Рустем Зарипов - публицист, автор стихов, рассказов, популярных песен (слова и музыка)

пятница, 28 октября 2011 г.

Синтезатор...

      
  




             Памятуя  забавное определение писателя Талгата Назми  “взаимотеснение” об   отношениях и поведении сотрудников , членов редколлегий татарских литературных  журналов, которые дают ход в первую очередь друг другу  , откладывая  плоды вдохновений остальных  братьев по перу на долгий ящик ,  каждый свежий номер беру в  руки   с некоторым трепетом.  “Казан утлары”,  основной толстый  журнал Татарстана как правило открывается   романом или продолжением романа  ...Но и это еще не все... От постылого романа, растянутого на три  номера  спасения все равно не жди, ибо    мелким шрифтом  в конце объявляется о том, что это всего лишь завершение первой части трилогии... Сие явление, то есть освоение  технологии штамповки названного жанра , известный татарский критик Мансур Валиев в сердцах однажды даже назвал  недержанием мозгов... Но есть еще и другая сторона медали..Во времена рыночных отношений никто уже в стол не пишет , и  чтобы насоздавать подобные эпопеи нужна твердая уверенность в том, что высиженное обязательно  будет напечатано за  вознаграждение  на страницах  журнала который  финансируется за счет бюджета государства, с негласным  девизом  на парадной стороне для всяких “посторонним вход запрещен”, ну а для  своих,   “добро пожаловать  ,  через  задний проход....”

        На мой взгляд, журнал на государственном попечении должен  давать зеленый свет  не вечно вчерашним,  а новым, интересным, подающим надежды талантам  . Тем, кто уже сделал себе имя на ниве журнала которую содержит государство , пора бы  знать честь, и пуститься в свободное плавание... Но если  нет на них никакого спроса на свободном рынке, следовало бы  принять во внимание , о том что  они  не состоялись как писатели... Не поймите превратно, это не попытка отлучить от литературной деятельности мастеров пера, а всего лишь попытка припомнить  чересчур плодовитым  сочинителям  мысль вождя мирового пролетариата : “лучше меньше да лучше”... Пользование без того скудным гонорарным фондом журналов в пользу узкого круга лиц в качестве кормушки,   в конце концев приведет  к закрытию этих самых журналов, в силу их не востребованности ... Думаю, тут есть что проанализировать и  для счетной палаты .  Меня интересует к примеру  суммы гонорарного фонда в   разные годы  и их освоение  : сколько листов опубликовали и сколько получили, те кто при журналах, ну например  Камиль Каримов много лет работающий в журнале “Казан утлары”,  публикующий  роман за романом . Или  Набира Гиматдинова,  у которой косяком шли повести , когда занимала пост  главного редактора  журнала “Идель”. Также интересно было бы узнать, сколько бюджетных рублей гонорарного фонда приходится   в среднем на одного члена СП, для сравнительного анализа....
                 Мне кажется, журнал, кроме поиска новых талантливых, перспективных авторов, должен  ознакомить  своих  читателей и образцами мировых достижений на литературном поприще , а не подсовывать  чтиво русскоязычных писателей татар(да, да, чтиво,а не получившие признание где-то, за что то ) в переводе на татарский язык, разбазаривая  таким способом без того скудный гонарарный  фонд  изысканный государством для подьема татарской литературы, татарскими писателями,пока еще  пишущими на родном языке, которой вынесен смертный приговор в виде закона №309...
            В нынешнем 8 –ом номере  за август месяц  “Казан утлары”  помещены выступления, доклады прозвучавшие 20 мая сего года на научно практической конференции по теме  “Состояние детской литературы и переспективы ее роста” в рамке итогов литературного года писательской  организации Татарстана. Я, как член  союза писателей РТ  имел  приглашение  на тот ежегодный  форум  пишущей братии, за что большое спасибо.Однако  не смог там присутствовать, не сумев выкроить отгул, благо мероприятие было  запланировано на рабочий день.  ...Будучи знакомым новой книгой Айдара Халима  “Татарская детская поэзия и Биктырыш –мальчик с веретено”,  подвергший  жесткой критике состояние татарской детской поэзии, где досталось по первое число даже таким маститым поэтам как Шаукат Галиев и  Роберт Миннуллин,   решил ознокомиться выступлениями на данном  собрании  через журнал, заочно... Однако, как оказалось,  докладчики проигнорировали  неутешительные выводы Айдара Халима. Только Равиль Рахмани , скрипя сердце упомянул  о существовании такой книги... Среди напечатанных  в журнале  не оказалось и яркого  выступления поэтессы Назибы Сафиной, супруги  покойного знаменитого татарского поэта Мударриса Аглямова,  что стала притчей на языцех у братьев по перу,  о степени достойности   лауреатов   Тукаевской премии...А консультант по литературе СП Татарстана Ркаил Зайдулла  не стал вдаваться  в проблемы   детской литературы ,  посвятив  доклад , на мой взгляд,  для раскрытия  своей образованности ,  озобоченности судьбой как татарского народа в целом, так и судьбой татарской литературы в частности. В  ходе  бурного выступления он коснулся  и моей статьи опубликованной в газете “Татарстан яшьлэре” 16 мая сего года “Есть ли другие предложения?”, правда не назвав источник. Отрывок из его доклада касательно моей персоны  такова : “...Некоторые критики , зазвучание  у нас  (видимо в татарской печати –Р.З.) восточных мотивов восприняли угрозой для нашей самостоятельности. (!!!-Р.З.)  На примере попсовых композиторов , которые компилируя восточные мотивы  мастерят “национальные”  песни, появились потуги  и по производству  аналогов восточной суфийской поэзии, -пишет Рустем Зарипов. Ошибаешься,  гражданин некто Рустем.  Давайте, подумаем, кто такой Тукай? Он, как и нынешняя татарская поэзия , вырос из синтеза народного творчеста и восточной поэзии.  ... Сегодня следует лишь радоваться прибавлениям рубаи, газелей...”  Но приведенный отрывок из моей статьи является незаконченным предложением.  В оборванной его части , после запятой сообщается, что Тукай, тех, кто падлаживался под чужие  восточные мотивы называл “баранами в чалмах”, имеется  ввиду его   стихотворения “Мустафа” . Как известно, реальный герой  его стихотворения,  Мустафа  , сначала попрошайничал в Турции, а затем, приехав на родину, стал всех учить уму- разуму на восточный манер... Далее в  моей статье предлагалась , хотя бы чуточку поизучать мнение читателей по отношению произведений путем выставления на сайтах интернета, представляемых  к награждению премией Тукая.  Далее я назвал  лиц , самых достойных по моему мнению  к такой награде, о которых как то все  забыли.В статье также было высказано и мысль  о необходимости  отлучения некоторых членов комиссии по награждению,  на примере спортивных судей , которые в силу личных ли, дружественных или любовных    , иных ли отношений,  при выборе лауреатов  проявили  мягко говоря необъективность...
           Ркаил эфенди , кажется опираясь на обрывки когда то обретенных своих знаний    то ли на вузовской лекции, то ли на семинаре, претендует   ни много ни мало , на роль Учителя .  Что есть, то  не отнять, не равнодушны наши братья по перу  к   терминам   из области разных наук  , видимо рассчитывая придать своим пресным высказываниям  некоторую мудреность…К слову, будет сказано, что синтез означает  получение более сложного химического соединения  из простейших .
        Как известно, татарские народные песни имеют мало общего с казахскими, узбекскими, турецкими, азербайжанскими  , а также  некоторыми другими родственными  нам тюркскими  народами... У наших песен   мотивы идут со стороны  Китая, Тибета, Японии, Алтая.   Возможно  в татарской народной песне соединены   «мон» (мелос- приблизительный перевод –Р.З.) нашей прародины с  мотивами  ислама… Тукай писал, «О, саз мой , благословенный, слишком мало ты  звучал…» В его поэзии  звенят живые струны саза , а не электрическая  ипостась - производное от  синтезатора… Слов нет , Тукай изучал восточную поэзию… Но ее изучали и Байрон, и Пушкин, и Есенин… Сила, красота и,   гениальность  поэзии Тукая, как у любых других гениев,  в   его народности.  Но ведь Тукай был еще влюблен и в русскую поэзию. Он  Пушкина и Лермонтова  открыто называл своими учителями…  «С русским народом, мы песни певали, есть общее у нас, в песне и морали, ужели можно такую дружбу разбить, нанизаны мы на единую нить..», это тоже  его строки…То что, Ркаил эфенди  объявил Тукая продуктом синтеза, бог ему судья, но тогда почему же он забывает очень важный  компонент… Мне кажется забывает умышленно, чтобы оправдать  те безделушки-побрякушки - поделки  восточного пошиба, производимых на татарской литературной ниве за последние годы и выдаваемые за нечто ценное…
         Чтобы заполучить законченное произведение, в любой области, автор создает множество эскизов, вариантов, и только  потом выбирает один, единственный чтобы вкладывать в него частицу своей души.. Сегодня то что крутит ТНВ под названием татарских песен , это  изделия  получаемые из оргинальных произведений, путем реконструкции сотен неудачных вариантов ,  как в музыкальной части, так  и в тексте...Похоже , что  сегодняшние “татарские песни” , в массе своем , это продукты синтеза неудачных вариантов музыки с неудавшимися текстами... Турецкая попса имеет турецкую,  русская русскую, английская английскую, французская французскую, и далее везде, фольклорную основу. А наша, нынешняя татарская попса лишена родной национальной почвы , она  бессистемно  штампуется   на базе и турецкого, и индийского   и черт знает еще каких народов музыкального материала. Идут в качестве сырья и  русские частушки, и западные хиты...   По телепрограмме “Карусель” учительница  музыки детского сада , приобщает маленьких детей  песеннему искусству. Сначала вместе подбирают текст. Примерно такую : “Лю-лю-лю, лю-лю-лю, а я  мамочку люблю, ля-ля-ля, ля-ля –ля, мы играем в траля-ля-ля”. Потом ребятишки предлагают различные простенькие музыкальные фразы. Учительница их складывает воедино, и потом,  все вместе поют “новую  песню” .  Мне кажется ,  как раз на таком примитивном базовом  уровене создаются большинство нынешних так  называемых “татарских песен” ... То что нынче  не принято объявлять ни авторов текста ни музыки, наводит также на мысль, о том что над нашим народом   идет  какой то эксперемент по  его отлучению от родного мелос и этим занимается специальная группа...  К чему  это ?  Мне кажется , наши штатные литераторы приняли на вооружение у попсовиков подобный  продуктивный метод для применения в своей области.
