Рустем Зарипов - публицист, автор стихов, рассказов, популярных песен (слова и музыка)

пятница, 19 января 2024 г.

Роман ничек языла?

Каләм кыштырдатуда азу ярган бер дустым очраган саен колак итемне кимерә: "Эте-бете, наданы-мокыты җилләнеп роман арты роман сырлый, ә синдә белем дисәң — дәрья, нинди генә кәттә оешмаларда кемнәр генә булып эшләмәдең, текәләрнең төрлесе белән юлларың кисеште, дәрт иткән — җиңгәсен үпкән дигәндәй, нигә тәвәккәлләмисең?" — дип йөдәтә. — Хикмәт романдамыни? — дип карышам мин моңа. — Әнә, Ләбиб Леронның “Халкым минем”, Айдар Хәлимнең “Без исән” дигән шигырьләре теләсә-кайсы поэмаңны сыртына сала торган. Янә килеп, Әмирхан ага Еникинең “Әйтелмәгән вәсыять” хикәясен алыйк. Аны кайчан, кемнең, кайсы романы куып җитә алганы бар? — Дурак син! — ди дустым. — Шигырь, хикәя, бәяннан толк юк хәзер, алар белән ничу пычранырга! Роман гонорары хикәя-микәя, шигырь-мигырьнекеннән йөз, мең тапкыр артык. Романны әпәләү дә җиңел иренмәгән җанга: шакмакны ахмакка, сукмакны тукмакка саплап, милләт, халкым дип уфылдый-уфылдый, кәлҗемәңне җәй дә җәй. — Тукта. Очсызлы шаяруларны куеп торыйк. Син шуны әйт: ничек алып барып чыгасы ул роман хәтле романны? — минәйтәм. — Аңа тотынырлык, чор иңләрлек багаж, ягъни акыл, белем, хыял, тәҗрибәне каян алырга? — Бала-чага булма, — ди ахири. Ал любой — чит илме, үзебезнекеме берәр шәп язучы әсәрен, шуны пәлтә дип хис ит тә, бишмәткә охшатып, әйләндереп, бозып тек. Шулай гына эшли бит хәзер акыллы кешеләр. Илен-җирен, табигатен үз ягыңа турыла, кешеләрен — авылдаш, райондашларыңа охшата төш — һәм вәссәлам! Инде бер дә булмаса, үзеңне дөм мокытка санасаң, алдыңа җәеп саласың гәҗитләр һәм шундагы мәкаләләрне туры сөйләмгә күчерәсең. Тарихи әсәр мәтәштерим дисең икән, рәхим ит: аласың тарих дәреслегенең безгә кагылган өлешен һәм үзең шәп белгән район яки кала җитәкчесен патша, җаваплылыгы чикләнгән оешма башлыкларын бәкләр итеп тасвирлап, аларның маҗараларын, этлекләрен борынгыларга сылтап, кәҗә тизәгедәй чәчеләсең — и вчу! Машина урынына атка утыртасың, ишәккә атландырасың, кием, ашау-эчүне заманына турылыйсың. Андый чүпчар да шәп уза хәзер. Кайсы идиоты укып чиләнер дисең синең биш йөз битлек сафсатаңны бүгенге тизлек заманында, күз черетеп? Ярый, табылды ди шундый бер ахмак. Аның фикере белән кем чутлашыр дисең? Ике дә уйламый шартлатып Тукай премиясе тоттырсалар да гаҗәп түгел. Чүтәки роман бит, бите күп, нәрсәсе булса да бардыр дип фараз кылачаклар эчтәлекләрдән һәрвакыт гафил комиссия әгъзалары. — Барыбер төшенеп җитә алмыйм роман ясау серенә, бәлкем берәр мисалда технологиясен аңлатырсың, — минәйтәм. – Мисаллар, кәнишне, буа буарлык һәм барлык жанрларда да. Әйтсәң — сүз, төртсәң — күз. Бигрәк тә балалар поэзиясендә, аннары драматургиядә мул инде ул тегеннән- моннан пәчеп күчереп арканлаулар. —Юк, әйдә, алыйк бер үрнәк һәм син шуны үзгәртепме, балалатыпмы күрсәт. — Әйт, үрнәгеңне! — Баш өсте. Агния Бартоның русча язганын татарчага күчергәч, Танясы Әминәгә әйләнгән шигырьне беләсеңме? Онытсаң, исеңә төшерәм: Әминә елый үкереп, Тубым суга төште дип. Чү, Әминә, елама, Туп батмый ул елгада... Дускай бер кавым уйланып торды, күз кысты, аннары учын учка уыштырды. — Күз алдыңа китер, — дип башлады ул, тавышын әкренәйтә төшеп. — Кич. Синең белән минем сыман ике дус гаражда сыйланып утыра. Булулары җиткән. Берсе түрәсеннән зарлана: “Кеше түгел, хайван ул, — ди. — Эткә әйтмәгән сүзләр белән бакыра. Эш асылын аңламый, куша, соңыннан, үз ахмаклыгы аркасында нәрсәдер барып чыкмаса, гаепне бүтәннәргә өя. Күпләрнең канына тоз салган иде, Ходай Тәгалә бар ул, ниһаять, кешеләренә туры килде, өстеннән, имзалар куеп, шикаять юллаганнар рәхмәт яугырлары! “Син дә куйдыңмы кул?” — дип кызыксына дусты. “Ә кәк же! — ди әшнәсе. — Тик анысын оныт. Кабул итү бүлмәсендә сылу секретарьша Рәхилә утыра. Аяклары колакларыннан башлана. Мин исә, юк йомышны бар итеп, хәлне аңышу өчен шунда кереп, стена читендәге урындыкка чүңкәям, Рәхиләгә: “Чакырганнар ие, кирәгем чыгуы бар дигәннәр”, —дип алдашып, түрә кабинеты ишегенә ымлыйм. Рәхилә, кәс-кәс басып, телефон аша сораган кәгазьләрне шул ишектән алып керә, анда утыручы эшем ияләренә минераль су ташый. Ишек ачылганябылган мәлләрдә абайлап өлгерәм, текә комиссия әгъзалары тикшерү эшенә йомгак ясап, шефны суганлап-борычлап, шабыр тиргә батырып “мунча кертәләр”, буранын очыралар, күлмәген күтәртеп эченә, чалбарын төшертеп артына тибәләр, чыдап кына тор! Судта җинаятьчегә ахыргы сүз әйтү мөмкинлеге бирелә бит инде. Биредә дә тәртип шундый ахры. Менә безнең алда көн дә яшеннәр уйната, күкләр күкрәтә торган тавыш, егәрен тәмам җуйган хәлдә, “бу-бубу” килеп, бутала-бутала нәрсәләрдер мөгри. Аны төксе генә сорау биреп бүлдерәләр. Сизелеп тора, туры сорауга җавап тапмый абзыең, “йөзә” башлый. Рәхиләнең шефка битараф түгеллеге, ниһаять, азаккача фашлана, ачыграк калган ишектән саркыган сүзләр аша хәлне тәгаен аңлап алып, өстәленә йөзтүбән капланып, җилкәләрен сикертә-сикертә сулкылдап еларга керешә. Мин аптырап калам, аннары урынымнан торып, аның катына киләм һәм балачактан яратып укыган шигырь җирлегендә болай дип юатам: Рәхилә елый үкереп,Шефым суга төште дип. Чү, Рәхилә, елама,...