте, психик яктан сәламәтлеге шикле “иҗат” ташкынын авызлыклау, кулланучыларны суррогат эшләнмәләрдән аралау турында бара. Сәхнәгә яки эфирга чыгу өчен ниндидер таләпләрне эченә алган сертификатка ия булу кирәктер, дип саныйм. Ә андыйны Мәдәният министрлыгы каршында оештырылган абруйлы шәхесләрдән төзелгән сәнгать комиссиясе бирә алыр кебек...
Ходай исемен телгә алып җырлаулар хакында язып та мәшәкать чикмәс идем, хәлбуки алар бүген шулкадәр ишәйде һәм, әйтергә кирәк, башка темаларны күмеп тә китмәде микән әле. Әлбәттә, боларның көен һәм сүзләрен кем язганын белеп тә булмый, чөнки үзгәртеп кору чорыннан бирле аларны тәгаенләп торуны радио-телевидение өстенә алмый. Янә килеп, җыр текстлары урынны күп алачагы сәбәпле, аларның Ходай сүзе телгә алынган өлешләрен генә китермәкчемен.
Димәк, тәвәккәлләп, башладык:

1. ...Аермачы, Ходай, икмәк-судан...
2. ...Ходай сине миңа саклаган...
3. ...Аерылгач ни буласын тик Ходай гына белә...
4. ...Йә, Ходай, куркыныч төштән үбеп уятчы үзең...
5. ...Гомер юлын узган чакта Ходай биргән ярым син...
6. ...Ялгызлыкта калдырмасын Ходай, ярдәм итсен ялгыз ярларга...
7. ...Ходай безне башкалардан ныграк яраткан...
8. ...Сөю-сәгадәт бакчасыннан Ходай биргән җимешем...
9. ...Сабырлыклар бирсен Ходай тугансыз булганнарга...
10. ...Ходай безгә чын мәхәббәт бүләк иткән...
..................................................................
38. ...Иман белән яшәт, Тәңрем, ышаныч бир көчемә...
39. ...Сабырлык бир, Тәңрем, урманнарга керәм, бер кычкырып...
..................................................................
97. ...Сез бер гөлнең чәчәкләре диеп, Ходай үзе безне сакласын...
98. ...Нигә Ходай бәхетләрне бертигез бирми икән?..
99. ...Чәчең бодай, бирсен Ходай бер бодайга мең бодай...
100. ...Мин фәрештә, Ходай мине җирдә сине саклар өчен яраткан...
101. ...Җыр-моңнардан, җан-дуслардан, Ходай, безне аерма!..
102. ...Берәүгә дә гомер ике килми, Ходай барсын белеп өләшә...
103. ...Үзебезне хис итәбез Ходай куенында кебек...
104. ...Ни сорасаң, Ходай шуны бирде...
105. ...Әлдә ярый Ходай Тәгалә сезне минем әти-әни итеп яраткан...
106. ...Дуслар белән гөрләп яшәү – Ходай кулында...
107. ...Без бит Ходай балалары, без барыбыз – бертуган!..
108. ...Сакласын Ходай канатны каерыр ялгышлардан...
109. ...Язмыш безне аермасын, Ходай ятим калдырмасын...
110. ...Ходай сиңа гашыйк иткән, инде кирегә юл юк...
111. ...Сөюсез яшәтеп, Ходай сөюгә юл ярадыр...

Күп нокталы юллар урынында да Ходай сүзе кергән җырлардан өзекләр иде. Аларны, барыбер сыйдырып булмас дип, төшереп калдырдым.
Йомгаклап ни әйтергә соң?! Кайсыдыр такмазадан аймыл булып нибары бер җөмлә тел очына менә: “Инде безгә нишләсе, кычкырсаң, кеше ишетәсе...”

Башлангыч дәвамлы булсын!


