Милләт язмышы yз кулыбызда

Ижевск каласын­дагы фаҗигадән соң (галим Альберт Разин, җирле депутатларга кат-кат мөрә­җәгать итү­ләрнең нәтиҗәсе күренмәгәч, туган удмурт телен максатчан бетерү­гә каршылык йөзеннән, үз-үзен ут төр­теп яндырды), милли респуб­лика­лардагы җирле хакимият, мәгариф, мә­дәният тар­магы әһелләре туган тел укытылу мәcьәләсе бе­лән кызыксына башлады шикелле. Шәхсән үзем­не, Татарстан Язучылар бер­леге әгъзасы буларак, туган тел­не белү дә­рә­җә­­лә­рен гадел бә­я­ләү максатында, бәйсез эксперт сыйфатында, Шә­мәрдән лицеена, шунда эшләүче ос­таз­ларга 19 октябрьдә татар телендә диктант яз­дыру чарасына дәштеләр.

Мин лаеклы ялга чыкканчы байтак еллар Шә­мәр­дән газ куу идарәсе җитәкчесенең төзелеш буенча урынбасары, аннары “Таттрансгаз”ның идарә­безгә хезмәт күрсәтүче техник күзәтүчесе булып эшләдем. Шәмәрдән газ куу идарәсе белән, оешманың барлыккка килгән мәленнән, ягъни беренче казык кагудан башлап, Ришат Габделихсан улы Нурисламов җитәкчелек итә. Эшли башлаган чорымда, җитәкчебез катына кереп, кайдадыр ниндидер җитешсезлек булуы турында сүз кузгатсам, ә ул җитешсезлек төзелеш, ремонт, проект документациясе әзерләү, ягъни минем компетенциядәге эшчәнлеккә бәйле булмаса, Ришат әфәнде Нурисламов, тыныч кына: “Бу син чишәсе мәсьәлә түгел”, — дип сүрелдерә дә куя иде. Кыскасы, биредә һәркем “үз атын куа”, шуңа да идарә сәгать кебек эшли һәм ил буйлап, аннары чит илләргә миллион кубометрларда озатыла торган зәңгәр ягулык адресатларына тоткарлыксыз барып ирешә тора.

Һәркемнең үз вазыйфасын төгәл үтәү зарурлыгы турында тәсфилләп язу­ымның сәбәбе шунда — кайберәүләр туган телебезне саклауда, яшәтүдә үзләренә тиеш кишәрлектә бармакка бармак сукмаган, яки эшләгәнгә сабы­шып “театр” куеп йөргән, ә кайберәүләре чорлар дәвамында әдәбиятыбызга, җырыбыз-моңыбызга, телебезгә максатчанмы, аңсызданмы, вазыйфаларын тиешле дә­рәҗәдә үтә­мәү аркасындамы, яки үтәрлек фәһемнәре булмагангамы, дәвамлы зыян салган хәлдә, “җиң сызганып” милләтне “якларга”, “коткарырга” кереште. Ничек итепме? Әйтик, радиодан шигырь укып. Татар көен моңнан яздыручы “фанерачы” җыр-мырчылар да, бюджет хисабына әдәбиятыбызның әдәбен качыручы тар даирә ка­ләм­затлар да, татар телен татар телендә аңлата алмый торган дәреслекләрне гамәлгә куючылар да, форсаттан файдаланып, үз-үзләрен милләт бәхете өчен аямаучылар сыйфатында таныту юлында. Һәртөрле кыен проблемаларны гауга чыгармый тыныч кына хәл итүдә алыштыргысызлыгын кат-кат раслаган, һәркайда сүзе үтә торган мөхтәрәм президентыбыз Рөстәм Миңнеханов барлыгын “онытып”, кайбер язучыларыбызның туп-туры Русия президентына йөз суы түгүләрен, ягъни хат юллауларын аптыраган үрдәк хәлендәге матавык, яки үз өсләреннән җаваплылыкны төшерергә мәтәләнү дип аңларгадыр бәлки. Җыр-моңнарыбызны радио-телеканаллар аша өзми-куймый чүп-чарга кү­мүләр уңаеннан мәскәүле татарларыбыз, хәлне тө­зәтүне үтенеп, Русиянекенә түгел, ә Татарстан президентына мөрәҗәгать иттеләр ләбаса. Һәм президент аларны ишетте шикелле...