к батмый ул елгада...” — Ха-ха-ха! Кыска метражлы фильм өчен ярыйсы сюжет... Тик романлык материал юк монда. — Сабыр ит. Эш моның белән генә бетми әле. Комиссия текә түрәнең этлекләрен ахыргача ачыклый, булдыксызлыгын тәгаенли, әмма, эшне зурга җибәрмичә, артына тибү хакына эшне йома. — Анысы аңлашылды. Тик, үпкәләмә, әсәр азагы тормышчан ук түгел. Комиссия рәисенә ул бер капчык акча биреп, үзен бәладән йолса, ышандырырарак төшәсе иде. — Ашыкма, галстугыңа басарсың. Икенче берәүгә, кемнеңдер туганына моның кәнәфие ашыгыч кирәк булгандыр бәлкем? Шул хөрмәткә югарыга ике капчык акча киткән булса нәрсә дисең? Коллектив шикаятькә хут бирүнең бәлки шундый матди нигезе булгандыр? Бүтәнчә, каяндыр, ниндидер гаделлек урнаштыручы десант килүенә аңлатма табып та булмый. — Менә монысы чынга охшый төшә. Хуш, дәвам ит. — Итәм. Кич. Түрә өендә траур. Хатыны Сәгыйдә ишекле-түрле йөренә. Тегесен атып бәрә, монысын томыра. Караватка ятып, акырып елап та ала. Кулыннан бер эш килмәгән шушы түтине, узган ел бизнеста казганып фәлән миллион акча эшләде дип, гәҗиттә мактап язганнар. Инде ярык тагаракка утырып, кая, ничек йөзәр? Боларның өендә хезмәтче вазыйфасында йөрүче, хуҗа хатыннан һичкайчан юньле сүз ишетмәгән, типке арты типкегә күнеккән апа аны җилкәсеннән сыйпап юата: Сәгыйдә елый үкереп, Ирем ярдан очты дип. Чү, Сәгыйдә, елама, Чук батмый ул елгада... Ә ни өчен “чук”? — дип, корт чаккандай урынымнан сикереп торганымны сизми дә калам. — Ярый, алайса, чүп дисен, — дип шунда ук ризалаша дус. — Катырагын әйтергә яхшысынмый торгандыр итагатьле апа. Хәзер бит затсызлык иҗтимагый баскычның югары басмасында торучыларга хасрак. — Тәмаммы? — Ә нәрсә? Сыңар дүртьюллыктан шулкадәр сыккач, җитмиме? — Яхшы. Синең коткыга бирелеп, кулай үрнәк сайлап, шуны әвеш-тәвеш китереп, вакыт уздырып, чалбар туздырып дигәндәй, роман яздым да ди. Шуннан ни? Кайда, ничек бастырам инде мин аны? — Китәсең иң әүвәл мөхәррир янына. Бераз әрсезләнергә кирәк иде, артыннан йөрергә, йөз суы түгүдән тайчанмаска. — Мин бит Казанда яшәмим. Ә мөхәррир минем килгәнне көтеп урынында гына утырып тора алмый: әле тегендә чакырып алалар, әле үзе каядыр барып чыга торгандыр. Ничек туры китерергә икән соң аны, — дим, дусның басымына “сына” башлавымны тоеп. — Ансат. Биш килсәң, берсендә, һичшиксез, аны урынында тотасың. — Ә ул көнне кабул итү бүлмәсендә чират тезелсә? Бар ич әле Тукайның “Таз” шигыре. Таз малай бүреген бер дә салмый йөри. Менә шул малай, еллар узып, язучы таз бабай булып җитлеккән дә, ничә килсәң дә шунда бутала һәм, җитмәсә, гел чиратсыз кермәкче булып әрсезләнә дип фараз кылыйк. Аның бүреген салдырып, тәрәзәдән ыргыту ярап бетмәс бит. Янә килеп, әкият персонажы “Колобок” та анда көтсә? Инде ул катып, калҗая төшкән, бер кыры ашалып, яшелләнеп күгәрә башлагандыр. Ул да булмый, галстугын киреләй таккан Шомбай рәхим итә. — Дәвам ит, дәвам ит язачак романыңны! — Һәм башка шундый әкияти персонажлар өстәлә тора. Бар да тартып карый мөхәррир ишеген. Ә ул ачылмый. Шиккә каласың. Әллә нәрсәсенә Мөдәррис Әгъләмнең “Шигырьләр сыктым мин, кан икән, икән...” дигән юллары исеңә төшә. Һәм күңелеңне шом били. Мөхәррир шигырьләр сыгу белән артык мавыгып китеп, кан эчендә тончыгып ятмыймы алайболай? Бәлки аны коткарырга кирәктер? Ишек тоткасын үзеңә йолкасың. Нәтиҗә шул ук. Синең гөманны башкалар да хәвефләнеп кабул итә. Инде шундагылар белән сүз берләшеп, йөгереп килеп, ишеккә берәм-берәм чиратлашып бәрелә башлаудан гайре чара калмый. Үгез гәүдәле бер язучы “сөзгәч”, ишек, ниһаять, бирешә һәм кабул итү бүлмәсенә су ташкыны бәреп чыга. Баксаң, түрдә мөхәррир ахры, кулына кемнеңдер кулъязмасын тоткан хәлдә чуптыр-чуптыр йөзеп йөри, безне абайлап, буш кулын изи. “Романнар сыктым мин, су икән, су икән”, — дип, гаепле елмая. Ул да булмый, ачык ишектән эчкә таба иң әүвәле таз бабай чулт итеп сикерә һәм бака рәвешле, кушаяклап суга бәрә-бәрә йөзеп китә, аның артыннан каткан калач һәм башкалар тәвәккәлли. “Ә син нигә чуммыйсың, Зарипов? — дип кычкыра кайсыдыр тәнкыйтьче Мансур Вәлиев тавышы белән. — Кулъязмаңны чылатсаң, әсәреңнең тозы юдырылыр дип шөллисең бугай? Курыкма, бүген бит тозсызлык модада...” Рөстәм ЗАРИПОВ Татарстан яшьләре № 41 |23.10.2014 ,

четверг, 28 декабря 2023 г.