Быел Ураза гаете Шәмәрдән бистәсендә (Саба районы) аеруча истәлекле булып узды. Ниһаять, Шәмәрдән урта мәктәбенең физкультура укытучысы һәм бер үк вакытта бистәбез имамы, спортчы, чын атлет, терекөмештәй җитез. Дамир хәзрәтебезнең хыялы тормышка ашты. Ул инде күптән бу олуг бәйрәмне балалар белергә, дәртләнеп көтеп алырга тиеш, дип саный иде. 17 июльнең иртәсендә Шәмәрдәннең ике мәчетендә дә ир-ат шыгрым тулып гает намазы укыды. Аннары коймак ашарга таралыштык. Ә көндез, 14 сәгатьтә әти-әни, әби-бабайлар балаларын, оныкларын ияртеп, кабат бистәбезнең җәмигъ мәчетенә җыелды. Биредә балалар өчен үзенчәлекле бәйрәм оештыруда башлап бистәдәшләребез Әпсәләмовлар гаиләсе, аларның АКШтан кунакка кайткан кызлары Мәдинә, профессор кияүләре Ринат әфәнде тырышып йөрде. Дин, уң кулың белән биргәнне сулы белмәсен, дип өйрәтә. Шуңадыр, бәйрәмне финанслаучы спонсорлар кемлекләрен белдерүне зарур дип тапмаган... Бәйрәм уеннар, бәйгеләр, дин темасына викториналар белән үрелеп барып, катнашучы балаларга затлы бүләкләр тапшыру һәм азактан аларга сый мәҗлесе белән тәмамланды... Шәт, иншаллаһ, матур башлангыч дәвамлы булыр һәм аңа янәшә-тирә авыллар да иярер.

четверг, 6 августа 2015 г.

“К О С М А П О Л И Т Л А Р” (хата минеке – Р.З.)

          Татарда язучы бетте, ябырылып, йотлыгып укырдай әсәрләр инде тумый, калмады, төкәнде, дип борчыла китап сөюче бәгъзе танышларым... Аларның Фатих Хөсни, Адлер Тимергалиннарны юксынулары, Әмирхан Еники, Мөхәммәт Мәһдиев һәм Гамил Афзалларны сагынулары хакында искәртеп тору кирәк микән?.. Жанрлар сирәгәя, беренче чиратта киләчәк белән элемтә урнаштыручы фантастика, фәнни фантастика дигәннәренә нокта куела, яңалары үзләштерелми, булганнары коргаксый... Кат-кат аркылыга-буйга актарылган-сөрелгән кечтеки мәйданчыкта кыйммәтле асылташлар табу яки мул уңыш үстерү мөмкин түгеллеге аңлашылса кирәк... Тегеннән-шуннан селтәп, укыган-ишеткәнне кушып, инша шәкелендә мәтәштерүләрне шомбайлык дип кенә санарга рөхсәт итегез...
Агымы юк буа өстендә чирәм чәчәк атучан һәм аның мохите каз-үрдәк, чебен-черки һәм бакалар өчен хуш... Фараздан, аутсайдерларны бергә туплап, аларны “Нокталы өтер” әсәренең төп каһарманы Чәмәт ише остазлар укыткан тәкъдирдә, әдәбиятыбыз күген тора-бара, шартлы рәвештә әйткәндә, Түбәнүбә, Әтрәгәләмов, Гайбәтеттинова сыманрак “йолдызлар” гына балкытасын көт тә тор... Туган телебезнең бүгенге иҗтимагый тормыштагы роле һәм хәле турында уйлана торгач, анысына да ерак калмагандыр дип моңаясың.
          Мәгълүм мәкальне чак кына үзгәртеп әйтсәк, “языйм дигән колына, чыгарып куяр юлына” ...Әмма ләкин каләме, әйтер сүзе бар, вәзгыятьне ике икең дүрт дәрәҗәсендә ачарга сәләтле үзгә һөнәр ияләренә әдәби мәйданга юлны киң ачып куюлар бармы соң?.. Шәхсән үземнең нибары илле битле “Милициянең йөз кызыллыгы” атлы бәяным тугыз ел нәүбәт көткәч һәм прототипларының байтагы якты дөнья белән хушлашкач кына басылып чыгуы җанны әрнетүдән туктамый... Әдәбиятка килүчеләрне нейтральләштерү алымымы бу? Андый сабактан соң “үги” авторга яңадан күләмле әсәр язарга тотыну акылга муафыйк гамәл була аламы?..
Анысы да монысы, бәяныма әдәби журналда ниһаять дөнья күрү насыйп булгач (“К.У.”, 2014 ел, 7 сан), дүрт мең ярым сум каләм хакы түләделәр... Бу даирәдә тариф үз кешеләр өчен бер, минем сыман “үги”ләргә икенче түгел микән дигән уй күңелне кымтырыклый башлады. Артымнан “Без сине түләү аша барыбер түбән сортлыга чыгардык, бә-бә-бә”, дип көлеп калмадымы елгыр каләмзат персонал, дип пошаманга калдым...