        По утверждению известного синолога академика  Алексеева , в Китае, кто посвящает себя поэтической деятельности, выбирает себе для подражания  любимого маститого поэта. А конечная задача молодого стихотворца, превзойти  того , перед которым он преклоняется. Но для этой цели молодой поэт  беспрестанно работает над собой, овладевает новыми знаниями, трудиться и находится в эпицентре важнейших событий для родного народа.  А  наши литераторы, с  теми обрывками знаний что запомнили в вузовских аудиториях.,курилках и коридорах редакций   нацелены  учить  не только  родной народ, но  и весь мир.... Обезьянничание графоманов под Навои , Хайяма, путем рифмования под старинный восточный лад   афоризмов, что в интернете пруд пруди,  выдавать за достойную поэзию и выдвигать к награждению премией Тукая, и даже получение высокой награды оными, ничего общего с подлинным творчеством не имеет.  Некоторые наши литераторы буквально , я даже  сказал бы карикатурно стали подражать  персонажу  французского классика Теофила Готье  Даниелю Жовар, который знает  как стать знаменитым, великим на литературной ниве.  Теофиль  Готье, и сам себе ставит вопрос , о том, что, раз и он знает как стать великим, почему же не становится таковым на примере собственного персонажа,  и сам себе же отвечает : “гордость не позволяет...” Но наши некоторые  литераторы  гордостью не слишком обременены, ради кормушки они вчера были коммунистами, далее  встали в ряды “ЕР” , и видимо  будут продолжать в том же духе...
           В   упомянутой моей статье как раз шла речь  о таком способе производства рубаи и прочей восточной  экзотики...Суфии отвергали земные наслаждения ради познания истины. Но подделаться под них , не только не будучи суфием, а готовым  на все ради получения должности, премии или почетной грамоты, это уже за гранью кощунства.. Если Ръкаил эфенди не был согласен с мыслями изложенными в той статье, было бы честнее с его стороны,  не откладывая на долгий ящик  выступить в той же   “Татарстан яшьлэре” перед аудиторией, которой знакома суть вопроса. Ведь  не чужой он для этой газеты, нынче про него там на целую страницу , с помещением фотографии  опубликовал хвалебную статью писатель Марсель Галеев, который восторгался его выходом на сцену, на вечере посвященном его творчеству, босиком... Он увидел в том образе не  неандертальца из пещеры, и не бедного слагателя стишков, босяка с татфилфаковским багажом, а Поэта с большой буквы, выходит что "П". В другом номера вышел его интервью, также на целую страницу, где он был представлен  почти что соколом на вершине Парнаса...
        Чтобы  читатель понял суть и значение упомянутого в начале публикации мероприятия, позвольте привести еще один отрывок из того доклада Ръкаила эфенди... “ Вышел в свет  роман Нурислама Хасанова “Тирания” (Золым) после десятилетнего отфулболивания.  Подобная  задержка  означает, что литературное  произведение  пока еще не стала полным пустословием...” Это что, апломб?  Ръкаил Зайдулла дает оценку  труду  собрата по перу взглядом через лупу? Или похвала  в его адрес  Марселя Галиева на зависть самому Леониду Ильичу не прошла бесследно? Или он старается как бы обелить трусость  редакторов основного литературного журнала?  “А ведь события развиваются всего лишь в масштабах  сельского района ...  “, -продолжает  консультант СП Татарстана Ркаил Зайдулла. А мне казалось, место события в литературном произведении,   не является мерилом ценности литературного  произведения ,  будь   это ханским дворцом, или какой либо свалкой.  Докладчик , закончив свои критические замечания по адресу романа Нурислама Хасанова,  находит уместным отметить лестными словами роман   литературного сотрудника “Казан утлары” Камиля Каримова  “Созвездие близнецов”. Вот что он пишет...”В “Созвездии близнецов” на сцену  истории выходит новый Олугъ Мухаммад. Здесь  масштабы, обобщения  имеет больший охват. А критический реализм,  наполняется картинами сюрреализма.”  Из высказанного лично я ничего не уразумел. Но это самое   “Созвездие близнецов”, который автором преподносился как сатирический роман, с великим трудом был мною прочитан...Как же не прочитать произведение автора, который   в прошлом году числился в  кандидатах на Тукаевскую премию,и  нынче, того и гляди,  станет  кандидатом  номер один.  В романе повествуется полунамеками, иносказаниями , жалобами те обыденные явления наших дней , о которых  пишутся нынче  совершенно открыто.  В частности  газета “Звезда Поволжья”  уже давно только так и пишет. Очень может быть, я, как человек имеющий техническое образование, и  мелко плавающий  в вопросах литературной теории не все в данном произведении догоняю...Но мне непонятно, все же, кого же может заинтересовать  сказ о неприхотливой жизни  простого журналиста, сотрудника редакции работающего в режиме колхоза,  с ничтожной зарплатой, с которой  мало кто считается? Его персонажи вовсе не из породы героев нашего времени, таких как Холодов, Политковская.   Мне не ясно, какого же читателя  может увлечь, заинтриговать   незатейливые  похождения с  довольно пошлыми  сексуальными  картинками  ничтожного в духовном плане героя и того планктона, который  обозначен вокруг  него? Такую тягомотину способен наверное соорудить только автор, который  тратил всю свою жизнь  после вузовской скамьи,  на редакционном стуле, не понимая собственной трагедии?..
             Ркаил Зайдулла ,  высказываясь про роман Нурислама Хасанова невзначай оборонил, что  его герои  кажутся хорошо знакомыми. Верное замечание. В романе Хасанова каждый герой имеет собственный характер, собственное лицо, темперамент. Что интересно,  в центре  романов у того и у другого –журналист.. На у Нурислама Хасанова  жизнь в романе подано со всеми трудностями, мелкими деталями, подлянками на каждом шагу со стороны власть имущих, выкрутасами. Один эпизод, присвоения денег иностранных инвестров на строительство мечети чего стоит?! И там потрясающе живо показано, как любое малозначительное деяние кого-либо в пользу простых людей, логичное поведение кого –либо в той или иной ситуации  воспринимается власть имущими явной угрозой  к их существованию. Короче говоря произведение Нурислама Хасанова получился как живой организм,  там  все поры дышат. В нем еще присутствует принизывающий душу , татарский “мон”, мелос.
         А Камиля Каримов не стал мелочится с обыденными явлениями, мелкими деталями, не стал напрягать себя  и описанием характеров , и  его персонажи получились  как бы осколками одного единого себя,   одинаково  дующие в одну дудку. Короче говоря, автор как бы грузит читателя в одиночку...   Давайте вспомним начало статьи, где  Ркаил Зайдулла заикнулся , о том что, раз лет десять футболили роман Нурислама Хасанова – значит  его произведение не пустословие. А вот произведения Камиля Каримова выходят в журнале” Казан утлары” как по маслу,  без задержки. И как это понимать? Камиль Каримов   в газете “Шахри Казан” уже  обрадовал  о своем грядущем романе . Как только он будет завершен, будьте уверены, его очередное детище  тут же увидит свет  на страницах журнала, что на шее  у государства...