МӘДӘНИ ҖОМГА, 9.12.2023 ел

Рөстәм Зарипов: Кеше беркайчан да ялгыз түгел, Күләгәсе һәрчак үзе белән... admin, 9 декабрь 2023 - 08:30 1226 0 1 Әллә ниләр өйрәтәләр, син түз, мин түз, Сабыр савытлары тулмасын... Рөстәм Зарипов: Кеше беркайчан да ялгыз түгел, Күләгәсе һәрчак үзе белән... # * * * Күз атышып йөрдек озак. Көне җитте. Кочаклаштык. ... Якыннанрак танышкач, Тыныч кына ераклаштык.... * * * Әллә ниләр өйрәтәләр, син түз, мин түз, Сабыр савытлары тулмасын... Дөрес, күпне белү әйбәт... Әмма ләкин Берсен дә эшлисе булмасын! * * * Өйрәтелгән этләр озак ашый, Тәмен тоеп, ягъни сузыбрак; Өйләнгән ир-атлар озаграк яши, Өйләнмәгәннәре – кызыграк.... ТӨП ЫСУЛ Беләсеңме, белмисеңме Саныйсың, барлыйсың, Башкаларга аңлатканда, Үзең дә аңлыйсың... НИШЛӘРГӘ? Күз чыгыла кояш яктыртканда, Кояш баткач, янә рәтләп күрми. Аякны чылатсаң – тамак шешә, Тамакны чылатсаң – аяк йөрми... ХӘЗИНӘ Башыңда җил уйный, шуңа уйлары саф, Бер дә төшми усал телләрдән, Ул бит күпләр өчен зур хәзинә, Баш ваталар кайда күмәргә... ДИАЛОГЛАР * * * (Мәчеттән кайтып барышлый) – Әллә кайчангы гөнаһлар борчый, Алар искә төшә, торып-торып; – Яңа гөнаһлар кыл, агай-эне, Алар искеләрен оныттырыр.... * * * (Кадрлар бүлегендә) – Ник сөйрәлүчене күтәрәсез, Канатлыны читкә этәрәсез? – Чөнки бу очракта ялгыш китми, Шуышучы башка кәкәй итми. * * * (Туктатып, аңлашу) – Нишләп карашыңнан сагыш саркый? Ник йөрисең болай күбенеп? – Кара көнгә, дип күп акча җыйдым, Инде көтәм шуны өзелеп. * * * (Ихлас киңәш) – Кайсына өйләним икән, әни, Берсе шактый тулы тәнле, берсе арык. – Тазасын ал, кыш көне җылытыр, Җәен күләгәләр, булма сарык! ТҮРӘ СУКРАНУЫ Акча түләми һава сулыйсыз, Тискәре уйларны куймыйсыз. Бушлай укыйсыз, дәваланасыз, Бушлай эшләгәнгә дулыйсыз... * * * Аз түләүле авыр эшкә Бик ансат урнашу; Күп түләүле «кәттә»сендә Төп максат – урлашу... * * * Югары урынны яулаучылар Нинди генә түбәнлеккә бармый Максатлары – кесә калынайту, Армый-талмый... * * * Уңышлы түрәләр бар да бериш, Сине акыллыга санап эшне йөкли. Шыр тилегә санап түли хезмәт хакын, Анысын да күп, ди.... БЮРОКРАТ Кирәк чакта тилегә салыша, Күрә торып «күрми», Ишетмәгән – белми, Кызык була – көлми... Ярты сүздән барсын да аңыша, Әмер бирсә түрә: Кызык түгел – көлә, Сүздән гөлләр үрә.... * * * Кеше суламыйча яши алмый, Һәм бу һәркем өчен ачык ласа; Ә һава турында онытабыз, Кемдер вакыт-вакыт сасытмаса.... * * * Карьераны ясый уртакуллар – Тормыш моны мең кат кабатлады... Талантлыга өскә үрмәләргә Гел комачау итә канатлары... ИХ, ЯШЬ ЧАКЛАР, ЯШЬ ЧАКЛАР... Ахмаклыклар эшләр өчен Дәрт кирәк, дәрман кирәк. Гомер уза, күлмәк туза, Ахмакланыла сирәк... ДУСЛАР Сораштыра калсаң Бар да шыттыралар, Балта сораганга Шөшле тоттыралар, Берни сорамасаң, Көеңне