            “Т.Я.”ның 2 июль санында мәрхүм Мөхәммәт ага Мәһдиевнең “Язучы һәм тәнкыйтьче” атлы язмасы дөнья күргәч, әдәбиятыбызда мин гөманлаган “филологлар монополиясе” мәсьәләсенең яңа яклары ачылып, вәзгыятьнең әүвәлге фаразымча гына түгеллеге аңлашылды... Мәгълүм ки, Мөхәммәт ага язучы булуы өстенә, галим, филологларның остазы, авылчалатыбрак әйтсәк, ата филолог та иде. Һәм бәгъзе мөхәррирләр тарафыннан шундый әдипнең оригиналь иҗатын, “төзәтеп”, уртак калыпка турыларга мәтәләнүләре, тупас шәрехләмәләр кулланып, иҗатының индивидуаль йөзен боздырту укталышлары хакында бара сүз, үз чорында басылмый калып, байтак еллар рәнҗү-сызланулар саркытып яткан әлеге мәкаләдә... Менә бит ничек... Язучылар берлеге әгъзасын санга сукмыйлар дип гел дә юкка үртәлгәнмен түгелме мин фәкыйрь? Мөхәррирләрнең үз-үзләрен кашка тәкә, әдәби мәйдан түре хуҗалары, ә авторларны, хәтта ихлас халык мәхәббәте казанганнарын да бусагада таптанучы хокуксыз гозерчегә санап, самавырчы малай дәрәҗәсенә куеп, тәкәллефсез кыланулары күптәнге “матур” гореф-гадәт икән ләбаса...
             Узыну, арттырып җибәрү сәбәпләрен исә әллә кайлардан эзләргә, серле кыяфәт чыгарып, Мәскәү тарафларына ишарәләргә кирәкмәстер. “Җимле тагарак”ка ия һәм шуның тирәсенә елышу җае тапканнарның нәфесләре харап итә түгелме “балага дигән боламык”ны?.. Каләмхак фондын үзләре, янә килеп файдалары тиярдәй әшнәләре кесәләренә шудыру нияте алгысытмыймы бахыркайларны?.. Хөкүмәт бүләкләре җыюда узышу куәтләмиме “көндәшләргә” каршы корылышны?.. Яңаларга, ятларга юл бирмәү, яшьләрне үстерү өчен булдырылган печтеки генә әдәби бүләкләрне дә “обойма”дагы җитмештәгеләр ялмап баруы һәм башка шундый казанышлар бизи түгелме үз-үзләрен “зыялы” дип белдерүче танылган”нарыбызның әхлакый портретларын?..
          Үз-үзен асрый алмау хәленә төшеп, дәүләт химаясында тереклек итүче әдәби басмалар хадимнәренә соңгы елларда тираж, укучыларын арттыру кирәге шуның хәтле генә иде, ахры. Хәтта киресенчә булмады микән? Укучылар азайган саен ни-нәрсәләр бастыруларын абайлаучы, аңышучылар кими бара лабаса.
             Соңгы вакытта татар әдәбияты һәм журналистикасы ниндидер гайбәти кыйссаларны бәян итүгә генә кайтып кала башлады шикелле. Ә бәлкем әдәбиятчылар арасында иерархия булдырып, түр яулаганнарга талантлы, үзләрен азмы-күпме раслаган авторларга әдәби мәйдан бирү, хакимият тарафыннан исем-бүләкләр белән терәтелгән абруйларын, димәк ки, өстенлекләрен шик астында калдырадыр?.. Хакыйкый талант иясе әсәрләре уңайсыз фон тудырып, боларныкын кыен хәлгә куядыр? Тукай, Такташ, башка классикларыбыз томнары байтактан нәшер ителмәгән, Хәсән Сарьян, Газиз Мөхәммәтшин, Саҗидә Сөләйманова, Фәннүр Сафин, Зиннур Насыйбуллин, Эдуард Мостафин, Госман Садә кебек әдипләребез гомумән онытылуга мәхкүм ителгән шартларда (минемчә, аларның нәни генә булса да китапчыклары кечкенә генә тиражларда булса да татар укучысына ирешкәләп торса, хакыйкый иҗатның ниндилеген онытмаска ару буласы), дәреслекләргә узуда, томнар, кырыкмаса кырык төрле китаплар чыгаруда узышучы, әдәби басмалар түрен “ятларга” бирмәүне кайгыртучы тар даирәнең иҗади эшчәнлеген тулаем татар әдәбияты гәүдәләнешенә чыгарып, ә алардан тыш татар әдәбиятын дегет чиләге көненә калдыруга ризалашасы килми...
