Төшерелеш һәм күтәрелеш

Көндәлек тормышта түбәнсетү очраклары белән адым саен очрашып торыла һәм беркем дә аның тегермәне ташларына эләкмәм дип әйтә алмый. Әйтик, бер танышымның кызы Төркиягә баргач, кемгәдер бүләккә дип хушбуй сатып алган. Казанда, самолеттан төшкәч, таможня хезмәткәрләре хушбуйлы флаконны ачтырганнар, тикшергәннәр. Бер ачылганны бүләккә биреп булмавы аларны борчымаган. Яшерен-батырын түгел, Конституциядә дәүләт өчен иң кыйммәтле зат дип әйтелгән илебез гражданинына, төрле сәбәп табып, “мин начальник, син дурак” уенының кырыкмаса кырык төрлесен уйнатырга мөмкиннәр. Интернетта моңа мисаллар бихисап. Ә төрмә һәм армия тормышына кагылышлылары, гомумән, буа буарлык. Хәер, мәктәптә, хәтта балалар бакчаларында да сабыйларны түбәнсетә торган җан өшеткеч хәлләр булып тора. Түбәнсетүне мәгълүм бер социаль киселештә югарыдагыларның түбәнрәк социаль баскычта торучыларга карата үз-үзләрен тоту моделе дип тә нәтиҗә ясарга җирлек бар. Хәер, вазыйфа башкаручы чиновник теләсә-кайсы гражданинны социаль статусына карап тормый төп башына утыртырга сәләтле һәм шуннан тәм табарга мөмкин.

Мин хезмәт юлымны юл төзү ремонтлау оешмасыннан башладым. Мастер, баш инженер, оешма җитәкчесе булып эшләгән дәвердә төрле дәрәҗәдә кимсетергә омтылуларга юлыктым, башкаларны ничек кыерсытканнарын да җитәрлек күрдем. Даими тукмалучы роленә күнүчеләр дә, шундыйга риза-бәхил булучылар да очрап торды. Янә килеп, түрәләр каршында үз-үзләрен искиткеч оста, түбәнчелекле иҗади якын килеп тоту аша “яши белүче” хезмәткәрләр белән дә юллар киселешкәләде. Шул хисапка алар эш урыннарын саклый алды, тормыш иптәшләрен җылы урын бе­лән тәэмин итте, аннары балаларын да ипиле урыннарга урнаштыра алды. Шәхси мәнфәгать хакына вакыт-вакыт тез йөгенүләр, баш июләр үзен аклый ди “акыллы” кешеләр. Күрәләтә утка керү — ахмаклык дип тә өс­тиләр. Әмма үзен әлләкем санаучының борынын аска тарту да күңелле матавык, андый чакта матди югалтуларны, карьераңа зыян китерүеңне уйлап тормыйсың. Үз борыныңны тартсалар гына кызык түгел. Анысы да ерак йөрми.

Сабада, аннары республикада җаваплы вазыйфа башкарган, инде мәр­хүм Фәргать Нурулла улы турында мондый истәлек бар. Имеш, ул Татарстанның элеккеге беренче җитәкчесе белән гәпләшкәндә: “Алга-артка төшеп, бөгелә-сыгыла култык асларына кереп йөргән сөтле борын малайларны әллә кемнәр итеп күтәрәсез дә, алар икенче көнне үк минем белән “исәнме, Фәргать” дип кенә күрешә башлый. Аннары, сәбәбе чыгып, урыннарыннан очы­расыз да, инде шулар әллә кайдан ике кулларын сузып йөгереп килеп “исәнмесез, Фәргать Нурулыч” дип янә иске эзлә­ренә төшәләр”, — дип сукранган. Ә тегесе моңа: “Фәргать, буш башак кына тырпаючан була”, — дип җавап күндергән. Тук башакларга иелгәнлек хас, ягъни мәсәлән.

Ихтимал, мондый сөземтәдә дә хаклык юк түгелдер. Ләкин иеләсе килми. Йөз суы түгәсе килми. Алай гынамы, һич көтелмәгән тарафтан оруларыннан сакланып, күңел һәрвакыт каршы торуга әзерлек сызыгында, сугышчан халәттә тора. Мөслимдә, вуз тәмамлагач эшләргә тиеш өч елым үтте дигәндә, Түбән Камадагы юл оешмасы җитәкчесе Комиссаров фамилияле керәшен дәдәе, ике бүлмәле фатирга кызыктырып, мине баш инженер вазыйфасына эшкә чакырырга ниятләгән. Шул ук вакытта Сабада юл оешмасына җитәкче вазыйфасына райбашкарма рәисе Габделхак Мәү­лә улы да дәште. Мөслим райбашкарма җитәкчесе Гариф Хафиз улы белән саубуллашырга кергәч: “Туган якта кайчак тормыш барып чыкмый торган була, алай-болай уңышсызлыкка тарсаң, оялып торма, кайтасың, фатир да, эш тә була”, — дип, хәер-фатихасын биреп озатып калды. Әкәмәт кырыс холыклы бу җитәкче әллә нәрсәсенә миңа хәерхаклы булды, кайчак, дәшми уздырасы урында телне тыймавыма да артык күтәрелеп бәрелмәде, “Зарыйпов, уен кагыйдәсен бозасың” дип кенә искәрткәне булды. “Уттан ялкынга керү” дигән әйтем бар. Шулай итеп, мин Мөслимне дер селкетеп торган Гариф агай карамагыннан “Сабаны тетрәтүче” Габделхак Мәүлә улы кул астына үз теләгем белән барып эләктем. Шәһәрне сайламавымның сәбәбе кайсыдыр таны­шымның “химиягә якын барма, трактордан ерак кач” дигән киңәше аркасында булды ахрысы. “Талканы коры” Габделхак агайның һәртөрле утырышларда, җыелышларда байтак җитәкчеләрне эттән алып эткә салып сүккәненә шаһит булдым. Күпләр өнәмәгән әлеге җитәкчедән, миңа, ни хик­мәт, җил-яңгыр тимәде. Бер тапкыр районның төрле оешма башлыклары катнашкан җыелыш барышында мине ут астына куярга маташып карау омтылышы булды, әмма өзек-төтек аңлатмаларымны ул төпченми генә, хаклы санап кабул итеп, ярсуын бүтән тарафка юнәлт­те. Шундый икенче бер җыелышта аның Теләченең “Сельхозтехника” бүлекчәсе җитәкчесен утлы табага бастырганы онытылмый. Кызган кул астына эләгүченең турыдан-туры җитәкчесе, берләшмә башлыгы, райком бюросы әгъзасы Бернард Мөбарәк улы ипләп кенә: “Габделхак Мәүлович, бигрәк каты куырасыз без­нең егетне, бәлки җитеп торыр, ул бит коммунист кеше, аңлагандыр”, — дип арага керде. “Бумы коммунист? Бездельник бит бу!” — дип кырт кисте Габделхак агаем бер сүз дәшми, каршы сүз әйтми, һәр әйткәнне буена сеңдерүче, әмма сынмаучы, сыгылмаучы тарафына ымлап.

Шунысы кызык, нәкъ менә шул агай тора-бара район хакимият башлыгы булды, аннары Казанга җаваплы эшкә күчте. Сабада нәкъ менә ул эшлә­гәндә юллар, урамнар рәткә керә башлады.