көйлиләр, Берни сорашмасаң, Дөресен сөйлиләр. КИҢӘШЛЕ ЭШ ТАРКАЛМАС Гамил Афзалның «Мәүҗидәттәй»е дулкынында Гайшә түти, кызым, ди-ди Чүгә-чүгә бии, Гаиләсе нык булсын, дип, Колагына төйи: – Кызым, ирең соңлап кайтса, Ал кулыңа уклау, Дөрес юлга тиз бастыра Уклау белән тукмау... Әгәр үзең тоткарлансаң, Авыз ачып торма, Хатын-кыз – баш, ир-ат – муен Бүгенгесе чорда... Гайшә түти киленен дә Кызыдай үз күрә, Иреннәрен бөрә-бөрә Дөрес киңәш бирә: – Килен, ирең соңлап кайтса, Чыраеңны сытма, Кайда йөрдең, – дип тәфтишләп Ялганын да тотма... Күрәчәк гүргә кертә, дип Борчылып та йөрмә, Ара төзек калсын, дисәң, Күп нәрсәне күрмә... КЕШЕ Кеше беркайчан да ялгыз түгел, Күләгәсе һәрчак үзе белән; Бик куәтле канат куя яки Егып сала сыңар сүзе белән... УРТАК ДУЛКЫН Көне буе бер сүз сөйләшмичә, Җитәкләшеп йөрү рәхәт бигрәк. Йөрәкләр уртак дулкында типкәч, Тагын нәрсә кирәк?.. ЯКИ, ЯКИ ... Намуссыз кеше саф күңеллене Риялыга саный, Кирәк тапса, яңагына ямый, Йә башмагын ялый... ИШЕТМӘСӘҢ ИШЕТ «Ирем өчен җаным тыныч минем, Ул бит бик уңышлы өйләнде. Мин тыңлаучан, һәм үземчә эшлим», – Дип, күршем хатыны сөйләнде... * * * Чак кына салдыммы, ул үз итми, Аек чакта минем ис китми, Күптән юл чатында торабыз, Алмаш-тилмәш авыз ерабыз... КҮРСӘТМӘ Түрәләр җыены. Дәве сөйли: «Чукракларыгыз да ишетсен: Шундый итеп алдыйк без халыкны, Үзен бәхетле дип хис итсен!» АЕРМА Яшьлекнең киләчәге бар, Ә картлыкның – үткәне, Яшьлек – тормыш яшеллеге, Картлык – шуның бүкәне. Яшьлек киләчәге картлык, Төптән уйлап карасаң Картлыкның үткәне – яшьлек, – Исәп тигез ләбаса? Картлык сагына яшьлеген, Яшьлек тоймый картлыкны. Картлыкны иярли сагыш, Яшьлек каулый шатлыкны. ТЕЛЧЕ ГАМЕ «Дуслык» дип атала пычкы, «Дуслык» дип атала сыр, Киреләй укыйм да аңлыйм: Аңа сыйган «суд» һәм «кыл». «Дуслык»ның асыл мәгънәсен Телим дөрес аңларга. Шул хакта баш ватып ятам Сызылып аткан таңнарда... СӘБӘП – Төне буе йоклый алмадым, дип, нык зарланды хатын. – Намус борчыганда мин дә шулай, дип аны юаттым. * * * Күңел байый, дип кылтайма, Килә бер көн – ул бөлә. Бәхет тә әүвәл елмая, Аннан шаркылдап көлә... * * * Кем очраса, шуңа елмаеп уз, Бозык тешләреңне яматсаң, Пенсиягә чыккач, озак торма, Әгәр ватаныңны яратсаң... * * * Танышканда канат куйды яры, Купты давыл, күккә ашты күңел. Өйләнешкәч мөгез куйды – тагы, Һәм ул шуннан бирле мүкләк түгел. * * * Кыш җиттеме, язны көттек, Җәй җиттеме – көзне, Көзен кыш, дип өзгәләндек, – Аңламассың безне... һәрбер фасыл әүвәл асыл, Аннан уңа яме. Сырлануларың төкәнә, Сүнгәч гомер шәме... Тулырак: https://madanizhomga.ru/news/kykregemde-shigyir-utyim-saumyi/rostam-zaripov-kese-berkaican-da-ialgyz-tugel-kulagase-harcak-uze-belan

четверг, 2 ноября 2023 г.

КҮРСӘТӘ БОЛАР ЯШӘӘП, АЛДА ГӨЛ, АРТТА ЧӘЧӘК...