Шушы иптәшләрнең һәм аларны тутый кош сыман кабатлаучы сабакташ кордашларының София Гобәйдуллина, Рудольф Нуриев, Роальд Сәгъдиев кебек гигантларга, татарлыклары чамалы, үзләрен космополитка, ягъни дөнья кешеләренә чыгаралар дип, гаепләүләре күңелләрдә сагыш уята... Хәер, Тукаебыз “зур ул, шагыйрь ул, әдип ул” дип зурлаган халкыбызга карата “татар башын татар ашый” дип, яманат таратып йөрүче туң йөрәкләрдән тагын ни көтәсең?.. Такмакчыл эшләнмәләр җыр саналган төбәктә даһи композиторның зарурлыгы, аңа үз-үзен раслау җирлеге була аламы? Башы тәбәнәк түшәмгә тиюдән куркып, авышып тыпырдау бию сәнгате үре буларак кабул ителгән тирәлектә “оча торган татар” дип дөньякүләм дан казанган Рудольф Нуриевка нишләргә? Чын галим, физик Роальд Сәгъдиев белән янәшәлек соңгы елларда ишәеп киткән милли әкәдимикләребез даирәсенә кирәкме, әллә юкмы? Күреп торабыз, Татарстан мәдәниятен үстерешергә Мәсгудә апабыз Шәмсетдинова да, Муса Маликов та чакырылмый. Хакыйкый җырчылар Динә Гарипова, Эльмира Кәлимуллиналарны исә танырга Мәскәү булышты... Миңа калса, космополитлар дип затлы шәхесләребезне түгел, ә беренче чиратта Татарстан төбәгендә миллион баш чучка асрау проектын гамәлгә куючы һәм тормышка ашыручыларны атарга кирәк... Янә килеп, татар тормышыннан түгел, ә рухыбызга ят католик Латин Америкасы халыклары яшәешеннән телесериаллар белән татарча тәрҗемәдә өзми-куймый сыйлаучы кавемдәшләрне... Янә килеп, татар җирлегеннән ерак частушкалар, төрек, һинд, чегән аһәңнәре, америка көтүчеләренең “кантри” көйләре дулкынындагы эшләнмәләрне ярымшәрә сикергәләүчеләр уралышында җырлап йөрүче милләттәшләребезне... Әнә шундыйларыбызны үзебезчә, саф татарча яңгырашта “космаполитлар” дип тәгаенләү гаделрәк булмасмы?..
          Гыйльми вә тәнкыйди тамгалы мәкаләләрдә ранжир тәртибендә, индуслар мантрасы (догасы) сыман кат-кат телгә алынучы каләмзатларның бер-берсен авыз суы корытып үзара макташуда азу яруы үзе бер әкәмәт...
             Белгечләр фикеренчә, нормаль кешеләр җәмгыятендә пигмейлар, лилипутлар яши, эшли ала, ә менә пигмейлар колониясендә нормаль кешегә урын юк, ул анда кабул ителми, имеш. Адлер Тимергалин, Айдар Хәлим, Локман Закир, Фәнзаман Баттал кебек оригиналь иҗатчыларыбызның олуглыгы рәсми рәвештә, әйтик, Тукай бүләге, халык язучысы исеме биреп танылмавын, бәйгеләрдә җиңмәүләрен шундый күзлектән чыгып аңлыйсымы әллә югыйсә?.. Күптән түгел узган халыкара әдәби бәйге хөкемдарлары мантыйгын аңларга тырышыйк. Араларында Фоат Галимуллин, Рифат Сверигиннар булган жюрины берничек тә компетентсыз дип кул селтәр чутыбыз юк. Бу очракта, бәлки, яшьрәкләргә юл бирү, үстерү зарурлыгы алгысыткандыр аларны? Шәт иншаллаһ, ниндидер әмергә буйсынып түгелдер? Халкыбызны, шул исәптән татар аналарын шыксыз күңелле һәм шөкәтсез рухлы итеп сурәтләгән әсәрнең җиңүче буларак танылуын (бу хакта “Т.Я.”ның быелгы 26 февраль санында басылып чыккан “Татар Левиафаны” атлы мәкаләмдә мәсьәлә тулырык яктыртыла) тагын ничек аңлап була?
Мондый жюриларга, редакция идарәләренә, тар даирә монополиясен чикләү җәһәтеннән, халык хуҗалыгында хезмәт куйган, эш рәтен белгән белемле, абруйлы әдәбият сөючеләр дә кертелергә тиеш... Әйтик , табиблар, инженерлар, конструкторлар, архитекторлар, эшчеләр, көч структуралары хезмәткәрләре, авыл хуҗалыгы хезмәтчәннәре һ.б... Шулай булмаганда, сүздән чачаклы-чуклы шалтырама җөмләләр әтмәлләүдә маһирлар гына алгы планга чыгарыла, ә мәгънәле хезмәт мәктәбе үткән, чын тормыш тәҗрибәсенә таянучы авторларга “бусаганы узу” шансы калдырылмый кебек...