              В заменитом романе “Меня  зовут Красный” (BENIM  ADIM  KIRMIZI)лауреата Нобельской премии турецкого писателя Орхана Памука, повествование ведется с разных точек  зрений, с самых неожиданных ракурсов , скажем от лица убиенного,  у которого тело умерло, но дух жив, от лица убийцы, который, после совершения преступления  не находя себе места   бродит по улицам и во взглядах многих прохожих обнаруживает тяжесть  совершенных ими собственных преступлений. Там  свою трактовку к событиям дает и собака,  от которого достается и  имаму мечети, даже со ссылкой на суру в Коране, где тепло упоминается о собаке…Из самых разных трактовок  и взглядов , у турецкого писателя, словно из мозаики складывается совершеннейшее произведение. Только не подумайте, что  наши литературные начальники опубликовали  то творение с переводом на татарский язык. Мне приходиться читать произведения Орхана Памука в оригинале с помощью русско- турецкого словаря на 100тысяч слов, изданного в столице Белоруссии…А у Камиля Каримова все наоборот,  единственная точка  зрения на явления  толкается от имени разных , на мой взгляд безликих  персонажей. Но когда всю дорогу  игра ведется  только в одни ворота, сползание   в колею морализма неизбежна… Да, есть такой жанр, как театр одного актера. Но  чтобы удержать  Его Высочество Читателя на протяжении  такого объема произведения долго и упорно в русле такого  приема  наверное нужно быть гением гениев. Или хотя бы самому быть убежденным в этом. На худой конец  быть литературным сотрудником журнала и быть уверенным, в том, что твои излияния  по любому будут опубликованы …. Но для этого жанр литературной критики должен был претерпеть метаморфозу,  что и случилось в последние годы. Там нынче одна слащавая патока по принципу «кукушка хвалит петуха, за то что хвалит он кукушку»… Был журнал «Мирас» где публиковались  Айдар Халим, Фаузия Байрамова, Фанзаман Баттал… Но произошло нечто похожее на спецоперацию под прикрытием защиты чести и достоинства героя-поэта Мусы Джалиля, главный редактор  был по решению суда помещен в психиатрическую больницу, а «Мирас» прекратил свое существование… Помните, как прокололся герой романа М.Булгакова «Мастер и Маргарита», прежде чем оказаться в психиатрической клинике. Он написал роман про Иисуса . А академик М.Сахапов написал книгу «Единый поток», что открывается хвалебной статьей академика Мансура Хасанова, который увидел  свет  на разных языках, в том числе русском, английском , турецком.  В той своей книге  М.Сахапов дает оценку творчеству литераторов-современников с помощью аршина Гаяза Исхаки. При таком подходе многие  официально признанные как «народные» остаются как бы на обочине…
          А ведь  и газета «Звезда Поволжья» позволяет себе печатать «кого попало».   По отношению и этой газеты однажды уже было судебное преследование. И  главный редактор как то вдруг оказался в больнице с очень серьезным диагнозом и еле выкарабкался … Дай Аллах,  ему здоровья и духовных сил…
               Роман Нурислама Хасанова изложена живым литературным языком, сюжет ясен, композиция совершенна.. Но а имеющиеся некоторые недостатки, это следствие ампутации романа по требованию редакции журнала, чего   Ркаил эфенди не учитывает.  Думаю, авторство  книги  на татарском языке  “ О камень ударил я голову.Рассказы, эссе” , который был отмечен Тукаевской премией, все же не обеспечивает  Ркаила эфенди  индульгенцией за применение микроскопа  по отношению   собратьев по перу. В той его книге самое яркое место , на мой взгляд, это  критика  диакона Андрея Кураева, который отметился выступлением по отношению исламского религиозного деятеля Нафигуллы Аширова статьей под названием “На фига нам нужен такой Нафигулла” , в том числе и на странице “Звезды Поволжья”... У нас немало  борцов за национальное достоинство, которые,  на обидные по отношению татарского глаза, уха, носа  статьи в русскоязычной печати, вместо того чтобы ответить по существу, там же,  начинают “выяснять отношения” в татарской печати. Такую возню  татарский народ называет “ гоняться за волком через бревно”. “Борцов” понять можно, ведь так спокойнее, можно  даже примерять на себя образ гиганта мысли, поскольку  кто  мог бы  выступить контраргументами и не подозревает  как его  “бьют”.  Есть такая газета “Звезда Поволжья” где можно отстаивать свои точку  зрения  , если   с логикой все в порядке и имеешь  доводы.К примеру  ни только каждая книга, но каждая статья Айдара Халима вызывают резонанс в стране . Есть  у нас публицисты , которые  всегда бьют в десятку, которым не страшны никакие контраргументы. Возможно моего оппонента вдохновляют не кто за “быть”,  а те которые за “казаться”. Но это же способ упомянутого героя Теофила Готье. Не уверен,  в том что Ръкаил Зайдулла известен широкому кругу читателей как публицист.     Я не против  тому , что Ркаил Зайдулла   роман Камиля Каримова  по отношению  к роману  Нурислама  Хасанова  возносит  на недосягаемую  высоту. Дело вкуса. Я  к примеру  считаю , публицистика Айдара Халима, Фаузии Байрамовой, Лукмана Закирова, Фандаса Сафиуллина, А. Залялова (доктора биологических наук), А.Закирова, Зульфии Кадир,Рафаэля Мухаметдинова, большинство которых отметились на страницах “Звезды Поволжья”, выше и действеннее  публицистики  Ркаила Зайдуллы, о существовании которой, думаю, мало кому известно. Конечно, при  награждении Тукаевской премией, кроме его публицистики был также упомятут его поэтический сборник “Магара” ( Пещера) . Ничего против сказать не могу , не встречал этот сборник, допускаю что он хорош...А вот роман Нурислама Хасанова , как только увидел свет,  мгновенно  дошел до адресата. Ибо его  ждали. Сколько униженным и оскорбленным этот роман  позволил вдохнуть на полную  грудь И это произведение,  не про внутренние дела одного селького района, в  нем  поставлен диагноз  системе ...
             Одним словом, доклад Ркаила Зайдуллы , являясь как бы продуктом синтеза, оставил тягостное впечатление. Но  а из каких компонентов вышло что за соединение  у него , не станем уточнять, а оставим   для пытливого ума уважаемого читателя.   А далее остается только  ждать появления  моего оппонента на страницах “ Звезды Поволжья” или "Татарстан яшьляре", или в каком-либо другом издании, возможно даже с дубинкой, как и полагается  тому, у кого  “Магара” (Пещера), ибо пещера  является хоромами неандертальца.  Но есть и более прагматичный выход из ситуации для “братков” от литературы :  это выдвижение на  Тукаевскую премию  наиболее одиозных авторов, ставших завсегдатаями журналов, а потом поди, докажи, что   в повествованиях у них  бред сивой кобылы, что написанное даже не чтиво, тебя же выставят  завистником  талантов, утверждая, что размах крыльев оседланных пегасов у этих фаворитов достигают  от горизонта и до горизонта...
    "Звезда Поволжья" 17.11.2011г.

вторник, 28 июня 2011 г.

ЮЛГА ЧҮПНЕ КЕМ АУДАРА ?

     

  


           “Казан утлары”нда басылган романнар   белән танышканда , әллә нәрсәсенә   Мөхәммәт ага Мәһдиевнең бер әсәрендәге, “бар якшы кинолар , бар начарлары һәм бар кытай кинолары”, дигән бәяләмәсе искә төшә. Романда,  шәхес проблемасы, аның мохит белән күп төрле бәйләнешләре,   катлаулы дөньяда кешенең четрекле философик, иҗтимагый, этик  мәсьәләрне чишүе, очына чыгуы  бәянләнә, дип чамалыйм...Безнекеләрнең алымнары  дөньяларны түгел, ә  тар  кишәрлекне генә биләп, ак, кара һәм соры җепләр белән “Хупҗамалның күргәннәре”, “Котбеттиннең өшкерелгәннәре”  өлгесенә генә турыланып  тукылмыймы? Паоло Коэльоның үз юлыннан тайпылмаучы кахарманлы, барча төсләр җемелдәгән галәмнәр сыйдырышлы кыска романнары янәшәсендә алар, ялыктыргыч , бетмәс-төкәнмәс сүз боламыгы тәшкилияте  булып кына  калмыймы?                