2017 елның 26 октябрь көнне Татарстан парламентында президент Р.Миңнехановның туган телебезнең мәктәптәге урыны турындагы мәсьәлә уңаеннан чыгышы һәм Русия президентының пресс-секретаре Д.Песковның, туган телебезне ничек укыту җирле хакимият компетенциясендә икәнлеге хакында сүзләре ошбу җәһәттән артык борчыларга урын да калдырмады кебек.

Әйтергә кирәк, эшебез уң булсын өчен, президентка гына түгел, ә һәркайсыбызга үз “атыбызны куу” хәерле. Ни өчен мәк­тәп­­ләрдә чит тел яисә факультатив буларак төрек, казах, кыргыз, үзбәк, азәр­­бәйҗан, гагауз теллә­ре укытылмый? Болай эш­ләү туган телебезгә терәк-тотанак булыр иде. Ни өчен республика бюджетыннан саллы ярдәм алып яшәүче радио-телевидение, совет чорындагы дә­рә­җәдә булса да, милли рухи кыйм­мәт­ләрне пропагандаламый? Кая китте матур тавыш темб­ры­на ия алып баручылар, берсеннән-берсе кызык, мавыктыргыч тапшырулар, кайда элеккеге атаклы җырчыларыбызның, артистларыбызның яшь чакларында, тавышлары үтә матур чакта баш­ка­руларындагы әдәби һәм музыкаль кыйм­мәт­ләрдән гыйбарәт фонд? Заһидулла Яруллин иҗат иткән “Тукай маршы”, һич югы Тукай елы дип игъ­лан иткән чорда да, аэропортка аның исеме бирелү уңаеннан да ни өчен бер дә яңгырамады? Ни өчен дәүләт кайгырту­ындагы әдәби басмаларның һәр яңа саны яшь, яңа талантлантларга трамплин буласы урында, асылда тар даирәгә җимле тагарак буларак хезмәт итә? Бер үк авторның бер үк басмада еллар дәвамында әллә ничә роман бастыруын ни дип аңларга?

Мин татар мәктәбендә укыдым һәм иң буталчык, һәм иң кызык түгел дип татар теле белән әдәбияты дәреслекләрен саный идем. Дөрес, ул предметларны яхшы билгеләргә үзләштердем, тик күңел хуш күргәннән түгел, ә укытучыларымны үз иткәнгә күрә генә...

Дәреслекләр дигәннән, башкорт телевидениесе экранга “Һауа торышы” дигән язу чыгара, ә безнекендә — “Һава торышы”. Минемчә, башкорт кардәшләрнеке дөрес. Яки менә “Казан каласы” дип язганны ике телле татар баласы ничек аңларга тиеш? Каты “к” хәрефе булмагач, һәм һич югы “къала” дип тә язмагач, ул сүз нәҗес, экскремент булып җиткерелә түгелме? “Туган тел” дигәндәге “тел” дә “те­ло” дигәндәге сыман укыла бит икетеллелек шартларында. Мондый мисалларны күпләп китереп була. Ләкин әлеге хәл филолог галимнәребезне ни гомерләр бер дә борчымый килде. Инде телгә алынган тапшыруларның “Таяну ноктасы” дигәнендә, шул җәһәттән сүз чыккач, вуз хадиме татар телен укыту методикасы — галимнәр эше дип, әлеге өлкәдә берсүзсез монополиягә дәгъва кылды. Аңа җавап итеп, Халыклар дуслыгы йорты җитәкчесе Ирек Шәрипов шул методика буенча өйгә эш сыйфатындагы өтек биремне телеэкранга чыгарып, әлеге өлкә галимнәренең эш продукты сыйфаты ниндилеген телевизор караучыларга да, тапшыруда катнашучыларга да тиешле дәрәҗәдә аңлата алды ши­келле. Президент ки­ңәш­чесе дә булып эшлә­гән танылган галим Рафаэль Хәкимов та бер телетапшыруда татар теле дә­реслекләренең һәм укыту методикасының тиешле югарылыкта булмавын сыкранып булса да таныган иде. Янә килеп, әдәбият дәреслекләрендә классик язучылар керергә тиеш дип аңлый идем мин. Ләкин татарча әдәбият дәреслекләре белән танышып чыккач, тәмам аптырашта каласың. Әйтерсең классик дигән төшенчәнең мәгънәсе соңгы чирек гасыр арада, Татарстан биләмәсендә ниндидер җирле закон кабул ителепме, нык кына үзгәреш кичергән.