Әдәбиятыбыз үсеше өчен дәүләт тарафыннан бүленгән акча тотылышына контрольлек итү дәрәҗәсе дә күп кенә сорауларга урын калдыра... Тәнкыйть исеме астында кемнәрнедер мактап язу, үз-үзен үзәктә калкытып язучылар тормышыннан чираттагы истәлекләр, “үзем турында үзем”нәр бар да реклама һәм үзреклама һәм мондыйлар өчен түләнгән гонорарлар эзләп алынып, юл саныннан реклама хакы түләтү дә гадел булыр иде...
       ...Интернетта (Матбугат ру), “Азатлык” сайтында Дәүләт Советының мәгариф, фән, мәдәният һәм милли эшләр комитетында Әдәбият елына багышланган түгәрәк өстәл сөйләшүе үтүе хәбәр ителде.
            Татарстан язучылар берлеге рәисе Рафис Корбан, “Татарстанда бу елны үткәрү программасы юк. Әдәбият елын үткәрүне бер Язучылар берлегенә генә кайтарып калдырдылар. Язучылар берлеге генә түгел, ул дәүләт программасы нигезендә үткәрелергә тиеш. Путин Русия күләмендәге бу елны Нарышкинга (Русия Думасы рәисе) тапшырган икән, бездә дә дәүләт дәрәҗәсендәге бер кеше билгеләнергә тиеш иде. Бездә Мәдәният министрлыгына да тапшырмадылар, “Татмедиа”га тапшырабыз дип әйткән иделәр, аларда да һәм президент аппаратында да бу эш белән шөгыльләнгән кеше юк”, – дип белдергән.
Дәүләт Советының мәгариф, фән, мәдәният һәм милли эшләр комитеты рәисе Разил Вәлиев үз чыгышында Матбугат йортына татар китабы кибетен кайтару зарурлыгын искәртә. “Безгә 30 квадрат метр мәйдан бирәбез диләр, әмма бу киоск рәвешендә генә була бит. Милли мәктәпләрне саклап калу да – безнең бурыч, чөнки әдәбиятның үсеше шуңа бәйле. Милли мәктәптә белем алган укучы юк икән, китап укучы юк дигән сүз. Укучы булмый икән, язучысы юк, димәк, аның театры да юкка чыгарга мөмкин. Нигезебез – милли мәктәп”, – дип тә ассызыклаган ул.
Алай да әлеге утырышта милләтнең иң авырткан сөяленә, һичшиксез, әдәбият галиме, Татарстан фәннәр академиясенең баш гыйльми сәркатибе Дания Заһидуллина баскан. Менә ул ирештергән кайбер фикерләр :
            “Бүгенге әдәбиятта яңа исемнәр бар, әмма, тулаем караганда, бүгенге авторлар узган елларны искә алып әсәр яза, элек булган вакыйгаларны тасвирлыйлар, ә бүгенге тормыш читтә кала. Әсәрләрдә дә дидактизм, автор позициясенең өстен булуы күзәтелә. Дөнья әдәбиятында фәлсәфәи әсәрләр күп, тормышның төрле хакыйкатен ачып салу бар, ә бездә бу яралгы халәтендә генә. Татарда үзенчәлекле стиль белән чәчрәп чыгучы авторлар бар дип тә мактана алмыйбыз. Ник соңгы елларда без Виктор Пелевин, Орхан Памук, Харуки Мураками, Чыңгыз Айтматов кебек язучыларны тудыра алмыйбыз? Шуны әйтергә кирәк, бездән аермалы кыргыз, казакълар экспериментлар ясарга курыкмый, алар яңалык кертергә тырыша, удмуртларда да бу күзәтелә. Ә без читтә калабыз”.
             Әдәбиятыбызны кайгыртып чыгыш ясаучы дәрәҗәле, мөмкинлекләре саллы бәгъзе затлар, вазифалары кысасында алдарак телгә алынган конференциядә үзләре күтәргән проблемаларны сыктамыйча һәм сузмыйча, бик җиңел хәл итә алалар. Фараздан, шундый вазифада һәм алар мөмкинлекләренә ия булсам, нишләр идем дисезме? Чыгарттырыр идем мин дә бюджет хисабына мәктәп эскәмиясеннән башлап кайларда ниләр такылдавым турында кирпеч калынлыктагы һичкем укымаячак, китапханә киштәләрен бөгелдерәчәк томнарымны! Ә саллы гонорарын куен кесәмә шудырасы урында, татарча китаплар сату өчен Казанның иң кәттә урамында иң матур бинадан сәүдә мәйданнары сатып яки арендага алыр һәм Язучылар берлегенә һәм дә Мәдәният министрлыгы карамагына (Татарстанның электрон хөкүмәте аша, эшләүләре шарты белән) тапшырыр идем...