Бер танышымның җи­тәкчесеннән “тәмам котырына башлады, беркемгә көн күрсәтми” дип зарланганын хәтерлим. “Әллә эштән китәргә микән” дип киңәш сораганы да булды. Аңа Казанда мануаль терапия белән шөгыльләнүче табиб туганы, беркая кысылмый шыпырт кына бераз түз, хәл үзгәрмәсә тагын киңәшербез”, — дигән. Чыннан да, җае чыгып, әлеге табибка туганын җәберләүче җитәкченең түрәсен дәвалау насыйп булган. Табиб аңа золым күрсәтүченең этлекләре турында тезәргә ниятләгән. Ләкин туганы: “Түрәләрне кул астындагы түрәкәйләрнең гөнаһлары да, башкаларга эшләгән этлекләре дә борчымый, әле ул моны хупларга да мөмкин, чөнки әшәкелекне ятлар кулы белән эш­ләтеп үзең тәти калу күпкә отышлы. Син аны дәү агайның саруын кайнатырлык дәрәҗәдә макта”, — дип киңәш биргән. Һәм табиб, дәрәҗәле пациентына массаж сеансларында мыдыр-мыдыр килеп, шул юнәлештә борчак сибәргә керешкән. Берсендә: “Аны якташлар бик ихтирам итә. Халык арасында китсәгез-нитсәгез сезнең урынга аны куялар дип тә сөйлиләр хәтта”, — дигән куык ычкындырган. Һәм “ук” төбәлгән ноктага кадалган, зур түрә түзмәгән: “Кем куйсын ул дуракны!” — дип акырып җибәргән. Нәтиҗәдә, дәү абзый үзенең кул астында эшләүче әлеге җитәкченең эшчәнлеген контрольгә алган, җае чыккан саен аны коллегалары алдында суганлап-борычлап сүккән. Үзенә тукмаклар ява башлаган агай, ахыр чиктә, акылына килгән.

Танылган акыл иясе, мәшһүр политолог, ислам белгече, инде мәрхүм Гейдар ага Җамал бер интервьюсында Русия АКШ, Европа белән даими багланышта, СССР заманында да, аңарчы да һәм хәзер дә шуларның уен кагыйдәсе буенча яши һәм шул ук вакытта даими рәвештә өзлексез алардан зарлана, сукрана дип белдергән иде. Ә гаеплене читтән эзләү, сукрану матур түгел, түбәнсетә торган сыйфат дип тә өстәгән иде шикелле. Чыннан да, телеканалларда андый аһ-ухлар тынып тормый. Гәрчә көнбатыш илләрен орышучыларның күбесе шунда күчемсез милекләр сатып алган, виллаларга тиенгән, балалары шунда укыса да. Ихтимал, мондый сайраулар эчке кулланыш өчен, “уңышлыларның” түбәндә, ил байлыгыннан мәхрүм­рәк калучыларның күзләренә төтен җибәрү, шул хәлләре өчен гаепне үз өсләреннән төшереп ятларга күчереп арканлау әмәледер. Хәер, мондый төр сукранулардан беребез дә коры калмаган. Зарланырга яратабыз. Кемнәребез кем булуына карамастан.

Ислам тәгълиматы зарлануны хупламый, уңышсызлыкка юлыкканда гына түгел, бәлагә тарган очракларда да “әлхәмделиллаһ” дияргә ку­шып, әтрәк-әләмлектән аралый, затлылыкка өнди. Кеше­ләрне түбәнсетүне тыю да шул максатны күздә тота. Гыйбрәтле риваятьләр аша да кисәтә ул моны. Шуның берсен искә алыйк әле. Имеш, бер патша ил халкына карата аяусыз булган. Ә үзе бик дини икән, күп мәчетләр салдырган. Шуңа карамастан, моның башына әледән-әле бәла-каза явып кына торган. Шуннан бу ялгызы далага чыгып намаз укыган да, Хак Тәгаләгә мөрәҗәгать итеп, “мин шундый-шундый изге гамәлләр кылуыма карамастан, нишләп һаман бәла-каза яудырасың?” дип сораган. Һәм “син минем колларымны җәберлисең” ди­гән җавап ишеткән. Баксаң, һәркемне, патшаларны, хәтта Мөхәммәд пәйгамбәрне дә Аллаһның колы дип игълан итүдә тирән мәгънә яшерелгән икән. Җете кызыл атеистлар кешеләрне Аллаһ колы дип тәгаенләү, аларны кол дип атау — түбәнсетү һәм кимсетү дип аңлатсалар, асылда нәкъ киресе килеп чыга. Рас һәркем Аллаһның колы, димәк, һәркем Аның милке һәм бар да тигез. Патша да, көтүче дә Аның колы. Ди­мәк, патшаның яки эреле-ваклы түрәләрнең кул ас­тындагы кешеләрне тү­бәнсетүе, җәберләве, тез йөгендерүе — Аллаһ милкенә кул сузу, ягъни Күк­ләр җәзасына лаек гамәл.

Ихтимал, шуңа да ислам дине дөньяда киң таралыш аладыр. Шуңа да үзләрен дөнья цивилизациясе чыганагы дип та­нытучы Европа илләре “яшел­ләнә”, ягъни аларда ислам дине тотучылар саны көннән-көн арта торадыр. Интернетта язылганча, Англиянең байтак кына шәһәрләрендә ислам дине тотучыларның саны 20 процент чиген узып киткән. Бу илдә соңгы унбиш елда 423 мәчет калыккан, хәтта шәригать судлары да эшли башлаган. Ә бит шәригать законнары ифрат коры, әйтик, караклык өчен анда кулны кисү каралган ди­ләр. Инглиз сенаторларының мондый шәригать судларын рөхсәт итеп кул күтәрүләрен, үзләре яки якыннары чулак яисә ике кулсыз калудан курыкмаулары, моңа сәбәп юклыгы дип аңлыйсы микән? Кызык, бездә мондый закон инициативасы ничек кабул ителер иде икән?

Ни генә булмасын, ислам дине илебездә дә югары дәрәҗәдә, кадер-хөрмәттә һәм үсештә. Күптән түгел Чечняның Шәле шәһәрендә Европада иң зур, таң калдыргыч гүзәл мәчет ачылды. Ул бәйрәмгә байтак мөселман илләреннән кунаклар килгән, анда президент В.Путинның тантана белән котлап язган телеграммасы укылган. Кемнәрдер бу казанышны кечерәйтергә, нефть сатучы илләр белән мәнфәгатьләр уртаклыгына гына кайтарып калдырырга азапланыр. Әлбәттә, һәр зур вакыйганың матди, икътисадый һәм сәяси ягы булмый калмый. Әмма хикмәт анда гына түгел, хикмәт илебездә ислам диненә карата мөнәсәбәтнең уңай якка үзгәрә баруында, дөньякүләм ролен танып, аның белән иң югары дәрәҗәдә хисаплашуны дөньяга күрсәтүдә. Ислам диненә каршы ачыктан-ачык дошманлык сәясәте алып баручы илләр, аларның җитәкчелеге өчен дә уйланырлык вакыйга бу. Кайберәүләр, аерым тө­бәкләрдә мәчет салуга каршылыкларны искә алып, омтимизмга артык урын юк дияргә дә мөмкин. Ләкин без бит, Изге Китап искәрткәнчә, азагын белмибез. Кайдадыр тү­бәнсетергә омтылыш кү­тәрелешкә китерергә дә мөмкин. Кайбер яһүд аналитиклары фикеренчә, аерым киртәләр исламның барышын берничек тә туктата алмый һәм алмаячак.

Ни аяныч, Татарстан Язучылар берлеге уз­дыр­ган җыеннар, иҗади бәйгеләргә йомгаклау чаралары кайчаннардан бирле изге җомга көненә туры килә. Ә бит акылы камил һәр иманлы мөселман җомга намазын калдырырга тиеш түгел. Ихтимал, күпчелекнең, яки өс­тәге актив өлешнең социалистик реализм ысулына тугрылыгы аркасында үзеннән-үзе шулай килеп чыгадыр.