Безнең гәҗит 1 ноябрь 2023 ел Шәмәрдән бистәсенең "Ихлас" мәчетендә җомга намазын укыгач, шундый даими йөрүче дин кардәшләр белән тормыштагы үзгәрешләр турында да фикер алышулар булып ала. Эшмәкәр дустыбыз Айрат әфәнденең яңалыклары һәрчак тәҗел һәм кызыклы булып чыга. Бер әңгәмәбездә ул ясалма интеллект һәм аның тормышыбыздагы алымнары турында белгәннәре -ишеткәннәре белән бүлеште...Аның фикеренчә , тиздән, кеше авырып киткәч, интернет аша ниндидер программага кереп үзенең хәл-әхвәлен тиешенчә бәян итеп, төп төгәл диагноз алуга ирешәчәк.. Янә килеп төрле персонажлар турында бәян итү аша ясалма интеллект ярдәмендә әдәби әсәрләр тудыру мөмкинлеге бар... Шулаен шулайдырда , ә каян ничек табасы андый программаларны? Төркиядә интернетта диңгез кичүче танышлар җитәрләк, шушы хакта анда яшәүче танышымны борчырга булдым. Ул, үзе белгән CHAT GPT атлы ясалма интеллектка корылган чат ( мәйдан) хакында белүен хәбәр итте.. Аңа күп кенә илләрдән кереп була икән. Әлеге чат төрле , шул исәптән рус телендә эш йөртә, бик күп сорауларга җиткелекле җаваплар бирүе, әңгәмә кору мөмкинлеге тудыруы бер хәл, докладлар язышырга, фәнни диссертацияләр әзерләшергә, теләгән кысада мәкаләләр, әдәби әсәрләр язарга булышырга мөмкин, имеш. Әйтик, авыл турында соравыма, арадашчы танышым ярдәмендә менә мондый җавап алдым. (Русчадан үз тәрҗемәмдә бирәм): * Авыл- кеше гомере табигать һәм традицияләр үрелешендә тыныч кына ага ала торган урын.Ыгы-зыгылы шәһәр тормышыннан гарыкъ булып, гади һәм матур тирәлеккә омтылучылар өчен чып-чын оазис. Монда вакыт әкрен уза, кешеләр бер-берсе белән теләгән кадәр аралаша ала, һәм иҗат итү мөмкилегенә ия. Бакчачылык белән шөгылләнү, мал-туар асрау, көндәлек тормышның мөһим өлешен тәшкил итә. Авылның мактап бетереп булмаслык өстенлеге аның матурлыгы үзенчәлегендә.Саф сулы инешләр, яшел болыннар, куе урманнар – болар кабатланмас гармония тудыра һәм җанга тынгы табу бүләк итә. Мондый мохит кешеләргә иҗат итәр өчен ильһам бирә һәм матурлыктан тәм табу ләззәтенә ирештерә.. Гадәтләр, традицияләр авылларда аерым урын тота . Алар буыннан буынга күчә,тапшырыла, кешеләр арасында элемтәне ныгыта. Бәйрәмнәр,ярминкәләр, авыл җыеннары халыкны бергә туплап, бердәмлек тәрбияли, үзара теләктәшлек уята. Әлбәттә авыл тормышының үз катлаулыклары да бар. Белем учакларына, төзелеш материалларына, һәртөрле товарлар китертү, медицина ярдәме алуга ара ераклыгы ризасызлык уятырга мөмкин. Әмма авыл кешеләрне, күршеләре белән үзара ярдәмләшү аша һәртөрле киртәләрне җиңел узу мөмкинлегенә дә турылый. Кыскасы, авыл яшәү өчен урын гына түгел, ул үзенчәлекле яшәү рәвеше дә. Ул гап-гади нәрсәләрдә матурлык күрергә, вак-төяктән шатлык табарга һәм традицияләргә тугъры булырга өйрәтә. Шушы катлаулы, катмарлы заманда авыл, күңел көрлеге, җан тынычлыгы тәэмин итә торган ышык булып кала. *(Редакция өчен CHAT GPT җавабы :Деревня – это уникальное место, где время течет спокойно, а жизнь пронизана природой и традициями. Она представляет собой настоящий оазис для тех, кто стремится уйти от суеты городской жизни и насладиться простотой и красотой окружающего мира. В деревне каждое утро начинается с пения птиц и аромата свежего воздуха. Время здесь медленно тянется, и люди имеют возможность наслаждаться моментом, общаться друг с другом и заниматься творчеством. А забота о сельской местности, огородах и животных становится важной частью повседневной жизни. Одним из непередаваемых преимуществ деревни является ее красота и природное разнообразие. Чистые ручьи, зеленые луга, густые леса – все это создает неповторимую атмосферу гармонии и умиротворения. Такое окружение позволяет жителям находить вдохновение для творчества и просто наслаждаться красотой мира. Традиции и обычаи также занимают особое место в деревне. Они передаются из поколения в поколение и укрепляют связь между людьми. Праздники, ярмарки и сельские собрания собирают жителей вместе, создавая атмосферу общности и солидарности. Конечно, в деревне есть и свои сложности. Ограниченный доступ к современным удобствам, отдаленность от медицинских и образовательных центров могут быть вызовом. Однако деревенская жизнь также предоставляет людям шанс научиться быть самодостаточными, ближе познакомиться с природой и взаимодействовать близко с соседями. В заключение, деревня – это не только место, где живут люди, но и особый образ жизни. Она учит нас замечать прекрасное в простом, находить радость в мелочах и ценить традиции. В суете современного мира деревня остается умиротворяющим уголком, где можно найти покой и гармонию.) Кемдер, бу бик озын текст, дип ризасызлык белдерергә мөмкин. Әйе, мин бер ни дә төшереп калдырмадым. Әлеге программа буенча авыл темасын тирәнрәк ачуны сорасаң, ун битлек, ул гына җитмәсә 100 битлек текстны кабул итеп була, имеш... Димәк, кыска гына хикәя язып, шуның нигезендә тасвирламалар ишәйтеп аны 500 битле эпопеяга каулау да «ике тиен-бер акча» мондый «ярдәм» булганда..