            Күңелләргә хуш әсәрләр мәйданга килми башлавы талантлар төкәнүе аркасында гына түгел, билгеле. Әдәби табынчыларның хәтта Мөхәммәт Мәһдиевне дә аямый кысрыклаулары бүгенге хәлне тудырган... Яраткан язучыбызның бер әсәре персонажы “базар бәяләре ничек?” дигән сорауга “базар бәяләре бик үзгәргән, күлмәкләр күтәрелгән, ыштаннар төшкән”, дип җавап бирә... Әдәбиятыбызның бүгенге хәле турында да шул дулкында, әдәби басмаларның тиражлары җилгәрелгән, җилгәрүчеләрнең кесәләре калынайган, борыннары югары дияргәме әллә? Ә тиражлар җилгәрелүенә төп сәбәп сталинизм чорында да иманын җуймаган әдәбиятыбызның, тар даирә мәнфәгатьләре хакына микән, асылыннан тайпыла башлавы дип чамалыйм... (Т.Я. 30 июль 2015 ел)

суббота, 1 августа 2015 г.

Догада булыйк


1. Студент чор, практиканы группадашларым белән Искож заводы биләмәсендә узабыз. Авыш урында кирпеч төягән арба таккан көпчәкле трактор тора. Шул трактор каядыр китәргә тиеш икән. Тракторчы тракторын әле алга, әле артка тарттыра торгач, металл чөйне көч-хәл йолкып чыгардым. Трактор арбаны калдырып алга омтылды. Баксаң, биек бортлы тимер арба тракторга берегеп торганга гына аумаган, йөге авышлык уңаена ян бортына шуып күчеп, авырлык үзәген үзгәрткән булган... Менә арба ава да башлады. Миңа, хәлне аңышып, кырыйга, дөрес якка сикерергә кирәк... Дөрес карар кабул итәр өчен бер-ике секунд булса да вакыт кирәк... Ә аны каян алырга? Сабакташым Костя Комраков, атылып кереп, борт читенә ябыша, астына җилкәсен тери һәм авуны әнә шул бер-ике секундка тоткарлый... Ул да булмый мин – бер, ул икенче тарафка сикерә һәм кирпечләр өченче тарафка гөрселдәп ишелеп, кайберсенең сыныклары як-якка чәчрәп оча...
2. Көз көне, басудагы өч сутый бәрәңгене төшкә кадәр казып, алып кайтып урнаштыргач, тамакны ялгадым да, путалар тагып, рюкзак сыман итеп көйләнгән капчыкны алып, урманга, гөмбәгә киттем. Ял көне иде бу, ары таба яңгырлар китсә, гөмбәсез, ягъни кышка үтемле кабымлыксыз калам, дип шөлләгәнмен, күрәсең. Иң әүвәле узгынчы машина әрҗәсендә өч-дүрт чакрым ара узып, басу артында урман шәйләнгән урында төшеп калдым. Аякта бутый, саз ерып чакрым чамасы араны җәяү уздым. Урманга кергәч, гөмбә сарган төплекле аланнар эзләп байтак йөрелде. Табып кына булмый бит. Йөри торгач, ниһаять, мөслимнәр әйтмешли, шәплеккә килеп чыктым. Капчык тулгач, аны аркага урнаштырдым да кайтырга кузгалдым... Гөмбә комары аркасында караңгы төшкәнен дә абайламаганмын икән... Барам урманнан чыгу тарафына әкрен кенә... Һәм каршыма бүре килеп чыкты... Ә бәлки, киресенчә, мин килеп чыкканмындыр... Бүре, борынын җыерып, әкрен генә ырлагандай итте... Менә шунда тәнгә боз йөгерде... Моңарчы да нәрсәләрдәндер курыккан чаклар бар иде... Әмма алар курку булмаган икән...Капчык авызындагы пычагым саллы гына югыйсә, әмма мин аны алырлык хәлдә түгел... Шөкер, аяклар акылыма буйсына, мин акрын-акрын, каршыма чыккан җанвардан күз ала алмаган хәлдә артка чигенәм... Чигенәм дә чигенәм, чигенәм дә чигенәм... Бер ара абайладым – минем котны алган җан иясе инде күренми, ә мин һаман аякларымны шудыра-шудыра артка чигенүемне дәвам итәм... Хәлне аңышкач, як-якка карыйм һәм сизәм, куркудан чыгу ягын онытканмын. Адашканмын. Урманнан кай якка чыгасын белмим... Капчыкны ташлап та калдырасы килми... Ни булса шул булыр , барыбер берәр басуга килеп чыгармын дип, тоттым да бер тарафка атладым... Һәм, бара торгач, текә һәм биек Ык елгасы ярына килеп чыктым... Алга таба бара торган җай юк. Димәк, кире борылырга кирәк... Ә кабаттан бүреле урманга керәсе килми... Ни булса, шул булыр дип, тәвәккәлләп, кабат урман аша узып, сукаланган басуга һәм, саз ерып бара торгач, чуер таш түшәүле олы юлга чыктым. Пычрак чәчрәп, өс-башым шактый алама хәлгә килгән... Вакыт төнге унберләр тирәсе... Бәхеткә, Мөслимгә кайтучы йөк машинасы очрады. Туктады. Һәм мин исән-имин өйгә кайтып кердем...