Ислам дине күтәрелештә, ул нык адымнар бе­лән алга, киләчәккә атлый һәм милләттебезгә аның арбасыннан төшеп калу янамый дип уйлыйм.

Үзешчән сәнгать йолдызлыгы

Заманында район үзешчәннәре райондагы барча авылларда ел дәвамында халыкның күңелен күтәреп йөрделәр, ә чәчү һәм урып-җыю чорында колхоз-совхозларның ындыр табакларында “ут өертеп”, тәнгә сихәт, җанга рәхәт өләштеләр. Авылныкылар да шул үрнәктә күрше-тирә хуҗалыкларны урап кайткалауны гадәт итте. Җыр, нәфис сүз, биюләрдән тыш, спектакльләр дә күрсәтә иде авылыбыз йолдызлары. Атнага бер тапкыр эшли торган район үзәге радиосыннан мәгълүм бер вакытта, җирле артистларыбызның иң-иң осталары катнашында тансык концерт тапшырыла иде. Сабаның атаклы җырчысы Илгиз Закировны бигрәк тә үз итеп, яратып тыңлый идек. Аннары Сатыш авылында туып-үскән Нәкыйп Солтанов халкыбызның моңлы җырларын чын һөнәриләрчә башкарып кинәндерде. Аны республикабыз дәрәҗәсендәге сәнгать җитәкчеләре күреп алып, хорда башлап җырлаучы сыйфатында татар филармониясенә эшкә дә алганнары булды. Ул чорда, Казан радиосы гынамы, районныкылар да бары тик затлы җырларга, зәвыклы башкаручыларга гына юл ачты. Мин үскән Юлбат авылында халкыбызның асыл җырларын, һөнәри композиторларыбыз әсәрләрен һәр бормасын җиренә җиткереп башкара алучылар бригадир Хаҗиев Рәшит һәм зоотехник Хаҗиев Зөфәр абыйлар булды. Зөфәр абыйның “Кошлар тынды”, ә Рәшит абыйның “Әниемә хат” җырларын ничек башкарганнары бүгенгедәй истә һәм күз алдымда.

Үзешчән сәнгатькә теләп тартылалар иде ул заманда. Туфан Миңнуллинның, ялгышмасам, “Нигез ташлары” исемле пьесасын куюда мәктәп мөдире һәм колхоз парторгы вазыйфасын бергә тарткан әнием дә катнашты. Әлеге спектакльдә классташым Фирдәвеснең Илдар исемле энесе гаҗәп оста уйнады, аның өчен куанып, хуплап аркасыннан кагуларыбыз истә калган. Әлбәттә, мәдәният фронтының иң алгы сызыгында авыл интеллигенциясе, беренче чиратта, укытучылар торды...

Боларны искә төшерүемә олыгайган көнемдә үземне дә үзешчән сәнгатьтә катнашырга кодалаулары “гаепле”. Саба мәдәният йортының фидакарь хезмәткәре, сәнгатькә гашыйк Хәниф әфәнде Тимербаев чакыруына ризалашмый булдыра алмадым. Һәм бер кичне, ул юллаган автобуска утырып, Татар Икшермәсе дигән авылга юл тоттым. Ә ул автобус, әле бер, әле икенче авылга борылып керә-керә, Саба районы үзешчәннәрен туплап бара булып чыкты. Иң башта, урта мәктәбендә күп еллар әнинең туганнан туган сеңлесе Зилә апабыз белән Рәзакъ җизни укыткан, мин яши торган Шәмәрдән бистәсеннән чыгып, мәктәпләрендә туганнан туган Револь абыем укыткан Эзмә авылын узып, аның әтисе Габдуллаҗан абыебыз укыткан Иләбәр авылын узып, аның энесе Салих абый укыткан Шекше аша, бераз гына әнием һәм бертуган апам укыткан Явлаштау авылын урап чыктык. Сабага җиткәч, Лесхоз бистәсе юлына борылып, әниемнең туганнан туган энесе Фәрит абый укыткан Килдебәккә кереп чыктык. Аннан кире Сабага кайтып, атаклы мәдрәсәсендә Мөхәммәт абыебыз Мәһдиевнең әтисе Сөнгатулла абый (әбиемнең бертуганы) укыган Сатышка турыладык. Сатыштан соң Лена апам укыткан Шытсу аша Икшермә ягына борылдык. Юллар тигез безнең якта, сикертмәләр очрап уйларың өермәсеннән ансат кына айныта торган түгел. Мин дә уйларыма чумдым.

...Бабам мирза Мөхәммәтшәриф Мөхәммәтгариф улы 1919 елны, төпчек баласы – әниемә 1 яшь тулыр-тулмас чакта, 53 яшендә вафат булган. Әнием аның җәсәденә тотынып беренче тапкыр тәпи баскан, һәм бу күренеш, әбием сөйләвенчә, мәрхүмне соңгы юлга озатырга килүчеләрнең күзләрен яшьләндергән. Әбием җиде бала белән тол калып, һәммәсен дә аякка бастырган. Алар барысы да һөнәри белемгә тиенеп, укытучылар булып киткәннәр. Мулла балаларына белем учакларына юл ябылган тәртип әниемә генә кәкре суга язган. Әмма Юлбат авылы советы рәисенең үз чоры өчен зур кыюлык күрсәтеп, әтисе вафат булганда аның нибары бер яшьтә генә булуын, мулла атасының совет хакимияте өчен зарарлы тәрбиясен алмавын ассызыклап язган белешмәсе әнигә апасы барып урнашкан Свердловск каласындагы педагогик училищега керү юлын ачкан.

Кайсы туганыбызның язмышын күздән кичерсәң дә, кем әйтмешли, үзе бер роман. Менә шуның берсеннән өзек.

Әнинең Зәйнәп атлы өлкән апасы, хатыны бакыйлыкка күчеп, сыңар улы белән торып калган тол ир – Нырсы авылы сәүдәгәре һәм мулласы Касыйм хәзрәткә кияүгә чыга. Өч балалары туа.

Совет хакимияте елларында диннәрнең тәэсире кимү һәм оештырылган ачлык афәте нәтиҗәсендә, кеше ашаучылык очраклары яңа сулыш алган. Авылдагы барлыклы кешеләрнең мал-мөлкәтен кырып-себереп талап, сабыйлары белән бергә күрәләтә үлемгә дучар итү, йорт-җирләрен тартып алу, миллионнарны төрмәләргә озату өчен дәүләтнең әнә шундый җинаятьчел фәрманнарын теләп үтәүчеләр армиясе булдыру, аларда ерткычлык, мәрхәмәтсезлек сыйфатларын даими тәрбияләү һәм куәтләндерү, әйткәнемчә, диннәрнең иҗтимагый тормыштагы роле кысрыклану шартларында тормышка ашырылган. Җизнәбез Касыйм мулланы Беломорканал төзелешенә озатканнар һәм ул шунда “калган”, ә хатынын, ягъни әнинең апасы Зәйнәп абыстайны, өен, мал-туарын тартып алып, дүрт баласы белән (өчесе үзенеке, олысы җизнинең беренче хатыныннан туган), мунчада яшәүгә мәхкүм иткәннәр. Ул шул хәлдә Беломорканалда кол хезмәтендәге ирен күрергә барып кайткан һәм күрә дә алган. Әлеге сәяхәте өчен аны, гаиләсе белән атка төяп, Чистай төрмәсенә озатканнар. Ниндидер тикшерүче сабый балаларын урнаштыру җае табылмаган хатынны төрмәдә тотуны хуп күрмәгән һәм Зәйнәп абыстай азат ителгән. Алар исән калу ышыгы эзләп Урта Азиягә чыгып киткәннәр. Тол таҗик хатыны аларны җир идәнле кечтеки йортына сыендырган. Бүген андагы туганнарыбыз Таҗикстанда калмады диярлек, ватанга кайтып, кайсы кайда урнашты, инде балалары олыгайды, оныклары үсә...