Әгәр дә тиражы ташка үлчим, ягъни зарурлыгын сатып алу билгеләми торган хөкүмәт химаясындагы басма редакцияләрдә әгъза булып торсаң,яки анда, чүп-чарларын мактаганың өчен сиңа бурычлы каләмдәш, оядаш, әшнәләрең утырса, үзең тырышып та бетмәс-төкәнмәс эпопеяләр тәпәләүнең , чәчмә һәм тезмә әсәрләр тудыруның әллә ни кыенлыгы күренеп тормый булып чыга.. Әйтик, дәү-дәү премияләр билгеләнгән конкурсларда катнашып җиңү яулатырдай терәк булганда, яз да яз... Мондый нәрсәләрне ясалма интеллектны җәлеп итми дә әтмәлләп була әлбәттә, сыйфат ягы гына аксаячак, чөнки интернеттагы җансыз программа җанлы графоманнан күпкә белемлерәк.. Кыскасы, дәүләт ярдәме белән яшәтелгән әдәби басмаларны теге яки бу дәрәҗәдә иярләгән һөнәри каләмзатларга, үзләре белгән һәм белеп бетермәгән өлкәләрдә сүз үрчетеп, төрле жанрлар өчен кабул ителгән кысаларда "җитештерү"нең әллә ни катлаулыгы күренеп тормый. Әлбәттә андый басмалар, хакыйкый талант ияләренә, өметле яшь авторларга, кызыклы тәрҗемә әсәрләргә юлны шартлатып ябып кую корылышында.. Чөнки затлы фон пүчтәклекне аямый ассызыклый. Тәрҗемә дигәннән, заманында төрек әдибе Решат Нури Гүнтекинның " Чалы кошы" романы татарчага тәрҗемә ителеп "Совет әдәбияты" журналы аша меңнәрчә укучыны җәлеп иткән иде. Аннары әлеге әсәр китап булып ике рәт нәшер ителде. Китапханәләрдә аларны очратсагыз, күп кулларда йөрүе сәбәпле аларның тышлыклары тузып беткән булыр... Әлеге авторның башка әсәрләре, шул исәптән "Яфрак явымы " исемле күңелләрне кузгату хәсиятенә ия бәяны рус теленә тәрҗемә ителгән. Ә нигә шуларны журнал аша татар укучысына да җиткермәскә? Янә килеп ни өчен Локман Закировның 1997 нче елны Россия күләмендә ел китабы булып танылган "Мостафа"сын һаман татарча "сөйләштермиләр"? Әлеге авторның юка дәфтәр күләмендәге "Якты киләчәк" исемле антиутопиясе дә журнал тиражын арттырырга булышыр иде, дип фаразлыйм. Тик андый максат бәгъзеләрнең мәнфәгатьләренә чапырыш булмагае... Хуш...Аннары мин алда телгә алган программага, мәхәббәт турында Пушкин рухындарак шигырь язарга заказ бирдем һәм, ошбу вәзенле үрнәккә тап булдым.(Тәрҗемә минеке) ** Алтын кич, табигать йоклый, күктә ай нурын сибә. Мәхәббәт сере йөрәктә, сүнмәс дәрт белән тибә. Синең назлы карашыңда гүя бар дөнья гаме, вакыт-вакыт бизи аны йолдызлар җемелдәве, Мәхәббәт рухландыра һәм җан сызлауларын куа, аңарда җиһан егәре, аңардан бәхет туа. Исемең наздан уела, көй - моңнарда коена. Ул, асылда рухландыргыч тылсым булып тоела...Сихри кыллардан үрелгән мәхәббәт атлы барлык. Пушкин шигърияте сыман, яши ул белми тарлык... **(Редакция өчен CHAT GPT җавабы :Вечер золотой, природа спит, Луна на небе блеском играет. Но в сердце моем огонь горит, Любви страстной тайна неугасает. Твой взгляд, как звезда, ярко сверкает, В нем нежность и тайна мира вся. Любовь вдохновляет и мука таится, Вселенская сила, что вечна, как счастье. Твое имя в ушах моих звучит, Как музыка нежная, мелодия. Любовь – это волшебство, что вдохновляет, Как пушкинская рифма, сила своего рода.) Сер түгел, зур күләмле роман - эпопеяләр чоры инде узды. Пауло Коэльоның 175 миллион тираж җыйган "Алхимик" романы күләм ягыннан агитатор блокноты чамасында. Хәрби очучы Локман ага Закиров та заман таләбен тоеп, юка китапларын кызыклы кыска хикәячекләр тупламасы шәкелендә үз хисабына әдәби табынга куя тора. Тәлгат Нәҗми, тормыштан алып язган мәзәкләр җыемнары белән үз укучысын тапкан иде. Ягъни, халкыбызның "кыскалыкта осталык" дигән әйтеме тәҗеллеген җуймады. Әмма калын-калын роман-бәяннар тәпәләүчеләр дә йоклап ятмый, язганнары укырлык та укымлык та булмавы вак мәсьәлә, иң мөһиме гонорар һәм премияләр сосуга формаль күзлектән караганда нигез булып күренүләре...Ә әдәби тәнкыйть кая карый, дигән сорау тууы мөмкин. Татарстан Язучылар Берлегенең 2016 елны 25 майда үткән 18 съездында филология фәннәре кандидаты Рифә Рахман ясаган "Ике съезд арасында әдәби тәнкыйть» атлы доклад, башкалар рәтендә аерым китапта басылган һәм 40 бит тәшкил итә... Анда бәгъзе каләмдәшләр исемлек белән берсүзссез уңай иҗатчылар сыйфатында искә алына. Докладтан шул аңлашылды, әдәби тәнкыйть жанры тәмам сүрелгән булган икән. Ялкынлы чыгышның асылын чагылдыру максатында нәни бер өзек китерү артык булмас : "Гүзәл Яхина романы бер нәрсәне ачык күрсәтте: бүгенге шартларда тәнкыйть җанлансын өчен, теге яки бу әсәрнең милләткә соң дәрәҗәдә зыянлы булуы кирәк, бу җанлану хастаны шок терапиясе белән терелтү рәвешендә булачак". Россиянең иң югары әдәби премияләренә, дәүләт премияләренә, янә килеп чит ил премиясенә лаек булган, күп телләргә