Быел Хәтер көне Тинчурин театры янындагы паркта билгеләп үтелеп, анда байтак кына ялкынлы чы­гышлар яңгырады. Бер әдип депутатыбыз да килергә курыкмаган һәм ул чыгыш ясарга да җөрьәт итте хәтта. Аның чыгы­шыннан шул аңлашылды: туган телебезнең бүгенге хәленә Мәскәү гаепле, ә җирле эшем ияләребезнең намуслары судан ак, сөттән пакь. Шул чыгышны тыңлаганнан соң күршем­дә яшәгән чандыр гына гәүдәле егет, төзүчеләр институтын тәмамлаганнан соң Казанда үз бизнесын булдырган Рифнур бистә­дәшемне исемә төшердем. Ул үз хисабыннан аена егерме җиде мең сум хезмәт хакы билгеләп, Шә­мәрдән бистәсенә, Шә­мәрдән халкын Коръән укырга өйрәтергә дип, җиткелекле белемгә ия мөгаллим юллады. Аның гаиләсенә җитешле фатир хакын түләүне дә бер ел дәвамында үз җилкәсенә алган ул. Һәм аның бис­тә­дәш милләттәшләрен кайгыртып кылган әлеге гамәленә, игелегенә Мәскәү бер дә комачауламаган. Әйе, кемнәрдер артыгын сөйләнми генә эшли, чарасын таба, ә кемнәрдер чук тибеп гомер уздыруын аклау хәсрәтендә, гаеплене читтән эзли. Хәтер көненә кадәр Казанда Корстонда Язучылар берлегенә 80 ел тулу тантанасы узган иде. Түрдә җитәкчеләр, халык язучылары, лауреат язучылар урын алса, калганнар, ранжирларына күрә урталыкта һәм ишек катындарак урын тапканнардыр дип фаразлыйм. Шушы ике чараны бергә бәйләп язылган Сәйләннең (Ләйсән Гатина) ши­гыре байтак каләмзатларыбыз өчен күк күкрәп, яшен суккандай тәэсир иткәндер дип фараз кылам. Һәрхәлдә, мине дә нык селкетте аның юллары, әлеге сый-хөрмәтнең төрлесеннән сыгылган табынлы кичәгә, җомга көн узуы сәбәле, чакырулары өчен рәхмәтемне әйтеп, бармый калуыма карамастан. Менә ни язды “Азатлык радиосы” сайтында әлеге үткен каләм иясе:

Митингта өч язучы,

Калганнары посып тора.

Бушлай табын.

Дүрт йөз әдип

Һәр чыкканны сосып тора...

Күптән түгел “Летай ТВ” хезмәте чуаш телевидениесе программаларын да карый алу бәхетенә ирештерде. Башкортныкын ярыйсы дип саный идем, боларныкы да ким-хур түгел. Бигрәк тә рус киноларының чуаш теленә дубляжлары күңелгә хуш килде, чөнки безнекендәге сыман, хезмәт хакы фондын экономияләү мак­са­тында микән, гел бер үк артист төрле тавыш чыгарып төрле персонажларны гәүдәләндерергә көчәнми. Татарча радиолардан берсеннән-берсе зәвыксыз эшләнмәләрнең татар җыры исеме астында тапшырылуында да Мәскәү кулы уйнамый дип беләм...