Бабамның энесе Нәҗип абый, хатыны үлеп өч бала белән тол калгач, 18 яшьлек Халисә исемле кызга өйләнә һәм мулла нәселләрен эзәрлекләүдән котылу максатында, шулай ук Урта Азиягә кузгала. Төпчеге, күкрәк баласы Зилә апабызны чит кешеләрдә (Минҗамал апаларда) вакытлыча дип калдырып китәләр. Юлда Нәҗип абый үлә. Халисә апа бер таҗикка кияүгә чыга, ә сабыйлар балалар йортына эләгә. Шул балалардан сугыштан Хәлил абый исән кайтып, Үзбәкстанның Коканд шәһәрендә төпләнә, Тәлгат абый яуда һәлак була, ә Фәрит абый, япь-яшь килеш штраф батальоны белән командалык итеп, чын мәгънәдә утлар-сулар кичеп, күкрәге тулы орден-медальләр тагып Татарстанга, Минҗамал апаларда үскән сеңлесе Зилә сеңлесе янына кайта. Ул Килдебәк авылында укытканда, бер газетада Хрущевның Сталинны бик нык мактап, ялагайланып язган мәкаләсе уңаеннан, “кыстырган икән бу саламны көлтәсе белән” дип ычкындыра. Ә кемдер җирле НКВДга барып шуны әләкли. Ай буе, җәяүләп, җиде чакрым ара тәшкил иткән Саба – Килдебәк арасын таптаган Фәрит абый, әмма аны сындырып гаепле ясый алмаганнар. Дәресләр тәмамлангач китә дә, төнне шунда сорау алу шартларында уздырып, иртән укытырга кайта икән. Көн саен. Ай буе. Аннары мәктәптә янгын чыккач, тәмәке төпчегеннән дип табып, гаепне ансат кына Фәрит абыйга сылтарга азапланганнар. Ә ул тәмәке тартмый булып чыккан. Коллективта йомшак кына бер мулла малае бар иде, аптырагач гаепне аңа тагып, планны үтәгән хокук сакчылары. Күкрәктәге орденнар ышыклады, детдомда тәрбияләнгән булуым коткарды дип нәтиҗә ясый иде Фәрит абый.

Минем әтием дә, әнием дә фронтовиклар иде. “1 дәрәҗә Ватан сугышы ордены”на лаек булган әтием турында “ташка басылган” мәгълүматтан өзек тә китерим инде: “Зарипов Зәет Мирзанур улы. 1943 елның февралендә диверсант белән бергә-бер алыша. Аны командир ярдәмчесе итеп билгелиләр. 1943 елны яралана һәм контузия ала; госпитальдә 1944 елның 5 январенә кадәр дәвалана. Аннары миналаучы итеп билгелиләр һәм шул вазыйфасында ул 15 январьга кадәр хезмәт итә. Икенче тапкыр кулы һәм ике аягы яралана” (“Пригородные вести” газетасының 2.04.2015 ел саны).

Әнием белән әтием аерылышканнар. Сәбәбе гап-гади, ир-атлар аз чор өчен табигый саналырлык. Аннары, әтинең туган якларында андый “шаянлыклар” элек-электән әлләни гаеп тә ителми, уен-көлке белән дә уздырып җибәргәлиләр. Ә Саба җирлегендә ул чорда гына түгел, без үскәндә дә тәртипләр, бүгенге белән чагыштыргысыз кырыс, кискен иде. Әти Ижевск каласында яшәде. Сирәк-мирәк кайтып күрешкәләде. Ахыргы мәртәбә беренче кызым тугач, котларга кайтты. Ижевск каласына барып урнашкан авылдашым Зөфәр аны эзләп тапкан, һәм дуслашып та киткәннәр. Төзелеш оешмасында эшләгәндә бер тапкыр шул яклардагы урман хуҗалыгыннан такта ташырга дип баргач, Зөфәр бөтен эшен ташлап, икебезне күрештерү җаен чыгарды. Ә икенче килүемдә зиратка алып барды һәм каберендә бер бабайдан әти рухына дога кылдырдык.

Әнием Саҗидә гомере буе мәктәп мөдире һәм укытучы булып эшләде. Сугышка кадәр хезмәт юлын ул Мәтәскә авылында башлаган. Һәр районнан югары һәм махсус урта белемле кырыгар кыз хәрби хезмәткә чакырылу дулкынына эләгеп, Мәскәү астында прожекторчы булып хезмәт иткән. Немец гаскәрләре чигенә башлагач демобилизацияләнгән һәм Баландыш авылында укыта башлаган. Аннары белем бирү эшчәнлеген Мичән, Түлешкә һәм Юлбат авылы мәктәпләрендә дәвам иткән.

Сугыш чорында да, аннан соң да һәркайда ачлык-ялангачлык, ятимлек хөкем сөргән. Әмма фаҗигаләргә бай тормыш көтүләренә карамастан, кешеләр уен-көлкедән, җыр-биюдән баш тартмаган, мәктәпләр исә бер бәйрәмне дә калдырмый авыл халкы өчен концерт тамашалары әзерләгән. Шундый бер концертта әни нәни артистларны, өс-башларын күздән кичереп, тәртипләп берәм-берәм сәхнәгә озатып торган. Берсендә гармунчы ханым “Чабата” көен сыздыра башлаган шулай. Әни ялгыз бию башкарырга ашкынучы малайның: “Үләм, энекәем, чыпчыгың күренеп тора түгелме соң синең?” – дип юлын бүлгән. Чыннан да, бөрмәле чалбарның иң мөһим алгы туры, гел дым тарткангамы, тәмам тузып, сүсәреп беткән була. “Апа, гел шулай тора ул”, – дигән малай артык исе китми генә. “Алга алай булгач”, – дигән фронтовик әнием. Кием койтылыгы аркасында сәхнәгә чыгудан мәхрүм калам ахры дип хафалана башлаган малай авызын ерып алга омтылган, сөрлегеп киткән, бер аягы белән тезләнеп алган һәм очына-очына биергә керешкән.