тәрҗемә ителгән, чит илләрдә, шул исәптән Франциядә укылыш тапкан әсәр язган, шуның буенча төшерелгән күп серияле фильмын телеэкраннардам миллионнар каравына өстәп миллионнар интернет аша танышкан, эчтәлеге интернетка эленүенә карамастан китабы кыйммәт хакка(600 сумнан артык) сатылган ,тиражы зурлыгы белән Форбс китабына кергән милләттәш язучы хатын-кыхның береенче романына, үзара макташудан бүленеп, базар хатыннары рәвешендә, иҗатлары китапханәләргә тагу ярдәменә мохтаҗ, китаплары кибет аша өч тиенгә дә сатылу перспективасы юк калыпташларның төкерек чәчеп, ажгырып, төркем белән ташланулары "әдәби тәнкыйть", дип атала икән менәтерәк, фәнни күзлектән карганда... Әлбәттә,татарның тел галимнәрен дә аңлап була,бик тырышканда..."Иҗтимагый, фәнни, сәяси", дип тәгаенләнгән бердәнбер "Казан утлары" мәйданы аларны галимлеккә ирештерә, аннары да галимлекләре тузмавын раслап ел саен шунда "басылгалау" мәхкүм. Әгәр, "Казан утлары"ның сөекле авторларын җиренә җиткереп тәнкыйть итсәләр, бу журналны да бетереп ташлау, ягъни үзләре аяк салындырып утырган ботакны кисү булыр иде... Гүзәл Яхина иҗатына исә журнал тирәсенә сыенучыларның дәхеле юк, үги авторны өер белән талкуга алар битараф, яисә теләктәш булулары мөмкин... Әйе бар "үз" һәм бар "үги" авторлар... Минем тарафка да матбугат аша уклар очкалады. Татарның төп әдәби журналы "Казан утлары»нда ихлас, үткен тәнкыйтьче, плагиатны фаш итүдән курыкмаган Мансур Вәли Барҗылы эшләгәндә журнал тиражы йөз меңнән артык булып, бишәр йөз битле романнар әтмәлләү шаукымын ул бер язмасында "ми китү" дип бәяләнгән иде. Халык хуҗалыгында кайнашкан мин фәкыйрьнең "Тотынырга салам бармы?" исемле уен-көлкегә корылышлы бәяны, "Тозсызны күзсез дә күрә", "Пегас кашына микән",һәм Тукайның "Ышанмагыз, бабай Сәйдәш надан ул, түгел надан гына, анларга хан ул" дигән шигъри юллары эпиграф итеп куелган "Төрле-төрле уйласак та", исемле , иң абруйлы саналучы язучыларның, шул исәптән ул чордагы Язучылар Берлеге җитәкчесе Туфан ага Миңнуллин иҗатына да кагылышлы әдәби тәнкыйть мәкаләләрем , бер шәлкем сатирик шигырьләрем, әнә шул чорда, 2003-2005 елларда басылды. Бердәнбер калыпка буйсынмый торган "Мирас" журналы да ике әсәремне төзәтүләрсез тиз арада дөньяга чыгарып, киләчәктә әдәби эшчәнлекне дәвам итәргә рухландырган иде. ...Ирексездән Тукайның, " Үтте инде ул гомерләр, очтылар шул кош кеби", дигән юллары искә төшеп куя... Үзләрен әдип санап туктый алмый бетмәс-төкәнмәс чүп-чар язу һәвәслендәге каләмзатлар графоманнар, дип атала бугай. Почта аша язылучылары төкәнгән, киоскларда сатылуга өмет калмаган басмаларны дәүләт хисабына асрау, китапханәләргә тагып ярдәм күрсәтү, асылда җимле тагаракка борын төртү җаен тапкан олы нәфесле каләмзатларның мәнъфәгатләрен кайгыртуга кайтып кала. Журналист Рузилә Мөхәммәтованың ИТ Интертат сайтында дөнья күргән язмаларында( 2020 ел, 4 март. Рузилә Мөхәммәтова:“Данил Салиховның әдәби премия бүлү серләре” , 24 октября 2020 ел, "Әдәби бәйге: үзем уздырам, үзем катнашам һәм акчасы да үземә була” ,30 март 2021 ел, «Тантана» могҗизалары — 2 яки премия бүлү серләре»https://intertat.tatar  culturта) хәлнең җитдилеге җентекләп яктыртылган. Койма ашамы, капканы бәрепме кергән кәҗәләрне пыраклатмасаң, алар бакчаның (әдәбиятыбыз бакчасы да шул исәптә) астын өскә китерәчәк. Кергәннәрен генә түгел, керә алмастайларын да кайгыртып, махсус җимлекләр белән тәэмин итү гомумән мантыйк киртәсенә сыймый. Сыймый, әгәр төп максат бакчаны тәмам харап итү булмаган тәкъдирдә... Җанын сыгып,күз нурларын түгеп язган ихлас, талантлы, белемле, үзенчәлекле авторларга юл ачылмый икән, җимле тагаракка танау төрткән тар даирә тагын да азу ярып, ясалма интеллектны да иярләп, тырышлыкларын макулатура ишәйтүгә генә турылавы ерак йөрми... Әдәбиятны исән калдыру , яшәтүнең, плагиаттан, ясалма интеллект продукциясеннән коткару юлы бер, сатып алу, язылу перспективасы беткән басмаларны бердәнбер калыпка мөкиббән мөхәррияттән, бер-берсен макташу корылышындагы алыштыргысыз әгъзаларыннан аралап, эшкә хакыйкый зарурлыкларын иҗатлары белән раслаган талантлы авторларны җәлеп итү... Мәдәни җомга" газетасының баш мөхәррире Вахит Имамов , Гүзәл Яхинаны пыр туздырып язган мәкаләләренең берсендә, землянка корырга хатын-кызның акылы җитми, дип белдергән иде. Чирек гасыр төзелеш оешмаларында эшләгән кеше буларак әйтми калып булмый, төзелештә, манаралы краннарны иярләүдән башлап, бик җаваплы вазифаларны хатын-кызлар башкара. Әгәр әдәби басмаларга, әйтик аз тиражлы "Мәдәни җомга"га баш мөхәррир итеп хатын-кыз билгеләнсә, ул өлкәдә кемнәрнең акылы җитүе, кемнәрнеке җитешмәве җәһәт аныклануы да бик мөмкин... Әдәби басмаларның асрамада көн күрүе – гарьлек , һәм ник соң аларны үз көннәрен үзләре күрү егәренә ирештерү омтылышы шәйләнми? Хәлне аңышу өчен лирик чигенеш ясыйк. Әйтик 150 мең кирпеч чыгара торган заводның җитештерүчәнлеге тора-бара 4-5 меңгә генә калса, җитәкчегә, башка хезмәткәрләргә караганда 10-15 тапкыр югары эш хакы түләүне дәвам итмәсләр, заводлар буйсынган берләшмәгә башлык урынбасары итеп расламаслар, текә хезмәт хаклы киңәшче итеп тә күтәрмәсләр, ә вазифасыннан бушатып, урынына булдыклырак кадр чакырырлар иде...