              Мөслимдә, “Шуганка” совхозында директор булып эшләгән  Әхмәтханов Сәлимхан  әфәнде (соңрак ул Сарманга күчте, Дума депутаты булып сайланды)  милиция майоры,   Хәбиров Риф абыйдан,  “ кайсыдыр юньсезе юлга йөге белән чүп аударып киткән, һәм  бу беренче тапкыр гына  да түгел, участковыйга да, уголовный розыск егетләренә дә әйтеп тормадым, эзләмиләр дә, тапмыйлар да,   кемлеген ачыкласам ,  эшне зурга җибәрми генә, “совхозда каласың килсә, көн яктысында, кеше күргәндә ял көне тачка белән ташып  юлны тазартасың”, дип  гөнаһын юуу мөмкинлеге биреп, башкаларга сабак  укытырга телим, булыш зинһар, бар ышаныч синдә,  дип үтенгән... Риф агай, һәр эшнең очына чыгучы хәтәр оперативник, ОБХСС җитәкчесе,   вазифасына     туры килмәгән эштән  кыенсынып тормаган,  дуслык хакына машина калдырган өем янына барып,  бер кулына таяк алган да актарырга керешкән.  Иренмичә, үзенә хас ыхтыматлык белән һәр чүп кисәген күз уңыннан уздырган.  Тырышуы бушка китмәгән, өем астында  укучы дәфтәре күренгән. Ә аның тышлыгында укучының исем фамилиясе ярылып яткан... Шулай итеп,  чүпнең кайсы ихатадан чыкканы аныклана...Минем “Милициянең йөз кызыллыгы»  бәяным (К.У., 2014 ел, 7 сан) кахарманнарының  прототиплары иде  әлеге мөхтәрәм шәхесләр, инде  икесе дә бакыйлыкка күчте ,авыр туфраклары җиңел булсын. Һәм Сәлимханның “безнең заман герое” булырга хаклы икәнлегенә ике генә мисал китерим. Беренчедән, Татарстан гимны музыкасы өчен Рөстәм ага Яхин “Ока” белән бүләкләнгән шартларда , ул  комбайнчылар ярышында җиңгән якташын һәм якташ бер җырчыны ул чор өчен  текә  булган “Жигули” маркалы машиналы итте. Янә килеп халыктан үз хуҗалыгында җитештерелгән сөтне  кибеттәгедән  күпкә, судан арзан хакка җыюларын беләбез. Ә Сәлимхан әфнде, Мөслим районында “Шуганка” совхозы директоры булып эшләгәндә моның киресен эшли алды.  Менә шулар да бәян ителгән әсәрем  журналда басылу  нәүбәтен көткән елларда, минекен артка этәреп   дөнья күргән   зур күләмле романнар белән,    Риф агай ысулында  журнал тиражы  кызу  темпларда  җилгәрелүе сәбәбен   ачыклау максатыннан,   танышып барасы иттем.  Алган тәэсоратларым  “Звезда Поволжья” , “Безнең гәҗит ““Татарстан  яшьләре” ,  “Идел”  атлы басмаларда һәм тагын кайлардадыр чагылыш  тапты.  Тәнкыйть ярдәмендә уңай үзгәрешләргә багъланган беркатлы өметләрем  акландымы соң? Миңа калса, өлешчә акланды.  Әгәреңки журналның тиражы, җитәкче алмашынгач ары таба әле бер ара  кимесә дә  моны ,  стабильлек, процесс тизләнмәде, дип  хуплап була, чөнки бер  хут алган  җимерелү-таркалуны ансат  кына туктатырмын димә, ул әле алып биреп тә китүчән.  Тираж искечә калса , моны, негатив тенденциягә чик куелу санап, казаныш, дип  тә юанырга  ярый.  Безнең очракта  журнал тиражы аз булса да артты...
          Үзем яшәгән Шәмәрдән бистәсендә очраклы рәвештә ике ханымның  әңгәмәсе шаһиты булырга туры килгәне бар. Бистәдәш дигәне, каладан  кайтканыннан, акчасын ничек туздыруы хакында сораштыра...Тегесе, нинди киемнәр алуын, парикмахерга күпме түләвен, тагын нәрсәләргәдер  сарыф итүен һәм янә килеп фитнес өчен расхутлануын тәмләп  сөйли. Шулчак,  очкалак гәүдәле  сылу бистәдәшем,
-     Мин билгеле гафу үтенәм. Әмма кайда соң монда фитнес? –дип, әңгәмәдәшенең май  катламы үреп калынайган корсагына төртә.   
           Әлеге әңгәмәне искә алу сәбәбе шул, бәгъзе танылган   язучыларыбыз,  халык алдындагы чыгышларында,  “әдәбият әдәп сүзеннән яралган”, дип куык очырырга ярата. Шундый мәлләрдә, төп әдәби журналның кайбер саннарын   борын төпләрендә җилфердәтеп, “ә кайда соң монда әдәп?” -дип сорыйсы килеп куйгалый. Әлеге омтылышның гаделлеген раслау җәһәтеннән  элегрәк басылып чыккан кайбер әсәрләрдән  өзекләр китерми  ярамастыр. Бу хакта “Т.Я”нең , 2014 ел 15 ноябрь санында басылган “Түр башына кемнәр уза?” мәкаләсендә әйтелә башлаган иде, ошбу мәкалә тукымасына зарур кайбер кабатланулар өчен алдан ук гафу үтенәм. Марат Әмирханның “Казан утлары” журналында сиксән яше тулар алдыннан басылган “Ир-Мамай” атлы тарихи романыннан бер ләүхә : “Ыштаннарыгызны төшерегез,- дип боерды Тохтамыш. Иң беренче хан башы өстендә үзе хаҗәтен башкарды. Сасыга сасы үлем!” (“К.У. 2013 ел” №6, 44 б.) Аңлавымча, биредә  мәшһүр татар ханының рухи дәрәҗәсе илебез төрмәсе паханыныкы белән тиңләштерелә... Ханыбыз шундый икән, аксөякләребез , тулаем халкыбыз  нинди булып чыга инде,  җә?  Татар дәүләтләрендә кануннар, хөкемдарлар, хөкем карарын җиренә җиткерүчеләр булмаган, аларда төрмәләргә хас әшәке кыргыйлык хөкем сөргән, дип раслау түгелме соң  бу?...Тохтамышның шанлы бабасы Чыңгызханның атаклы Ясасын инкарь  итүгә ук алып барып чыгармыймы  әлеге язучы фантазиясе ?  Шул ук авторның  “Гәүһәршад” атлы янә бер романында хан нәселеннән булган атаклы ханым турында язылганны телгә алырга да уңайсыз. “...Гәүһәршад хатын-кызның наз сандыгында нинди сөю-сәгадәт хәзинәсе булса, барысын да чыгарып салды. Оялмады да, тарсынмады да: үпте, кочты, ялады, сыйпады. Булат бәк үзе дә бушны бушка бушатмады”. Чорыбызның атаклы романчысы әлеге дә баягы Паоло Коэльо үзенең “11 минут” романында фәхишәнең хезмәтен дә күккә ашу дәрәҗәсендә, матур буяулар кулланып, нурга күмеп тасвирлап, шундый хатын-кызның да иң югары бәхеткә лаек булуын нәзакәтле тонда тасвирласа, бу автор изге никах белән пакьләнгән, татарның иң югары даирәсендәге аксөякләреннән булган, урыс елъязмаларында олылап телгә алынган мәшһүр ир һәм хатын мөнәсәбәтен “эһ” тә итмичә урам этләре матавыгы яссылыгына төшерә. Әгәр әлеге романчыбыз Татарстанның бүгенге җитәкчеләре, аларның хәләл җефетләре турында шундый фантазияләргә бирелергә җөрьәт итсә, әсәре журналда басылыр иде микән? Ай-һай... Ихтимал ул очракта авторның гына түгел, ә әсәрне әдәби табынга куючыларның да психик яктан сәламәтлеге табиблар игътибарын җәлеп итми калмас иде. Ошбу әсәрләрне кемнәребез нинди дәрәҗәдә данлавы хакында сүз озайтып тормыйм, кызыксынучылар интернеттан эзләп табар.  Әлеге авторның, Тайдулла ханбикәне “ана үрдәк сыман алпан-тилпән килеп йөри”, дип сурәтләвенең дә каян сут алуы аңлашылмый. Шәхсән үзем Алтын Урда дәүләте язмышында фаҗигале роль уйнаган, уйный алган әлеге шәхесне күз явын алышлы гүзәл, зиһенле, үткен фикерле, югары даирәдә сүзе үтә торган тәвәккәл ханым булгандыр, дип күзаллыйм. Шулай булмаса, ул үз улын, канун бозып, тәхеткә менгерә алыр идемени? Шул гамәле аркасында илдә болганыш башланып, егерме ел дәвам итә, ә  үзе һәм тәхет яулаган улы ярты елдан соң һәлак ителә... Сафагәрәй ханның , хатыны Сөембикәне урлау ихтималын кисәтү йөзеннән сарай сакчылары өчен өйрәнү уздыртуы турындагы хыял җимешен  укучыларның кайсы  көлемсерәп, ә кайсы берсе чырай сытып  йоткандыр, дип фаразлыйм... Искәндәр Сираҗиның  төп журналыбызда басылган “Күкләр никахы” хикәясендә мәчеттә җомга намазы вакытында яшь мулланың “Коръән” укырга өйрәнергә килгән туташ белән җенси мөнәсәбәткә керүе тасвирлануын укыгач та,  без татарларның дини җитәкчеләре шундыйга да  сәләтле, тәмам барып җиттек  микәнни, инәңнең коерыгы, дип исәңгерәп торуым истән чыкмый...Алай да Батулла  Тукай бүләгенә  лаек ителгән!? Сөембикә романы белән мондый  ларның һәммәсенең борыннарына чирткән. Атаклы Сафагәрәй хан әлеге романда Франгизә атлы кол хатынның ике тез арасына башын тыга, ә  Сөембикә, яшьлегендә ирдәүкә буларак тасвирлана,  хәтта бер хатын, ир-ат дип белеп аның кочагына кермәкче була...