Бер танышым, сүздән сүз чыгып, соңгы араларда кайбер имамнар очсызлы тамадаларны хәтерләтә башлады дигәнрәк фикер ычкындырды. Аяныч ки, арада сүз кадерен белми торганнары очраштыра шул һәм алар фәһем дәрәҗәләре югары имамнарыбызның заманга ярашлы вәгазьләреннән бер дә хәбәрдар түгел ахрысы. Урта гасырларда яшәгән кешеләрне дулкынландырган риваятьләргә сыгыналар, вәгазьләрендә ике икең кебек гап-гади фикерләрне, кайта кайта, ә ахмаклар өчен тагын бер тапкыр кабатлыйбыз дигән сыман, егерме сигезгә төрләнде­рәләр, “дәлиллиләр”...

Имамнар турында сүз кузгатуның асыл сәбәбе шунда, мөфти хәзрәтнең мәчетләрдә вәгазьләр татарча укыла дигән күрсәтмәсен кайбер муллаларыбыз өнәмәгән. Казан каласындагы шундыйларның берсе, татарча сөйләгәнне аңламыйлар, шуңа күрә мәчеткә йөрүчеләр бетә дип язып та чыкты. “Әмирләрегезгә буйсыныгыз” дигән хәдисне онытмаска иде ул әһелгә.

Кулыннан кырыкмаса кырык төрле эш килә торган Рифкать атлы элеккеге хезмәттәшем, бернинди хак-фәлән сорамыйча, өе янәшәсендәге җәмигъ мәчетебезгә даими хезмәт күрсәтә. Балалары динле, туган телдән нәсел ыруы карыш та тайпылмый. Бис­тәбездәге икенче бер элекеге хезмәттәшем, ел саен хаҗ сәфәре кылучы Габделнур әфәнде, эшкуар һәм динле ике улы белән берлектә, бистәбез өчен өченче мәчетне сафка бастырдылар. Манара куярга биек алымлы кү­тәр­геч чит ил автокранын юллауда, ни куаныч, мин дә катнаштым. Алда телгә алган магистраль газүткәргечләр идарәсе җитәкчесе Ришат әфәнде Нурисламовка мең рәхмәт, сә­бәп табып кире бормады, туган көнемдә манара үз урынын алды. Шул ук көн­не Җәлил хәзрәтнең дә котлап чылтыратуы нур өстенә нур булды. Ул һаман сәяхәттә, милләтебезнең телен һәм рухын кайгырта, республика һәм ил буйлап дәгъвәт кыла. Тагын бер истәлекле вакыйга булды быел төбәгебездә. Шәмәрдәндәге өч мәчетнең берсендә имам торучы Дамир хәзрәт, бистәбез мөселманнары белән очрашып, Африка материгында, Нигер дәү­ләтендә су эчәргә тилме­рүчеләргә кое казытып игелек кылу мөмкинлеге хакында җиткергән иде. Әлбәттә, аның чакыруын шәмәрдәнлеләр игътибарсыз калдырмады. Һәм куанычлы хәбәр иреште, хәтта видеосы да килде: Нигерда андый кое барлыкка килгән, кырына Шәмәрдән дип язып куйганнар, Татарстан дип тә өстәгәннәр.

Кыскасы, милләт яшәсен өчен һәркайсыбызга “үз атын” хәле кадәренчә куу хәерле, шулай кирәк, һәм шул очракта гына бар да әйбәт булачак. Гаепне читтән эзләү, уңышсызлыгыңны башкаларга сылтау ул маргиналларга хас һәм төс. Үзебез тиешне рәт­ләп үтәмәгән көе Мәс­кәүне сүгү — мәгънәсезлек. Үзебезгә тиеш эшләрне җиткелекле үтәү фарыз. Шул очракта гына безгә карата мөнәсәбәт һәр даирәдә уңай якка үзгәрәчәк. Миңа калса, күпчелек бистәдәшләрем, һәм гомумән, милләттәшләребез мәгънәле гамәлләр кылу мәшгулиятендә. Һәм бу һәркайда, бигрәк тә Татарстанның, аның башкаласы Казанның көннән-көн гүзәл­ләнеп, ниндидер дөньякүләм мөһим үзәккә әйләнә баруында да чагылыш таба.