Кыскасы, Салават Зәкиевич башкара торган “Бүре” җырының тууында әлеге кыйссаның да зәүкымы булмый калмагандыр...
3. Авылдашым Зөфәр Зәйнуллин (хәзер ул Ижау каласында яши) сабый чагында яр ишелеп, язгы ташу суында агып киткән...Ташу чорында өске яктан агып килгән агач кисәкләрен, бүрәнә ише нәрсәләрне багор белән тартып чыгару тәртибе бар иде безнең Юлбат авылында... Түмәркәгә санап, Зәфәрне дә кайсыдыр авылдашыбыз тартып чыгарган...
...Хәләл җефетем Асия дә, башлангыч мәктәптә укыган чорында, ярлары тулып ярсыган язгы суда агып киткән булган ...Мөслимә атлы авылдашы таяк сузып коткарып калган үзен... Әлеге вакыйганы сөйләгәч, Асияне:
– Ә син шуннан шундый булып калдыңмыни? – дип үртәп шаяртканым булды... Хәләл җефетнең моңа әллә ни исе китмәде, чөнки кечкенә чагымда үземнең маңгайга тай тибүеннән хәбәрдар... Басуда, ике эскерт арасында дус малайлар белән уйнаган чакта булды бу хәл... Тормыш булгач, дүрәк тә калдыргалыйлар, дүрәккә сабышкан чаклар да була, кыскасы, “башыңа тай типмәгәндер бит”, дигән сорауга миңа гомерем буе уңай җавап бирергә туры килә...
4. Саба юл оешмасында эшләгән чак. Әниемнең туган авылы – Урта Саба егете Хатыйп Т-150 тракторына дәү диаметрлы торбаны ярып ясалып көйләгән пычагы белән юл читен кырдыра. Юл читләрен үлән баскан, яңгыр сулары ярып дамба ашалган урыннар күренер-күренмәс. Трактор шундый бер чокырга туры килеп йөзтүбән капланган, кабина изелеп, егетебез шунда кысылып калган. Автокран (кранчысы Шәйхенур исемле Сатыш авылы егете) китертеп, тракторны күтәрткәч, ломнар белән каерып Хатыйпны аннан азат итү мөмкин булды. Аңарчы, әле трактор йөзтүбән юл читендә яткан чакта, райбашкарма рәисе, районны тетрәтеп торган үтә кырыс җитәкче Габделхак Мәүлә улы ни арада каяндыр пәйда булып, бәлагә тарыган тракторчыбыз янына ашыккан. Әйткәнемчә, тракторның дүрт тәгәрмәче өстә, Хатыйп аркасы кабина түшәмендә, ә авызы кырыннан гына чаптырып солярка ага...
– Энем, син исәнме? Рдип сорый Габделхак ага.
– Фәләнем булсынмыни миңа! – ди, шушындый хәлгә таруына үртәлгән, үз-үзенә ачуы чыккан Хатыйп...
– Молодец, энем, – ди Габделхак ага.
5. КПСС съездларын лаеклы һәм лаякыл каршылау заманында, әлифне таяк дип белмәгән чорыбызда, дус очраса, вакыйганы шешә белән билгеләү тиеш санала, бу кешелеклелек шарты дәрәҗәсендә иде. Моннан дистә еллар элек, проектчы булып эшләүче адаш дустым Казанда очрады һәм без, аңлашылса кирәк, традициядән тайпылмадык. Аннары трамвай белән ул мине Әмәт атлы электричка тукталышына озатып куярга теләде. Трамвайдан төшкән генә идек, өч егет чолгап алып бездән акча таләп итмәсенме? Күрәсең, сөрлегебрәк атлавыбызны күреп, ансат кына акча эшләргә ният кылганнар. Минем кәеф шәп, адашым – озын гәүдәле, метр да сиксән чамасы, эше, ягъни юл проектлау кәсебе кысасында басу-кырларда өчаякка беркетелгән теодолит күтәреп йөзләрчә чакрым йөргән, йөгергән елгыр һәм хәлле кеше. Кыскасы, без боларга бирешмәскә тиеш кебек... Ул да булмый, бер егет аламасы адашымның ияк астына кундырды. Хезмәттәшем җиргә тезләнергә мәҗбүр булды...Теге явыз янә йодрыгын эшкә җикте. Күрәм, дустым каршылык күрсәтергә үзендә ихтыяр көче тапмый азаплана: күрәсең, көтелмәгән һөҗүмнән югалып калган, төшкән йодрыклар зиһенен чуалткан...