             Әдәби басмаларда ,  мәгълүм бер өлкәдә һәм дәрәҗәдә белеме булуы расланмаган,  эш практикасы юк килеш теләсә кайсы темага тотынып, шул исәптән дин, тарих, фәлсәфә, халык хуҗалыгы , төгәл фәннәр,  аш-су  хакында  остарып, асыл һөнәриләрне сагышка батыруларга, ягъни, гыйльми сәркатип Дания ханым Заһидуллина шәрехләвенә иярсәк,  дидактикага бирелүләргә, ә гади тел белән әйткәндә гапь вә акыл сатып, бөеклек дәгъвә итүләргә дә  күнектек һәм күндек, ахры... Белмәгән өлкәдә хәлфәлек итү –шарлатанлык дип атала . Дәүләт химаясындагы журнал  хадимнәренең моны белмәве  яки  белергә теләмәве  кызганыч.
             Ярый, хуш, үткән эшкә салават, аларына дога кыйлып, инде  соңгы вакытта яңа баш мөхәррир җаваплылыгында чыккан романнарны күз уңыннан кичереп багыйк. 
             9 -10саннарда (2014) Анатолий Егинның “Үзбәк хан” романы урын алган. Урыс авторы ханыбызны, аның хакимиятен, ул урнаштырган тәртипләрне  үзебезнекеләрдән  күпкә уздырып, хәкарәтләп кинәнгәндер инде дисәм, ялгышканмын булып чыкты. Егет икән  Егин әфәнде!  Нобель  бүләге иясе Орхан Памукның “Минем атым Кызыл”ы  янында торырлык егәрле роман иҗат иткән... . Алда искә алынган “тарихи” романнардан соң,  бай мәгълүматка таянып язылган, татар күңелендә горурлык хисләре   уятырлык, Алтын Урда” чорына караган чын тарихи әсәр басылып чыгуын бер могҗиза дип бәяләргә рөхсәт итегез... Бабаларыбыз кырыс, мәгърур һәм затлы кешеләр булган, ләбаса. Әлбәттә тәрҗемәче  Рөстәм Галиуллинга да  хезмәте  өчен рәхмәт әйтү кирәктер. Әсәр бер тында укыла,  вакыйгаларга бай, “тыгыз тәнле”, һәр күзәнәгеннән тирән белем,олугъ  хезмәт нәтиҗәсе буларак, чынлык бәреп тора..
              2014 елның 6 санында Әнәс Хәсәновның “Бәхет кайда оя кора” атлы романы басылган.  Автор әсәр кахарманнарын кыска нуктада тота, аларны үз ихтыярына буйсындырып, әңгәмәләр барышында,  сүз арасында    җырчы Ильһам Шакировны  мактата, Минтимер Шәймиев  Политбюро әгъзасы Яковлевтан акыллырак, дип   белдертә, Фәтхрахман Әхмәдиевне  хуплап искә алдыртырга да җитешә һәм үз фикерләрен  халык мәкалләренә мөрәҗәгать иткәләп дәлилләп баруны да  онытмый.... Әсәрдә мәхәббәт линиясе бар.  Концертта  урыннар янәшә туры килүдән танышып киткән кыз белән егет  бер кичне бергә йоклыйлар да,  уянгач , кызның әнисенә барып, өйләнешүләрен белдерәләр. Шунда ук тормышларының матди ягын хәл итү  өчен җәһәт кенә алыпсатарлыкка керешергә карар кылалар.. Ул да булмый,  болар авызыннан рэкеттан, илдәге тәртипләрдән  зарлану, сукрануларга бөя ерыла. Дәүләт коррупционер дип белдерелә, бизнеска комачаулаучы тикшерүчеләр әрләп телгә алына, җитәкчеләрнең миллиардлар урлаулары хакында сукранулар китә һәм армиядәге “дедовщина» да онытылып калмый. Хәлбуки, автор, үзе элеккеге  хәрби  булгангамы, шунда ук,  армия җәмгыятнең көзгесе икәнлеген искәртергә ашыга.  Ул,  әйтәсе килгәнен бик гади,  бер кахарманыннан сорау, ә  икенчесеннән җавап бирдертү шәкелендә урынлаштыра... Кыскасы, бәян ителгән кимчелекләр вакыйгалар агышыннан тумый, ә декларатив тәртиптә генә белдерелә Янә килеп , Әлдермештән Әлмәндәр спектакленең шәплеген әсәрнең төп герое аңлый, ярата, ә аның хатыны Тәнзилә  яратмый һәм  бу яратмау аңламау дип бәяләнеп, аның тискәре образ булуына  саллы дәлил сыйфатында тәгәрәтелә. Тәнзиләнең тагын бер гаебе - армиядә хезмәтен тәмам итеп,  болар гаиләсенә кайтып  күренгән ире абыйсына төксе торуы... Тәнзиләнең әлеге олы яшьтәге элеккеге хәрби карт буйдакка  тискәре мөнәсәбәтен аңларга һәм акларга да була торгандыр.  Янә килеп, “КУ” журналында, 2005 нче елда басылган “Төрле- төрле уйласак та” исемле мәкаләдә  туксан бер яшькә җиткән картның намазлыкка  басасы урында урыс авылына барып эчеп кайтып бакчасында үлүе матур түгеллеге , әсәрнең Энсон Хайнлайнның хатыны белән бергә язган “Явызлыктан өрекмәм”атлы затлы романына аваздашлыгы , аның буенча интернетта “Таныш булыгыз, Джо Блэк” атлы фильм эленүе,  “Америка Әлмәндәрен”  Энтони Хопкинс , ә Әҗәлне Бред Питт уйнавы  искәртелә.. Кыскасы, Тәнзиләнең  бу әсәрне яратмавын , зәвыгы үзенчәлеге белән дә аңлатып була... Әсәр бара тора көнкүреш эргәдән детективлыкка салулап,  алга таба анда  криминаль  үлем белән бәйле тикшерү эшләре урын ала... Мәгълүм ки, үлем белән бәйле җинаятьне ачыклаудан җинаять эзләү (уголовный розыск) оперативниклары читтә кала алмый. Бу әсәрдә һәр соравы белән җаныңны бугазыңа китерергә сәләтле андый  тәфтишләүчеләр гел юк,  тикшерүченең сорау алуы  балалар бакчасы тәрбиячесенең сабый бала белән әңгәмәсен хәтерләтә...Ә бит бу  эргәдә  сорау алу тактикасын теориядә махсус өйрәнеп, практикада  кулланып шомарган затлар казгана...  Әсәр геройларына тирән уйланулар, нечкә психологик кичерешләр  хас  түгел, ә тасвирланган җенси мөнәсәбәтләр нәзәкатьле эротикадан ерак, алар факт буларак искәртелә  һәм романның нинди укучыларга өметләнеп тәкъдим ителүе   мин фәкыйрьгә аңлашылып җитмәде... Бу гаҗәп тә түгел. Салтыков Щедрин иҗатына гашыйк кешене андый гына лирика белән алгысытып булмый  торгандыр?...  “Бәхет кайда оя кора?” романы  тәмамлангач, аста вак хәрефләр белән  авторга  сиксән яшь тулуы хәбәр ителә.  Димәк , агайның  шундый олы яшьтә дә мәхәббәт темасына тугърылыгына  сокланырга гына кала.
            2014 елның   7 санында Әмирҗан Моталлаповның “Гамь” романы басыла башлап өч санга җәелә... Роман социалистик реализм ысулында эшләнгән, матур азак белән тәмамлана.  Романда авыл тормышы, бөтен ваклыкларын белән  автор хикәяләвендә  саф татарча, тере телдә бәян ителә. Автор тарафыннан  арттырып җибәрүләр, белмәгәнне белгәнгә сабышып язу, акыллы күренергә көчәнүләр гел юклыгы күңелне хушлый. Әлеге әсәрне ,вакыт-вакыт туры сөйләмгә күчерелгән очерклар, мәкаләләр  җыелмасына охшап кала , дип расларга җөръәт итмәвемнең җитди сәбәпләре бар. Бәгъзе  каләмзатлар  әдәби әсәрне мәкаләгә охшаган, дип әйтеп, мәкалә  язуны роман, бәян, хикәя сырлаудан гади, пүчтәк бер шөгыльгә калдырмакчы. Түрәләрнең аяк астында уралып, каршыларына чыгып, көчәнеп  елмая - елмая аларны күккә чөеп язганнарын мәкалә, алар турында, тез йөгенеп әтмәлләгән китапларын публицистика, дип иман китерүләре шундый фикердә ныгырга этәрә булса кирәк. Хәлбуки, минем карашка Аркадий Ваксбергның суд очерклары, Дмитрий Холодов, Анна Политковскаяларның мәкаләләре янында бәгъзеләрнең бармактан суырып язган романнары чүп өемнәреннән гайре һич ни түгел. Мин мәсәлән быел татар матбугатында игътибарга лаек бер генә шәп мәкалә басылды  дип саныйм. “Шәһри Казан” газетасында Рәмис Латыйповның “Рифгать окопы”, дигән язмасын күздә тотып әйтүем.  Интернетка да эленгән  бу мәкалә бәгъзе  романнарны, кем әйтмешли, этеп ега,  бүгенге көнгә  кырыс,  өметсез диярлек, әмма ләкин гаделлеге шик уятмаслык диагноз куя.