Аннары ярдәмче, булышчылары да алмашыныр иде. Налог түләүче хисабына асрамадагы басмаларда хәл башкача. Чөнки җитештерүчәнлекнең, әйтик йөз меңнән артык тиражның 4-5 меңгә таба тәкмәрләве( анысы да дәүләт хисабына китапханәләргә яздыру аша) тәкмәрләтүчеләрне отышсыз хәлдә калдырмый... Хәлне төзәтердәй кадрлар бардыр ул. Тик андыйларның иҗат җимешләре дәүләт химаясындагы басмаларда инде күренми.. Әйтик Ләйсән Мөгътәсимованы, сатирик әсәрләр бәйгесендәге уңышлы чыгышын һәм бәгъзе исемле-титуллы әдипләребезнең афоризмнарын көлкегә күтәрүен гафу итә алмадылар шикелле ... Әдәбият хадимнәренең чын йөзен яктырткан "Шәүлә" исемле бәян да "Казан утлары"нда басылмады. Рәхмәт Факил Сафинга, кызыклы әсәрен китап итеп чыгара алды. Ихтимал,минем дә алда телгә алган әдәби тәнкыйть мәкаләләрем, әдәбиятыбызның торышы, Гүзәл Яхинага ябырылу хакындагы язмаларым, рус телендә "Звезда Поволжья»( 21 мәкалә). «Великая Эпоха»(8 язма) басылган уйланулардагы әдәбиятыбызга кагылышлы өлешләр бәгъзе әфәнделәр күңеленә хуш килмәде бугай... "70 яше уңаеннан Рөстәм Зариповның берәр әсәрен бастырмыйсызмы?", дип бәгъзе кардәшемнең кызыксынуына «Казан утлары» журналының бер хезмәткәре, сер итеп кенә, ул язганнарга бездә "табу" бит, дип җавап күндергән. Кардәшем, шаярткандыр, бәлки?. Шаяртмаган булуы да ихтимал, чөнки, "Идел" журналының баш мөхәрриреннән, "Кукуруз чәкәне" исемле хикәяңне "бастырабыз, 20 санын сиңа калдырабыз", дигән хәбәреннән соң (2020 ел), кинәт кенә аны чыгармаска карар кылдылар... Бәхетемә, төп әдәби журналда хәзергеләргә оядаш түгел, төрле хезмәтләрдә үзен раслаган Ильфак Ибраһимов(Мөхәммәт Мирза) баш мөхәррир булып эшләп алды һәм тиражлар җилгәрелүдән туктаган шул кыска арада минем "Үзгә юлда" исемле фантастик хикәям, 10 ел буе редакция папкасында тузан җыеп яткан «Милициянең йөз кызыллыгы", һәм «Әниләр " исемле бәяннарым дөнья күреп өлгерде...Аларны " Автор яңалыклары. Рөстәм Зарипов, Казан утлары", дип кереп, интернеттан табып укырга мөмкин. Укыйлар да, күрсәткеч саннар шул хакта сөйли. "Казан утлары" хуп күрмәгән сатирик шигырьләрем "Чаян" журналында, «Татарстан яшьләре» һәм "Безнең гәҗит" кебек ирекле басмаларда күренә, публиөистик язмаларым ирекле басмаларда ышык таба..... Ә менә халык хуҗалыгында, медицина, хәрби һәм башка өлкәләрдә үзләрен раслаган, язучылык куәсе булган, Тәлгать Нәҗминең бер мәзәгендә "берсен-берсе бастырып ятучылар" , дип тамгаланган, редакция урындыкларын иярләгән яки шул тирәгә сырышкан затларга оядаш түгел, башка иҗатчыларга, бигрәк тә яшьләргә, әдәби эшчәнлекләрендә аякка торып басар өчен дәүләт химаясындагы газета-журналлар бер ара терәк ролен үтәргә тиештер. Күп бүләкләр алган, лауреат, халык язучысы титулларына ия авторларга асрамадагы басмаларда урын бирү мантыйк киртәсенә сыймый, аларга дәүләт имчәгеннән аерылып, үз көннәрен үзләре күрә башларга, зарурлыкларын үз хисапларына расларга инде күптән вакыт. Ә язганнары беркемгә дә кирәк түгеллеге, әйтик интернет ярдәмендә ачыкланган очракта, һәртөрле җыеннарда, телетапшыруларда матбугатка чыгып түш, бүксә кагудан туктап, арт кысып, шыпырт кына, дәшми-тынмый гына яшәү рәвешләренә күчүләре хәерлерәк һәм гаделрәк булмасмы? P. S.   ВӘГЪДӘСЕЗЛЕК      «Кукуруз чәкәне”, дигән хикәя язган идем,     «Идел»  исемле  журналга шуны юллаган идем,       Әсәрегезне     ошаттык!- дип ,  хуплап,  зурладылар,       Апрель (2020) аенда“ чыга”, -дип  мәктүб тә юлладылар.                   Соң мәлдә  баш мөхәррирдән  яман хәбәр саркыды,                   Кемдер, һәр өтерен укып,  аңа төшкән аркылы...                    Кем ул, кайсы, закон бозып  хикәяне суючы?                 -  Без түгел, - ди “медианерлар” , -  әсәреңне тыючы...                Әдәбияттан әдәпне  ниткән затлар качырды?  Рәсәйне П....россия , дип яздылар. Басылды…  Минем нәни хикәямнән ниткән гаеп табылды?  Башкортстанга рәхмәт бар. Шуңамы юл ябылды?                   Этлек кылучы ялгызмы,  өер  кылган “эш”ме бу?                   Гүзәл Яхинаны яклап , язган  өчен , үчме бу?              Мондый гамәл өчен кемдер орден-медаль алдымы?             Яки  утыз тиен көмеш кесәсенә салдымы?        Редакция  кабул иткән, имеш, мөстәкыйль карар...   Беләсе килә,  шәхсән кем  салды  әхлакый зарар?    “Без капчыкта ятмый” ,-диләр, бер беленер дөреслек;     ..Чамалыйм, памперс киеп  йөридер ул  тирес бит...