– Сукмагыз аңа, ул авыру, үлсә, срок аласыз бит! – дим.
Егетләрнең хәтәррәге:
– Борчылма, сиңа да өлеш чыгар! – дип, миңа таба уктала.
Торам трамвай юлындагы ике рельс арасында тезләрне сыгылдыра төшеп һәм елмаерга азапланам. Яныма җитте, йодрыгын эшкә җикте дигәндә моның аяк астына ташмы, кирпечме туры килеп, ул алга сөрлекте һәм, шул мәлдән файдаланып, минем йодрык аның ияк астын ансат кына эзләп тапты... Каты да сугылмады, әмма авырлык үзәген югалтуы аркасында ул, егылып, башы рельска бәрелде... Урыннан торганда хәтәр егетнең карашы үзгәргән, ул “йөзә” башлаган иде... Башлыкларының мөшкел хәле калган ике “батыр”ның күңелләрен сүрелдерде, күрәсең, берсе адаш кулындагы минем портфельне йолкып алып, торып чапты. Ләкин адаш дуска инде хәл кергән, вакытлыча җуйган егәре, җитезлеге кире кайткан һәм ул, күзенә ак-кара күренми томырылган “батыркайны” тиз арада куып җитеп, якасыннан эләктерде. Хәлбуки, егеткәебез заклепкалар белән бизәлеп беткән кара күн курткасыннан җәһәт шуып чыгып, сумкамны да калдырып, алга таба атылышын дәвам итте. Ходай саклады, без аларның берсен дә тоткарлый алмадык... Куып җитсәк, кызган шәпкә артыгын кыланып ташлаган булуыбыз да ихтимал иде... Җитмәсә, озак та үтми, кырыбызда милиция хезмәткәрләре пәйда булды... Куртка талауда гаепләмәкчеләр... Әле ярый, “хәтәрләр” белән үзенчәлекле аңлашуыбызны кызыксынып күзәтеп торган хатыннар таралышмаган икән, шау-гөр килеп, бер-берсен бүлдерә-бүлдерә, гаепсез булуыбызны хокукларыбыз сагында торучыларыбызга бәйнә- бәйнә төшендерделәр...
6. Кыйссалар бәйләмен студент чорындагы тагын берсе белән төгәллисем килә. Төзелеш отрядында эшләгәндә сабакташ курсташлар белән ниндидер бинаның шифер түбәсен алмаштырабыз. Бинаның түшәме һәм идәне сүтелгән, фундамент чокыры бетон тәшәүле. Шифер табагы күтәреп барганда баскан урыным җимерелде һәм мин аска очтым...Дөрес, башта очышымны күтәргән шифер табагы тоткарлады, аннары ниндидер торыкка эләгүдән микән, очыш тизлеге кимеде. Ике аякка төгәл төшеп, тәгәрәп киттем... Күрәсең, Ходай саклаган, күлмәгем ертылып, ян-якларым сыдырулардан гайре зыян күрмәдем. Сабакташлар, минем өчен ут йотып, яныма җыелды... Кемдер табиб юллап йөгерде. Күрәләр, миңа пычак та булмаган. Шуннан бер шаяны, ул чорда түбәдә яшәүче Карлсон турында чыккан бик популяр җыр, хит бар иде, шуны искә төшереп: “Вот мы слышим, прямо с крыши летит наш друг, наш чудесный друг! “ – дип җырлап җибәрмәсенме!.. Исән-имин котылуга шатланып, дусларның көлүенә ияреп, мин дә елмаерга азапландым кебек шул чакта...
Тормыш булгач, төрле хәлләр чыга. Бәла-казалар да, агач башыннан да, бәндә башыннан да йөри. Танышлар, туганнар, якыннар да тара катлаулы матавыкларга, четерекле хәлләргә... Берүк Хак Тәгалә ташлый күрмәсен иде безне, сәдака бирик, бер-беребезгә догада булыйк. Ул тыйганнардан тыелып, Ул кушканнарны үтик...