...Кинәт бөтен дөнья яктырып киткәндәй булды. Электр баганаларыннан, тәрәзәләрдән утлар балкыган әкияттәгедәй матур авылга – Икшермәгә килеп керәбез икән. Авыл уртасында, кала парклары сыман җиһазланган, як-яклап киртләч бормалы баскычлар алып төшә торган чишмәле ял итү урынын узабыз һәм җыйнак кына мәдәният йорты бинасы янына килеп туктыйбыз. Өлкәннәр көненә багышланган концерт куябыз булып чыкты. Артистларыбыз юк-бар кешеләр түгел, һәркайсы үз эшенең остасы. Арабызда хәтта Татарстанның атказанган терлекчесе дигән исемгә лаек әфәндебез дә бар. Барысы да сәнгатькә гашыйклар, концерт куеп кайларда гына йөрмәгәннәр, илебезнең төрле почмакларында, шул исәптән яңарак кына Башкортстанда булып кайтканнар. Иркенлек, биеклек һәм тирән төпкелләрне үзенә сыйдырган асыл, чын татар җырларын саф татарча башкардылар алар. Шаккаткыч хәл: бүген һөнәри саналучы җырчыларыбыз хакында үзешчән дип әйтергә дә кыенсынырлык, чөнки күбесе фонограммага авыз ачып торуга махсуслашкан, ә җирле үзешчән җырчылар һөнәрилеккә якын. Менә миңа да чират җитте. Яшь чагымда иҗат иткән “Тамчы гөл” исемле җырымны башкардым. Кул чабып хуплагач, күңел күтәрелеп китте һәм бер шигыремне укырга да тәвәккәлләдем. Хатыным “зинһар анда баргач ул шигыреңне укый күрмә” дип кисәтеп калган иде югыйсә. “Хатын алгач” дип атала ул. Әлеге шигырьнең “Татарстан яшьләре”ндә дә басылып чыкканы бар (2 сентябрь, 2006 ел ). Аны, авторын күрсәтмичә генә, кемнәрдер интернетка да элгәлиләр. Әлеге шигырьдә Татарстанның байтак кына районнары телгә алына. “Хатын алдым Сабадан, авызы зур табадан” дип башлана ул, “хатыным Актаныштан, кидереп булмый ыштан” дип дәвам итә һәм “хатын ягы Теләче, үбәсе дә үләсе” дип тәмамлана.

Районнар белән эшне бетереп тирән сулыш алгач, беткән баш беткән дип, шул калыпта Саба районы авылларына керештем. Анысында “хатын алдым Симеттән, кайтып керми кибеттән”, “хатыным Шекшенеке, балалар күршенеке”, “хатын авылы Түлешкә, ярый шунда бер эшкә”, “хатын авылы Өтернәс, аны күрсә эт өрмәс”, “хатын алдым Шыңардан, күпне күргән шомарган”, “хатын авылы Тенеки, баҗайларым уники”, “хатын алдым Сабайдан, аерып бер бабайдан”, “хатын алдым Утардан, күпләр белән буталган”, “хатын алдым Лесхоздан, тәпие суык боздан” һәм башка шундыйлар теземнәргә салынган. Һәм такмазаны, “хатыным Икшермәдән, кем генә тикшермәгән” дип тәмамлавым тамашачылар күңеленә аерата хуш килде, дәррәү көлеп җибәрделәр. Чыгышым тәмамлангач, бер ханым “мин Өч Нарат авылы килене, икенче тапкыр килгәч, минем авылны да онытмагыз” дигән теләк белдерде. Әлеге җор табигатьле сылу ханымның гозерен үтәүне озакка сузасым килмәде, тимерне кызуында сугып, “хатыным Өч Нараттан, ул күпләрне караткан” дип ябыштырдым. Аннары, хуҗалар әзерләгән табын урнашкан, бәлеш исе килеп торган бүлмә тарафына юнәлдем. “Ул күпләрне яраткан” яки “аны күпләр яраткан” дияргә үк кыймадым инде, чөнки кыек атып туры тидерүдән шыкайдым.

Җиңүләр һәм җиңелүләр

Ипи һәм тамаша! Шуларны дау­ла­ган борынгы рим­лылар. Бүген дә әлеге шигарь көчендә һәм актуаль булып кала бирә. Һәм илебез хакимиятенә бу җә­һәт­тән үпкәләр урын да юк.

Дәреслекләрдән белә­без, борынгы Римда гладиаторлар аренага чыгып корал тотып көч сынашканнар. Шартлар кырыс булган: җиңүче иң киме икенче орышка кадәр исән калган, аннары язмыш ничек елмайса шулай булган, ә җи­ңе­лүче гомере бе­лән урында хушлашкан. Җан кыюларны тамаша кылуга хирыс гражданнар, шундый тамашаны күрү форсатына, соңыннан яуларда җиңү­ләргә ирешкәннәр. Гражданин канлы орышны тамаша иткәндә үзенең җиңүче булуын тоеп бер хозурланса, ошаткан гладиатор өчен җан атып һәм шул өстен чыкса кү­ңе­ле янә бер порция җи­ңү хисе алып хушланган. Әнә шундый рухи “контраст коену”, ягъни җиңү тантанасы яки җиңелү ачысы кичерү аның яугирлеген чарлаган, яу кырында булачак чын орыш­лар өчен әзерлек сызыгында тоткан. Бүген хоккей, футбол матчлары да, ат, машина узышы, спортның башка төрләре дә меңнәрне җиңү шатлыгы һәм җиңелү үртәлеше арасында тотып, дөнья мәшәкатьләреннән, башка ишелгән бәла-казалардан хәл кадәрле аралый, әледән-әле юлык­кан гаделсезлекләрне күпмегәдер оныттырып, кемнәрнеңдер бауга менүен дә кичектерә, яки коткара булса кирәк. Кыскасы, “тамак тук, өс бөтен, үбәбез марҗа битен” дип мактанып авылына хат язган зимагур шәрех­ләвенә аваздаш бүгенге хәл-әхвәлләр бу җәһәттән караганда. Халыкның рухын күтәрү аша илнең егәрен куәтләндерү генә түгел, сугыш ихтималын күздә тотып, гавәмне хакыйкый яу кырында югалып калмауга әзерләү дә ята дип чамалыйм шәп финанслана торган бу уеннар, бәйгеләр артында. Элек мин миллион долларлы хезмәт хаклы уенчылар, тренерлар тоткан командаларны бюджет хисабына асрау хакимият вәкилләре, аларның якыннары булган акционерлар кесәсенә акча агымы тәшкил итү өчен генә дип уйлый идем. Ахрысы, максатның олысы — гавәм күңелен җиңү һәм җи­ңе­лү арасында әбә­ләндерү бугай.

Җиңү хисен тояр өчен, йорт салу, кәттә машина сатып алу, эштә карьера ясау, бүләк, титуллар алу да ярап тора. Кайчан гына республика һәм район газета­ларында “Дуңгызчылык — табышлы тармак” һәм “Икмәк булса җыры да була” атлы мә­каләләрнең алмаш-тилмәш дөнья күрүе истә калган. Ул вакытта җитәкчелекнең, хакимиятнең максаты — мул икмәк уңышы үстерүдә һәм дуң­гыз ите җитештерүдә халкыбызны яңадан-яңа уңышларга, яңа җиңүләргә җилкетү, ирешкәннәрен бәяләү һәм шул юнәлештә яңа үрләр билгеләү булгандыр, күрәсең.

Күптән түгел Татарстан хөкүмәте торак мәйданы 40 квадрат метрдан арткан пенсионерларны юл чыгымнары өчен түләнә торган ташламадан мәх­рүм итте. Законда үз яхтасы булган затлар да мондый игелектән мәх­рүм кала дип язылган. Закон чыгаручыларның яхтага ия затлар мән­фә­гатьлә­ренә кизәнүе башта шаккатырган, хафага да төшергән иде. Аннары, андый затларның милек­ләре чит илләрдә, оффшорларда теркәлгән булуы, аларның хәтта салым түләмәве искә төшеп, алар өчен тынычландым. Ихтимал, яхта ияләре бу кануннан югалту кичермәсләрдер. Һәм бу да андыйлар өчен, печтеки ге­нә булса да, үзенә күрә җиңүдер. Һәрхәлдә җи­ңелү түгел.