            Әмирҗан әфәнде әсәренең, иң тетрәндергеч мизгеле,  Фәнияне алдап киткән егет Фаязның  Фәниянең ире  Сафа белән яу кырында очрашуы, һәм, үләр алдыннан аның  Фәния белән кавышу турында хыяллануы... Әгәр  гонорар  бит санына карамыйча, әсәрнең сыйфатыннан чыгып түләнсә, бәлки бу автор  романга сарыф иткән материалы нигезендә Ибраһим Газиның “ Тургай картая микән?”, Әмирхан Еникинең “Әйтелмәгән вәсыять”е янәшәсенә куярлык хикәя иҗат итә алган булыр иде, дип фаразлыйм...
           Романда  мәхәббәт тарихлары да , җинаятьчеләр дә, хөкем сагында торучылар да бар һәм вакыйгалар агышы да  табигый сыман.  Украин кызы белән татар егетенең мәхәббәте, аларның кушылуы тарихы , малайларының татарча сөйләшүе  бар да әйбәт,  укучы күңеленә хуш килерлек . Интермилли гаиләләр шулай корылса , кем каршы килер? Әсәрнең бәян ителеше күпмедер дәрәҗәдә рефератны, намус белән бөртекләп  ирекле формада төзелгән  хисапка (отчетка) тарта төшкән. Анда сугыш юк, ә сугыш турында авторның шәрехләмәләре, НКВД хезмәткәре  юк, ә аның турында авторның  тасвирламасы... Бу социалистик реализм ысулында язылган әсәр  үзгәртеп кору чорына кадәр, СССР заманында, әйтик Сөббух Рафиков кебек авторларныкы янәшәсендә басылып чыкса, бәлкем әдәби вакыйга буларак та кабул ителгән булыр иде... Крокодил , аулаган киеген су астында тотып, сасытып ашаганы сыман, бәгъзе мөхәррирләр  әсәрләрне көннең кадагында суккан чагында чыгармый тоткарлый шул, шайтан алгырлары. Ә бүген,  Астафьевның “Прокляты и убиты”романы ,  Георгий Климов  бәяннары, Ибраһим Салаховның “Тайгак кичү”е, Локман Закирның “Мостафа”сы (менә кайда НКВД хезмәткәре образы бар ичмасам!) һәм башка тәҗел әсәрләр белән таныш укучыга шактый зур күләмдәге ошбу романга төялгән мәгънәви йөкнең   барлыгы-юклыгы, кыйммәте һәм зарурлыгы   аңлашылып   җитмәскә  дә мөмкин.   Хәзер  авыл, район тарихлары язып, китаплар бастыру модада. Бу әсәрнең әһәмияте бигрәк тә Актаныш районы, аның аерым төбәге өчен әйтеп бетергесез мөһим булуы ихтимал... Шунысын да әйтим, әлеге роман “КУ”(Казан утлары) журналының даими авторлары соңгы елларда  калыплаган иҗат җимешләреннән соң, барыбер дә алга китеш, ә  кем белә,  бәлкем сикереш  үктер..
             Зиннур Хөсниярнең “Гарасат” атлы романы  да  бит саны буенча  байтак кына авторларның  борыннарына чиерткән.  Романны язганда авторның күп көч түккәнлеге, тырышканы  сизелеп тора. Оригиналь шәхес Камай образы  шактый уңышлы хәл ителгән.  Су турында фәлсәфә кызык кына. Бу әсәрне тәнкыйть итәргә дә шыкаеп  торышлы, чөнки автор романда әйтелгәннәрен Коръән сүрәләренә таянып дәлилләүне җайга салган...
         Әсәрдә, илдәге вәзгыятькә ризасызлык белдерелә,  бер милләтәшебезгә  (Рәис Сөләйманов – Р.З.) артык каты бәреленә( хаинлектә гаепләнә?!! –Р.З.).  Мин ул әфәнденең РИСИ кысасындагы эшчәнлеген тәнкыйтьләүгә каршы түгел анысы , хәер,  аны тәкыйтьләүче мәкаләләргә матугатыбыз кытлык  кичермәде дә шикелле , хәлбуки суд вердикты юк килеш кемне дә булса  алай гаепләү ни мантыйк, ни  канун киртәсенә сыймый. Нинди гаепләре бар соң аның шул  тиклем? Татарстанда татарлар белән дуңгызлар санын тигезләштерү проекты –аныкы булмады кебек? Авыл халкы җитештергән сөтне кибетнекеннән күпкә арзан хакка җыюдан кесә калынайтучы ул түгел. Әдәби журналларның тиражларын бетемсезлеккә турылауда  аның гөнвһы юк. Татар җырларын моңыннан, рухыннан бунап алып такмакка каулауга һәм эфир вә сәхнәләрне шулар яулавына юл куюга аның  дәхеле юк.. Белер белмәс Коръәнгә тотынып,  “яратты” ( сотворил) дигәнне “яралтты” ( зачал)га үзгәртеп “Казан утлары”  журналы мөмкинлекләрен  дә эшкә җигеп ( моны Адлер агабыз Тимергалин искәреп язып чыкты),  аңнарга буталыш , ә бәлки вирус дип әйтү дөресрәктер, кертүдә аның  шулай ук катнашуы юк, ләбаса.  Дөрес, “Звезда Поволжья” газетасы  битләренәдә басылган мәкаләләре,  аерым милләттәшләр күңеленә хуш килмәве хак. Мин дә шул исемлектә. Ә менә җавап буларак басылган  егәрле аналитик мәкаләләр тууына җирлек биргәне өчен, бәлки аңа рәхмәт әйтергә дә кирәктер?...
             Камил Кәримов  иҗатын халык язучысы Батулла  “КУ”да ,Тукай бүләгенә мөнәсәбәтле мәкаләсендә “энҗеле иҗат” , дип зурлады   “Звезда Поволжья” газетасында басылган «Синтезатор” исемле мәкаләмдә мин фәкыйрь аның иҗаты хакында  бүтәнчәрәк яздым... Аның чираттагы  чират тормый басылган  романы, биләгән мәйданы буенча башкалардан күпкә өстен, дип санарга рөхсәт итегез. Романның исеме  дә хәлле -“Тургайлы болытлар”... Сүз дә юк, автор исемне сайлый белгән. Аның үзе эшләгән журналда алдарак  дөнья күргән романнарының исем шәрифләре һичкайчан тел-теш тидерешле булмады. “Игезәкләр йолдызлыгы” атлы моннан алда дөнья күргән романында , сугыш чорында,  бәбәйгә узган хатын –кызларның  челләдә,  урак урганда ураза тоту-тотмавын авыл мулласы  яраннары ярдәмендә  катгый контрольдә тота...Яраннары, ике арада, тыз-быз чабыша , ә төне буе ашап эчкән имам,  өендә,  салкын-җиләс шартларда хәбәрләрне кабул итү белән мәшгуль... Кырыс сугыш законнары, барча ресурслар НКВД уяулгы шартларында җиңү өчен тулы куәтенә эшләп торган шартларда, совет авылында менә  шундый әкәмәт... Гүяки  муллалар белән әллә кайчан эш бетерелмәгән, һәм, әйтерсең,   муллалыгыннан баш тартып, авыр салымнардан изелеп, күкрәк көче белән яшәүче, Мөхәммәт Мәһдиевнең әтисе, әбием Гайниҗамал белән бертуган Сөнъгатулла хәзрәтне НКВД подвалында атмаганнар... Шунысы кызык,  совет чорында азу ярган атеистлар пропагандасы өчен кулай эпизод сипләнгән әлеге романны Татарстан язучылар берлеге идарәсенең Тукай бүләгенә тәкъдим итүе беренче тапкыр гына түгел... Ә бит,  хатын-кызларга көмәнле  чакларында гына түгел , күрем күргән көннәрендә  дә ураза тотуны   ислам  тәгълиматы гөнаһ санап, катгыян тыя...
                  Матур исем кую  укучыны җәлеп итү өчен зарурдыр иде ул. Ә менә укып чыккач,  аның җисемгә туры килмәве  ризасызлык уятырга мөмкин...Хәер, анысы инде  автор иркендә. “Арт тегермәне”, дигән ат куйса да, эчтәлеккә чат ябыша, аны ача икән, кемнең ни дәхеле?...Мач килүче исем, әсәрне тәнкыйтьтән  араларга да сәләтле, миңа калса...
          “Тургайлы болытлар” романы иске машинаны сату турында сүз куертудан  башланып китә...Автор тегеләй төрләндерә теманы, болай бора, җеп очын чуалтып, чияләйләндереп бетерә, әйтерсең ике ноктаны туры сызык тоташтыруын әллә аңламый, әллә җаны тәне белән кабул итми.                    