Әлбәттә, җиңүләргә ирешү аерым кешенең дә, хезмәтнең яки спортның да, милләтнең дә рухын күтәрә, яшәү куәтен һәм ямен арттыра. Җи­ңүләр чын һәм хәләл булганда бу бигрәк тә шулай. Ә инде кешене җәберләп, аны гаепле ясау аша “җиңүләр”, алдашып икмәк планын “арттырып үтәү”, мельдоний кулланып спортта уңышка ире­шү ил халкының рухын вакытлыча алгысыта, әмма күтәрми. Алданып туган рухи күтәренкелек тә, хаклык аныклангач, төпкелгә төшә.

Алдашу аша яхшы гамәл кылуның азагы кү­ңел­сез тәмамлана. Шушы уңайдан Юлбат авылы мулласы сөйләгән революциягә кадәр булган бер кыйссаны да укучыларга җиткерим әле.

Мин үскән Юлбат авылы янәшәсендә атаклы көмешчеләр яшәгән Тенеки авылы урнашкан. Шун­да яшәүче диндар берәү мәчеткә йөрмәүче күрше егетен туры юлга кертергә азапланган. Әнә шундый рухи җиңү яуларга омтылган бу. Үгетләп-үгетләп тә нияте барып чыкмагач, күршесе­нә: “Әгәр бер ай буе мәчеткә килеп бишвакыт намаз укысаң, мин сиңа ат бирәм”, — дигән. Егет ризалашкан, ай буе бер намазны да калдырмый мәчеткә йөргән. Ай үткән, ә күрше агай берни булмагандай йөри бирә икән. Егет, моның ихатасына кереп, булган сөй­ләшү­ләрен искә төшергән. Агай ык-мык килгән: “Ничек инде мин сиңа ат хәтле ат бирим?! Мин бит моны сиңа игелек кыласым, туры юлга кертәсем килгәнгә генә шулай әйттем”, — дигән. Егет күршесен баштан-аяк күздән кичергән, теш арасыннан черт итеп төкергән дә: “Ярар, барыбер тәһарәтсез укыган идем”, — дип чыгып киткән. Аның күңелендә дин­гә, диндарларга мө­нәсәбәтнең бу хәлдән соң кай тарафка үзгәрүе турында инде нидер өстәү артыктыр.

Без үскәндә радиодан еш кына “Җиңүләрдән җиңүләргә алып бара партия” дип җырлаганнары ишетелә иде. Балачакта үзебез дә авыл сәхнәсеннән шуны җырлаштырдык. Арабызда тың­кыш­рак бер малай көчле тавышы белән безнең авазларны күмә төшә һәм тамашачыларга текст бераз үзгәреп, “җигүләрдән җигүләргә алып бара пар­тия” булып ирешә иде. Хәер, ничек ишетелсә дә хата юк, чөнки, төптән уйлаганда, бигрәк тә безнең шартларда, кемнәрнеңдер җигүе кемнәрнеңдер җигелүенә кайтып кала бит.

Ак кәгазьне кем саргайта?

“Казан утлары” журналында Ринат Мөхәммәдиевнең “Ак кәгазь нидән саргая” дигән романы басылды. Анда Сталин репрессиясе чорында бер татар зыялысының әләкләп көндәшләреннән котылуы һәм аларның әсәрләрен үзләштерүе сурәтләнә.

Бу романда милләтебезнең әлеге күренекле вәкиле адәм актыгы итеп күрсәтелә. Язучы үзе бу мәгълүматларны КГБ архивларында күрдем дип белдерә. Ни өчен, нинди максаттан чыгып язучыга шундый яшерен материаллар белән танышу мөмкинлеге бирелгән? Минем инануымча, үзләре белән ул юнәлештә хезмәттәшлек итүче гражданнар турында мәгълүматны яшерен структуралар гына түгел, милиция-полиция дә фаш итми. Мондыйны тарату көч структураларының нигезен җимерү, димәк ки илнең ныклыгын какшату булып та бәяләнеп, гаеплеләр җитди җаваплылыкка тартылыр иде дип чамалыйм. Бер генә дәүләттә дә андый серне ачуга юл куелмый дип фаразлыйм. Аннары, теләсә-кайсы документны төрлечә аңлап була һәм минем үз тәҗрибәм иләге аша узган сөземтә Ринат Мөхәммәдиевнеке белән чагышмаска да мөмкин.Татар тотып карамыйча ышанмый диләр дә бит әле. Кая фотокүчермәләр? Хет бер документка? Детектив әсәрләрдән билгеле: оператив эшчәнлектә башта агенттан, разведчиктан, элемтәдә торучы һөнәри әләкчедән легенда ярдәмендә герой, “шәп кеше”, “үз кеше” ясап, ниндидер дошман станына, даирәсенә юл ачалар, ул планлаштырылган зыянны сала, аннары гаепне башка берәүгә аударып, аны аннан чыгаралар һәм эзен җуйдыралар. Операция әнә шул очракта уңышлы узган санала. Бәлки әлеге әсәр татарның зур шәхесен дискредитацияләү максатында заказ белән, кемнеңдер кушуы буенча язылгандыр? Архивта чыннан да ниндидер язмалар булган тәкъдирдә дә аларның эчтәлеге хаклыгын нәрсә гарантияли соң? Олуг шәхесебез турындагы материаллар – фальшивка, чын хаинне чиста калдыру җәһәтеннән “иҗат” ителгән булу ихтималын кая куясы?

“Казан утлары” сайтында дөнья күргән “Татар башын татар ашый” исемле язмада шәп язучы саналучыларның күпчелеге Ринат Мөхәммәдиев романын хуплап, татар башын ашаучы итеп авторны да, үзләрен дә түгел, ә Ринат Мөхәммәдиевнең бу романдагы төп герое Нәкисен, аның һәркайсы таныган прототибын күрә. Берсе дә шик белдерми. Укучыларны үзләре фикеренә кушылыр дип уйлый микән инде алар?

Ринат Мөхәммәдиев Татарстан Язучылар берлеге җитәкчесе булып эшләгәндә Солтангалиевны зурлаган “Сират күпере” атлы роман язды, һәм шул чорда, ялгышмасам, Тукай бүләге лауреаты булды. Ул чорда галим саналучы тарихчылар Мирсәет Солтангалиевны идеаллаштыра башлаганнар иде. Әмма Саба урта мәктәбе укытучысы Тәлгат Фатиховның “Аргамак” журналында “Солтангалиев милләт каһарманы түгел, ә хыянәтчесе” дигән мәкаләсе басылгач, тәртәләр киреләй борыла төште. Әлеге укытучы агай “Таңсу Чилләргә ачык хат”ында (анысы да “Аргамак”та басылды) авторны “Сират күпере” романы өчен Төркия тарафыннан халыкара премия белән бүләкләүне татар халкын мыскыл итү дип аңлавын бәян итте. Төркем белән аерым бер шәхескә ябырылуда һәр чорда хаким партиягә ярап титул-мандатларга, күп бүләкләргә тиенгән татар язучыларының һәм аларның шәкертләренең тар даирәсенә тиңнәр юк. Диас Вәлиевкә һөҗүмнәре әлеге авторның “Чужой” романында бәйнә-бәйнә тасвирланган. Фәнзаман Баттал “Мирас” журналында басылган “Хакыйкать кадерлерәк” исемле язмасында Миңнәхмәт Сәхаповны тар даирәнең төркем белән эзәрлекләвенә дәлилле язмасы белән кискен каршы чыкты. Мин дә шушы ябырылуга карата “Кемгә тәүбә итәсе?” исемле язмамны чыгарып өлгердем. Аннары “Мирас” журналы КГБ, Мәскәү кушканга түгел, ә әлеге язучылар төркеме ихтыяры белән яшәүдән туктады. Академик Миңнәхмәт Сәхаповка төркем белән ябырылуга Ринат Мөхәммәдиев тискәре мөнәсәбәтен белдереп, уңай тәэсир калдырган иде югыйсә ул чорда. Ә менә бу романы белән ул яңа яктан ачылды кебек.

Бүген татар әдәбиятының хәле мактанырлык түгел. Ул фантастикадан, фәнни фантастикадан мәхрүм, һәм ул татар әдәбияты булудан туктап, гүя татфак әдәбияты булып кына калды. Беркемгә кирәге юк кызыксыз әсәрләрне дәүләт хисабына газета-журналларда, нәшриятләрда бастырып, шуларны китапханәләргә урнаштыру аша (мондый режимны аларны кибетләрдән беркем дә сатып алмаячагын алдан ук тану дип уйлыйм) техникадан чи наданнардан язучы ясау, зарурсыз әсәрләренә дәүләт бүләкләре биреп “бөек”ләндереп, мандатлар тоттырып татар әдәбиятын юклыкка юнәлтү – шулмы бу әһелләрнең дөньяга чакырылышлары? Әдәби тәнкыйть жанры тар даирә өчен үзара макташуга, “үзем турында үземле” резюмеләргә үзгәреп, бүләк алышу-бирешү чарасына гына кайтып калмадымы?

Ринат Мөхәммәдиевның әлеге романы, шулай ук Гүзәл Яхинага, Диас Вәлиевкә кизәнүләр дә татар әдәбиятының аяныч хәлен ышыклау, игътибарны читкә юнәлтү өчен хезмәт итмиме алай-болай? Нәкый Исәнбәт чорында әдипләр яшәү белән үлем арасында тыпырчынган. Бүгенгеләргә берни янамый, чүп-чарларны алар, шәхси мәнфәгатьләрен кайгыртып, түрәләрнең башмагын ялый-ялый үз ихтыярлары белән яза, затлы әсәрләргә үз ихтыярлары белән каршы чыга. Шундый контингентның олуг шәхесләрне хөкем итәргә керешүе коточкыч хәл һәм аяныч. Рәссам булсам мин бу хакта картина язар идем.

Милләт язмышы yз кулыбызда

Ижевск каласын­дагы фаҗигадән соң (галим Альберт Разин, җирле депутатларга кат-кат мөрә­җәгать итү­ләрнең нәтиҗәсе күренмәгәч, туган удмурт телен максатчан бетерү­гә каршылык йөзеннән, үз-үзен ут төр­теп яндырды), милли респуб­лика­лардагы җирле хакимият, мәгариф, мә­дәният тар­магы әһелләре туган тел укытылу мәcьәләсе бе­лән кызыксына башлады шикелле. Шәхсән үзем­не, Татарстан Язучылар бер­леге әгъзасы буларак, туган тел­не белү дә­рә­җә­­лә­рен гадел бә­я­ләү максатында, бәйсез эксперт сыйфатында, Шә­мәрдән лицеена, шунда эшләүче ос­таз­ларга 19 октябрьдә татар телендә диктант яз­дыру чарасына дәштеләр.

Мин лаеклы ялга чыкканчы байтак еллар Шә­мәр­дән газ куу идарәсе җитәкчесенең төзелеш буенча урынбасары, аннары “Таттрансгаз”ның идарә­безгә хезмәт күрсәтүче техник күзәтүчесе булып эшләдем. Шәмәрдән газ куу идарәсе белән, оешманың барлыккка килгән мәленнән, ягъни беренче казык кагудан башлап, Ришат Габделихсан улы Нурисламов җитәкчелек итә. Эшли башлаган чорымда, җитәкчебез катына кереп, кайдадыр ниндидер җитешсезлек булуы турында сүз кузгатсам, ә ул җитешсезлек төзелеш, ремонт, проект документациясе әзерләү, ягъни минем компетенциядәге эшчәнлеккә бәйле булмаса, Ришат әфәнде Нурисламов, тыныч кына: “Бу син чишәсе мәсьәлә түгел”, — дип сүрелдерә дә куя иде. Кыскасы, биредә һәркем “үз атын куа”, шуңа да идарә сәгать кебек эшли һәм ил буйлап, аннары чит илләргә миллион кубометрларда озатыла торган зәңгәр ягулык адресатларына тоткарлыксыз барып ирешә тора.

Һәркемнең үз вазыйфасын төгәл үтәү зарурлыгы турында тәсфилләп язу­ымның сәбәбе шунда — кайберәүләр туган телебезне саклауда, яшәтүдә үзләренә тиеш кишәрлектә бармакка бармак сукмаган, яки эшләгәнгә сабы­шып “театр” куеп йөргән, ә кайберәүләре чорлар дәвамында әдәбиятыбызга, җырыбыз-моңыбызга, телебезгә максатчанмы, аңсызданмы, вазыйфаларын тиешле дә­рәҗәдә үтә­мәү аркасындамы, яки үтәрлек фәһемнәре булмагангамы, дәвамлы зыян салган хәлдә, “җиң сызганып” милләтне “якларга”, “коткарырга” кереште. Ничек итепме? Әйтик, радиодан шигырь укып. Татар көен моңнан яздыручы “фанерачы” җыр-мырчылар да, бюджет хисабына әдәбиятыбызның әдәбен качыручы тар даирә ка­ләм­затлар да, татар телен татар телендә аңлата алмый торган дәреслекләрне гамәлгә куючылар да, форсаттан файдаланып, үз-үзләрен милләт бәхете өчен аямаучылар сыйфатында таныту юлында. Һәртөрле кыен проблемаларны гауга чыгармый тыныч кына хәл итүдә алыштыргысызлыгын кат-кат раслаган, һәркайда сүзе үтә торган мөхтәрәм президентыбыз Рөстәм Миңнеханов барлыгын “онытып”, кайбер язучыларыбызның туп-туры Русия президентына йөз суы түгүләрен, ягъни хат юллауларын аптыраган үрдәк хәлендәге матавык, яки үз өсләреннән җаваплылыкны төшерергә мәтәләнү дип аңларгадыр бәлки. Җыр-моңнарыбызны радио-телеканаллар аша өзми-куймый чүп-чарга кү­мүләр уңаеннан мәскәүле татарларыбыз, хәлне тө­зәтүне үтенеп, Русиянекенә түгел, ә Татарстан президентына мөрәҗәгать иттеләр ләбаса. Һәм президент аларны ишетте шикелле...

2017 елның 26 октябрь көнне Татарстан парламентында президент Р.Миңнехановның туган телебезнең мәктәптәге урыны турындагы мәсьәлә уңаеннан чыгышы һәм Русия президентының пресс-секретаре Д.Песковның, туган телебезне ничек укыту җирле хакимият компетенциясендә икәнлеге хакында сүзләре ошбу җәһәттән артык борчыларга урын да калдырмады кебек.

Әйтергә кирәк, эшебез уң булсын өчен, президентка гына түгел, ә һәркайсыбызга үз “атыбызны куу” хәерле. Ни өчен мәк­тәп­­ләрдә чит тел яисә факультатив буларак төрек, казах, кыргыз, үзбәк, азәр­­бәйҗан, гагауз теллә­ре укытылмый? Болай эш­ләү туган телебезгә терәк-тотанак булыр иде. Ни өчен республика бюджетыннан саллы ярдәм алып яшәүче радио-телевидение, совет чорындагы дә­рә­җәдә булса да, милли рухи кыйм­мәт­ләрне пропагандаламый? Кая китте матур тавыш темб­ры­на ия алып баручылар, берсеннән-берсе кызык, мавыктыргыч тапшырулар, кайда элеккеге атаклы җырчыларыбызның, артистларыбызның яшь чакларында, тавышлары үтә матур чакта баш­ка­руларындагы әдәби һәм музыкаль кыйм­мәт­ләрдән гыйбарәт фонд? Заһидулла Яруллин иҗат иткән “Тукай маршы”, һич югы Тукай елы дип игъ­лан иткән чорда да, аэропортка аның исеме бирелү уңаеннан да ни өчен бер дә яңгырамады? Ни өчен дәүләт кайгырту­ындагы әдәби басмаларның һәр яңа саны яшь, яңа талантлантларга трамплин буласы урында, асылда тар даирәгә җимле тагарак буларак хезмәт итә? Бер үк авторның бер үк басмада еллар дәвамында әллә ничә роман бастыруын ни дип аңларга?