                Безнең якта булган хәл, бер әби туганнарына күчтәнәчкә  тавык йомыркасы керткән. Икенче көнне , туганы очрагач, күкәйне ашавы ашамавы белән кызыксынган. Тегесе, юк, дигән. Өченче көнне дә кызыксынган. Тегесе ашадым , дигән. Минем бертуган апам шушы җирлектә уен уйлап чыгарды. “Ул күкәйне суда пешереп ашадыгызмы, майда куырыпмы?” Суда булса, “күкәйне кайсы башы белән ваттыгыз? Аны тозга манчып ашадыгызмы, әллә тоз сибепме?Май ягыпмы, сөт өсте сылапмы?  Суда пешкән булса, җеп белән бүлепме, пычак ләнме?” Һ.б,һ.б.ш.и. Менә шушы дулкында күрше кызы белән боларның сораулары бер мәл йөздән дә артып китте... Кызганыч ки, әйтелгәннәрне җыеп бастырып, роман дигән исем куярга  һәм “КУ”га юлларга берсенең дә башына килмәгән.  Әлбәттә бу уенда  ниндидер иҗат очкыннары бар. Радиода телгә ни килсә, әлбәттә белгән-ишеткәннәрдән чыгып бете-бете килеп сөйләп утыру һәм  телеэкраннан акыл сату   да  иҗади эшкә  санала ахрысы бүген. Шушы ысулда такылдаганнарыңны, әйтергә теләгәннәреңне кәгазьгә төшереп аңа роман дигән баш куеп та, номер үтми микән инде? Әйтик, әгәр редакциядә  эшләсәң, яки идарә әгъзасы булсаң?…Аннары автор үзенең мәхәббәт маҗаралары, интим мәнәсәбәтләре белән таныштырырга керешә. Бөек иҗатчылар турында халык арасында гайбәтләр дә тарала, йөремсәк мәзәкләр дә чыга, аларның шәхси тормышлары белән танышу ихтыяҗы да булмый калмый... Редакция хадиме исә  үзенә  карата мондый ихтыяҗның булу-булмавы белән санлашып тормастан дүрт санга җәелгән роман язып ташлаган һәм ул “беренче китап тәмамланды” , дип төгәлләнә, рәхмәт яугыры. Кыскасы  Камил Кәримовның интим тормышы турындагы истәлекләре    дәүләт заказы (госзаказ) тәртибендә химаяга лаек ителә... Димәк, әле тиздән,( бар икән күрәселәр!) икенчесе, өченчесе төп әдәби журналның яртышар еллык  араларын ничәдер тапкыр томаларга мөмкин. Минемчә язучыларга  әйтик йөз яки ике йөз бит әсәрен гонорар түләп бастыру форсатын дәүләт хисабына хәл итүне аңлап була. Язучылыгын раслау, киң катлам укучыларына язганын җиткерешергә андый ярдәм кирәк.  Аннары инде ул , укучысына кирәк булса ирекле йөзүгә күчәргә , китапларын үз хисабына  чыгарырга тиеш була. Әгәр язучы  билгеләнгән лимитны, әйтик ике йөз битне арттырып тагын да бюджет химаясындагы журналда  әсәр бастырырга тели икән, инде гонорар түләнмәскә һәм чыгымнар  автор җилкәсенә төшерелсә  гадел була. Һич югы артык һәр бите өчен , әйтик өч тиеннән символик хак түләтелсә дә ярап торыр иде. Шушылай эшләнмәсе тар даирә журналны җимле тагаракка  әйләндереп, үзе һәм әшнәләре өчен игелек чыганагына  турылый  һәм  андыйларның һәр романы, һәр бәяны, сыйфатлары нинди булуына карамастан,  яңа язучылар  юлына ярты ел саен ишелеп, әдәбиятыбызны бетемсезлеккә турылый....  
           Ә бит  татар язучысына язар өчен тәҗел темалар җитәрлек..... Әйтик, Гётенең, “китап яндыручылар ахыр чиктә кешеләрне яндыра”, дигәнен  эпиграф итеп алып, әдәбиятыбыз язмышы хакында,  яки Дәрдмәнднең “сөт калыр, ватан китәр”еннән керешеп,  авыл халкыннан кибет бәясеннән күпкә арзан хакка сөт җыйнау  һәм башка шундый “игелекләр” аша  татар авылы,  милләт язмышы белән уйнау, яки якташыбыз, гимннар язу остасы Николай Марянинның интернетка эленгән “Моя твоя не понимает” атлы язмасыннан хут алып, Татарстан гимнының егерме ел дәвамында  тууы  турында хет тарихи,   хет фәлсәфи , хет сатирик бестеллер  тудыр...Һ.б.Һ.б.ш.и.  
           ..Әлбәттә минем бәя, минем фикерләр ахыргы дөреслек була алмый торгандыр.  Әдәбият белгече  түгелмен, һәм тәгәрәткән фикерләрем техник белемле гап - гади китап укучыныкы буларак кына кабул ителсен иде. Җитешмәгән җирен әдәбият галимнәре дөресләр, димәкче идем дә, тукталып калдым.  Аларның  редакциядә эшләүчеләр иҗатын мактап язганнарын укыгач, фәнне кызганып, ә үзләрен жәлләп елап җибәрәсе  килә...
         Мәгънәви йөк шырпы кабына сыешлы икән, аны тарттыру өчен К-700 тракторына тагу мәҗбүри түгел... Зур романнар бүген  динозаврларны хәтерләтә : алар котсыз зур,  башларыннан коерыкларына кадәр  ара ифрат ерак, ә ми зурлыклары тавык күкәе чаклы гына...  Андый җитештерү  шаукымы уңаеннан  танылган әдәби тәнкыйтьче  Мансур Вәлиев, бер тапкыр “ми китү”  дигән бәяләмә дә ычкындырган иде, шикелле...
           Язмам башында әз булса да төп әдәби журналыбызның тиражы   үсүе искәртелгән иде...Кем белә , моның кискен борылышка ишарә булып куюы да бик мөмкин. Ул чакта чын, хакыйкый тәнкыйть терелеп, галим дигәннәребез ихласлыкларына хилафлык китерми башлар, ә бу теләсә нәрсә бастыру  юлын бикләр һәм әдәбиятыбыз савыгыр, мантыр...Нәтиҗәдә бер юньсезе дә, бар  яхшы романнар, бар начар романнар һәм бар “КУ” ский романнар , дип теш агартырга кыймас, шәт иншаллаһ...
              Кемдер, тәнкыйтьтән бер файда юк, дип санап, минем язмаларымны җил тегермәнәре белән көрәшү,  иләк белән су ташу сыман буш эшкә чыгарыр.  Ә бит бу очрак өчен көрәшнең  үтемле юлы   атаклы совет диссиденты Владимир Буковскийның “И возвращается ветер” әсәрендә җиткелекле һәм тәсфилле  бәян ителгән. Иректән мәхрүм  шартларда да мәхбүсләр төрле-төрле инстанцияләргә, хәл итә алу-алмавына карап тормастан, әле шундыйракларга күбрәк басым ясап,  көненә  ким дигәндә  утызлап заказлы хатлар  яудыралар... Аңлашылса кирәк, бер-ике  омтылыш белән генә  боз таулары бөялешен кузгату мөмкин түгел. Кем әйтмешли,  тамчы ташны тама-тама  тишә. Архимед, бирегез таяну ноктасы һәм мин  дөньясын  әйләндереп  каплыйм , дигән. Ә  таяну ноктабыз бар, ул - Конституциябезнең икенче маддәсе : анда илебезнең һәр гражданы иң  югары  кыйммәткә  ия зат( высшая ценность), диелгән. Һәм мөрәҗәгатьләрнең ( бу мәкалә дә мөрәҗәгать) ишле булуы отышлы, чөнки,  иртәме-соңмы сан сыйфатка күчә...  “Дошманнарның күле кипсен, безнең диңгез шауласын” дигән куркыныч җыр дулкынында, “әдәбият кипсә кипсен, безнең кесәдә чыңласын”, дип яшәүчеләргә битараф  тору милләтебезнең мәгънәләр пространствосын  бетемсезлеккә турылый...             

           

СӨТ ҺӘМ ВАТАН


                                     
          “Мунча ташы” эстрада театры куйган бер скетчта ,  кош фабрикасы җитәкчесе (Гамил Әсхәдулла),   корреспондентка (Шәмси Закир) интервью бирергә азаплана, әмма  һаман бутала,
- Тавык әле ул кош кына түгел,  ит тә , сөт тә, май да, җон да, -дип тә ычкындыра ...
Моннан тыш татарда “егет кешегә җитмеш төрле һөнәр дә аз” дигән мәкаль дә  бар. Озын сүзнең кыскасы, Гәбделфәт Сафинны җырчы, гәҗит чыгаручы буларак белә идек, инде аны, талантлы шәхесләребезгә багышланган “Яралы язмышлар” атлы проект башчысы, телефильмнарга сценарий авторы һәм алып баручы сыйфатында күреп шатландык. ТНВ 17 апрель көнне җырчы Нурәхмәт Мөхәммәтҗанга багышланган фильм күрсәтте.  Әлегеге талант иясенең ,  “Молодые голаса России” атлы конкурста татар җыры белән беренче урынны яулап кайтуын  Татарстанда  чәчәкләр, фатирлар , бүләкләр белән түгел,  ә эшеннән куу белән каршылаганнар икән. Нәкъ шушы шәкелдә,татар җырлары җырлап Европада зур уңыш казанып кайтканы өчен сөекле җырчыбыз, консерватория профессоры, дәүләт дәрәҗәсендәге олугъ титуллар һәм бүләкләр иясе Зилә Сөнгатуллинаны да Муса Җәлил исемендәге татар-опера балет театры түрәләре эшеннән чыгару хакында приказ язганнары хәтердә. Бу хакта Җөмһүрият Югары Советында да сүз булды, депутатлар әлеге приказ уңаеннан катгый төстә ризасызлык белдерделәр. Алай да Зилә ханымга театр түрәләре белән судлашырга, суд аша үзенең хаксызга эзәрлекләнүен исбатларга туры килде.
                    Фатирсызлыктан, үз үзен таба алмаудан  иза чиккән  Нурәхмәтне ахыр чиктә ике ерткыч бәндә җәзалап үтерә. Суд, берсен, автор фикеренчә ,тавык үтергән дәрәҗәдә җәзага тартса, икенчесен суд залында азат итә. Нурәхмәтнең тол калган хатыны һәм нәни кызы бик ягымлылар , югалтуны авыр кичерәләр, мәрхүмне сагынып , юксынып елыйлар. Автор фаразында, җырчыны үтерү, элегрәк,  филармония җитәкчеләре тарафыннан башланган , һәм моңа көнчелек сәбәпче...
               Тәлгатъ Нәҗминең “Саба мәзәкләре” китабында, ниндидер мәҗлестә, берәүсе, магнитофонга ымлап,  “Гәбделфәт Сафинның чыпчыгы кычытканын куегыз әле”,  ди. Имеш, әлеге җырчы башкарган “Кычыткан чыпчыгы” дигән җырны бутавы. Күренә ки,  кушылучыларның урыннарын алмаштырудан сумма шул килеш калса да, сүзләр  урын үзгәртүдән мәгънә кискен үзгәрә икән.  Фильм тудырудагы изге нияте белән анда яңгыраган  төп фикер дә , миңа калса,   шушы рухта  каршылыкка кергән . Әйтик, Нурәхмәтне конкурста җиңеп кайтуын “татарча каршылау” дигән гомумиләштерү, “татарстанча” диелсә бер хәер иде)ягъни милләттәшебез фаҗигасен милләтебез үзенчәлегенә, яманлыгына кайтарып калдыру белән килешәсе килми.  Бу җәһәттән Сталин репрессиясенә тарган асыл  затларыбызны искә төшерү дә хәтеребезне яңартыр, хатаны аңларга ярдәм итәр иде . Аяныч ки, мисалларга кытлык юк , һәр чор өчен дә  бихисап. Әйтик  Солтан Габәши, Латыйф Хәмиди, Салих Сәйдәш, Фәрит Яруллин, Хәйдәр Бегичев, Таһир Якупов, Мөдәррис Әгъләм, Эдуард Мостафин, Фәннүр Сафин ,Нияз Акмал  һәм башка күп кенә   талантлы шәхесләребез язмышларын да бер җепкә тезеп , кояшка куеп карасак ,  илебездә, һәр  дәвердә системалы рәвештә татар талантларына каршы ау баруын искәрербез. Бүген  зурланучы Рудольф Нуриевны , әгәр  чит илгә качып котылмаган булса  Нурәхмәт язмышы сагаламый иде дим кем кистереп әйтә ала? Җәлилне һәм җәлилчеләрне, үлемнәреннән соң, 1956 елга кадәр сатлыкҗаннар дип кәһәрләүләрне дә онытмыйк. ..  Фильмда Нурәхмәтне җәзалап үтерүчеләргә мәрхәмәт күрсәткән  судка карата автор тарафыннан белдерелгән шелтә саллы яңгырамый.  Табарга иде җинаятьне ачкан ,җинаятьчеләрнең эзенә төшкән һәм мең каршылыкны һәм басым ясауларны, янауларны лаеклы узып, гаеплеләрне суд каршына бастыра алган, үз эшләрен җиренә җиткереп үтәгән  милиция  оперларын һәм милиция тикшерүчесен.  Алар фикерен  ишетәсе иде. Милләтнең асыл улларын һәм кызларын чукып, бетемсезлеккә чыгарып  торуны җайга салган Система  өчен, милләт үзе гаепле дигән  нәтиҗә чыгару бик тә кулай. Ә бит картина  аңлаешлы, уңышка ирешкән милләттәшне эзәрлеклиләр ,  рухи,  аннары физик яктан бетерәләр һәм рухи бетерүчеләргә карьералары барып чыксын өчен булышсалар, “юеш эшне” башкаручыларны да ярдәмнәреннән ташламыйлар...            Милләтне гаепле калдыруга махсуслашып , хакимиятнең җимле тагарагына ияләндерелгән, борын төрткән, тиешле-тиешсез бүләк арты бүләк сосучы талант ияләребез байтак  безнең. Һәрвакыт һәр очракта шулар алга сөрә, шулар куәтли шәпи шикәредәй шомарып беткән әлеге “версияне”. Алар моны инде аксиомага әйләндерә язды. КИСИ тәмамлаган, югары математикадан хәбәрдар  Габделфәт әфәндебез әлеге кәлиягә инерция буенча гына салулап, ялгыш кына  төшкәндер - ияргәндер дип чамалыйм. 
             Хөкем карары чыгарган судьяларның, гаепләүче прокурорның, җинаятьчеләрнең исем-фамилияләре дә аталырга тиеш иде. Автор фикеренчә җырчыдан көнләшкәннәр, түрәсе көнләшкән булып аңлашыла. Хикмәт шунда , бюрократлар бик тә дисциплиналы кавем, өстән күтәрергә, мактарга кушсалар, адәм актыгын да күккә чөяләр, титулын да , дәүләт бүләген дә тоттыралар, ә батырырга әмер бирелсә әүлияны да аямаячаклар. Мотлак, әтрәгәләм түрә априори талантка каршы. Нәкъ шул сыйфаты өчен, мәгълүм бурыч үтәтү зарурлыгыннган туа шундыйларның хакимияткә чакырылышы. Әзербәйҗанда Полад Бүлбүл оглы, Латвиядә Раймонд Паулус, Казахстанда Олжас Сөләйманов, Кыргызстанда Чыңгыз Айтматов кебек талантларның хакимият түренә үтүләре бик тә күңелле фал. Аларга рухташ булырдай үз милләттәшләребез бездә дә лаеклы дәрәҗәләргә ирешсә, берничек тә Тукай яшәгән йортны аяныч хәлгә калдыру мөмкин булмас , талантлы милләттәшләребез эт типкесендә яшәмәс иде кана.  Милләтебезнең рухи тормышы өчен җаваплы эшкә куелган шәхесләребез рекламачы сыйфатында үзләрен танытуларын күреп, көләргәме, еларгамы белми аптырарлык... 
                Шаккаткыч хәл, апрельнең беренче атнасына караган, “ТНВ  күрсәткән “7 көн” дигән урысча тапшыруда халыктан сөт сатып алу бәяләренең гаделсезлеге ике икең дүрт дәрәҗәсендә дәлилләнде. Бәйсез экономистлар хисаплавынча, 6 сумга  халыктан җыйналучы сөтнең бәясе кибеттә  8 сум илле тиен торырга тиеш икән. Арадашчы һәм кибетнең өлеше 15 % тан арттырмау дөрес диде белгечләр. Хәер СССР да да аны халыктан литрын 22 тиеннән җыеп 26 тиенгә саталар иде кебек. Ә базарда ул 30 тиен торды.  Әлеге тапшыруга җәлеп ителгән экспертлар фикеренчә,  кибеттәге бәяләр үзгәрмәгән очракта, халыктан сөт сатып алуның гадел бәясе -18 сум булып чыкты . Тапшыруда  “Вамин” фирмасының чамадан тыш керем артыннан кууы аркасында , авыл халкында  сыер  асрау, сөт җитештерүгә мотивация төкәнүенә , баш саны кимүгә, авыл халкының матди яктан аяныч хәлдә калуына басым ясала. Шунысын да искәртик, “Звезда Поволжья” газетасында барган “Казан трибунасы” атлы дискуссиядә бу фирманың исеме ни аңлатуы хакында  үзгә фикер дә тәгәрәтелде һәм бу тапшыру бәлкем шуңа җавап йөзеннән тугандыр?...  Аяныч ки, милләт башына сөт җыйнаудагы мантыйксыз аерма төшергән  бәла моның белән генә чикләнми шул әле.  Авыл халкын сүленәчә сыгу аркасында , татарча гәҗит һәм журналларга да үлем куркынычы яный. Алар бетү юлында.Чөнки тоталь руслаштыру барышында, калада яшәүче  халкыбызны татарча матбугаттан аеру инде хәл ителгән. Кала татарлары татар матбугатына , Мөхәммәт Мәһдиевның бер кахарманы әйтмешли, “едва ли кайтырлар” ... Татарның милли мәгънәләр пространствосын юк итүне дә хәл итә булып чыга бит әле бу сөт бәяләре сәясәте... Бер нинди уртаклыгы булмаган сыман тоелган сөт мәсъәләсе һәм талантлы милләттәшләребез фаҗигасе тыгыз бәйләнештә түгелме? Ирексездән Дәрдмәнднең,
           Сөт калыр, Ватан китәр  , -дигән юллары искә төшә.   Әллә шагыйрь  Ватан белән Ваминны бутады микән?

                                                        20 апрель 2009 ел.