Мин татар мәктәбендә укыдым һәм иң буталчык, һәм иң кызык түгел дип татар теле белән әдәбияты дәреслекләрен саный идем. Дөрес, ул предметларны яхшы билгеләргә үзләштердем, тик күңел хуш күргәннән түгел, ә укытучыларымны үз иткәнгә күрә генә...

Дәреслекләр дигәннән, башкорт телевидениесе экранга “Һауа торышы” дигән язу чыгара, ә безнекендә — “Һава торышы”. Минемчә, башкорт кардәшләрнеке дөрес. Яки менә “Казан каласы” дип язганны ике телле татар баласы ничек аңларга тиеш? Каты “к” хәрефе булмагач, һәм һич югы “къала” дип тә язмагач, ул сүз нәҗес, экскремент булып җиткерелә түгелме? “Туган тел” дигәндәге “тел” дә “те­ло” дигәндәге сыман укыла бит икетеллелек шартларында. Мондый мисалларны күпләп китереп була. Ләкин әлеге хәл филолог галимнәребезне ни гомерләр бер дә борчымый килде. Инде телгә алынган тапшыруларның “Таяну ноктасы” дигәнендә, шул җәһәттән сүз чыккач, вуз хадиме татар телен укыту методикасы — галимнәр эше дип, әлеге өлкәдә берсүзсез монополиягә дәгъва кылды. Аңа җавап итеп, Халыклар дуслыгы йорты җитәкчесе Ирек Шәрипов шул методика буенча өйгә эш сыйфатындагы өтек биремне телеэкранга чыгарып, әлеге өлкә галимнәренең эш продукты сыйфаты ниндилеген телевизор караучыларга да, тапшыруда катнашучыларга да тиешле дәрәҗәдә аңлата алды ши­келле. Президент ки­ңәш­чесе дә булып эшлә­гән танылган галим Рафаэль Хәкимов та бер телетапшыруда татар теле дә­реслекләренең һәм укыту методикасының тиешле югарылыкта булмавын сыкранып булса да таныган иде. Янә килеп, әдәбият дәреслекләрендә классик язучылар керергә тиеш дип аңлый идем мин. Ләкин татарча әдәбият дәреслекләре белән танышып чыккач, тәмам аптырашта каласың. Әйтерсең классик дигән төшенчәнең мәгънәсе соңгы чирек гасыр арада, Татарстан биләмәсендә ниндидер җирле закон кабул ителепме, нык кына үзгәреш кичергән.

Быел Хәтер көне Тинчурин театры янындагы паркта билгеләп үтелеп, анда байтак кына ялкынлы чы­гышлар яңгырады. Бер әдип депутатыбыз да килергә курыкмаган һәм ул чыгыш ясарга да җөрьәт итте хәтта. Аның чыгы­шыннан шул аңлашылды: туган телебезнең бүгенге хәленә Мәскәү гаепле, ә җирле эшем ияләребезнең намуслары судан ак, сөттән пакь. Шул чыгышны тыңлаганнан соң күршем­дә яшәгән чандыр гына гәүдәле егет, төзүчеләр институтын тәмамлаганнан соң Казанда үз бизнесын булдырган Рифнур бистә­дәшемне исемә төшердем. Ул үз хисабыннан аена егерме җиде мең сум хезмәт хакы билгеләп, Шә­мәрдән бистәсенә, Шә­мәрдән халкын Коръән укырга өйрәтергә дип, җиткелекле белемгә ия мөгаллим юллады. Аның гаиләсенә җитешле фатир хакын түләүне дә бер ел дәвамында үз җилкәсенә алган ул. Һәм аның бис­тә­дәш милләттәшләрен кайгыртып кылган әлеге гамәленә, игелегенә Мәскәү бер дә комачауламаган. Әйе, кемнәрдер артыгын сөйләнми генә эшли, чарасын таба, ә кемнәрдер чук тибеп гомер уздыруын аклау хәсрәтендә, гаеплене читтән эзли. Хәтер көненә кадәр Казанда Корстонда Язучылар берлегенә 80 ел тулу тантанасы узган иде. Түрдә җитәкчеләр, халык язучылары, лауреат язучылар урын алса, калганнар, ранжирларына күрә урталыкта һәм ишек катындарак урын тапканнардыр дип фаразлыйм. Шушы ике чараны бергә бәйләп язылган Сәйләннең (Ләйсән Гатина) ши­гыре байтак каләмзатларыбыз өчен күк күкрәп, яшен суккандай тәэсир иткәндер дип фараз кылам. Һәрхәлдә, мине дә нык селкетте аның юллары, әлеге сый-хөрмәтнең төрлесеннән сыгылган табынлы кичәгә, җомга көн узуы сәбәле, чакырулары өчен рәхмәтемне әйтеп, бармый калуыма карамастан. Менә ни язды “Азатлык радиосы” сайтында әлеге үткен каләм иясе:

Митингта өч язучы,

Калганнары посып тора.

Бушлай табын.

Дүрт йөз әдип

Һәр чыкканны сосып тора...

Күптән түгел “Летай ТВ” хезмәте чуаш телевидениесе программаларын да карый алу бәхетенә ирештерде. Башкортныкын ярыйсы дип саный идем, боларныкы да ким-хур түгел. Бигрәк тә рус киноларының чуаш теленә дубляжлары күңелгә хуш килде, чөнки безнекендәге сыман, хезмәт хакы фондын экономияләү мак­са­тында микән, гел бер үк артист төрле тавыш чыгарып төрле персонажларны гәүдәләндерергә көчәнми. Татарча радиолардан берсеннән-берсе зәвыксыз эшләнмәләрнең татар җыры исеме астында тапшырылуында да Мәскәү кулы уйнамый дип беләм...

Бер танышым, сүздән сүз чыгып, соңгы араларда кайбер имамнар очсызлы тамадаларны хәтерләтә башлады дигәнрәк фикер ычкындырды. Аяныч ки, арада сүз кадерен белми торганнары очраштыра шул һәм алар фәһем дәрәҗәләре югары имамнарыбызның заманга ярашлы вәгазьләреннән бер дә хәбәрдар түгел ахрысы. Урта гасырларда яшәгән кешеләрне дулкынландырган риваятьләргә сыгыналар, вәгазьләрендә ике икең кебек гап-гади фикерләрне, кайта кайта, ә ахмаклар өчен тагын бер тапкыр кабатлыйбыз дигән сыман, егерме сигезгә төрләнде­рәләр, “дәлиллиләр”...

Имамнар турында сүз кузгатуның асыл сәбәбе шунда, мөфти хәзрәтнең мәчетләрдә вәгазьләр татарча укыла дигән күрсәтмәсен кайбер муллаларыбыз өнәмәгән. Казан каласындагы шундыйларның берсе, татарча сөйләгәнне аңламыйлар, шуңа күрә мәчеткә йөрүчеләр бетә дип язып та чыкты. “Әмирләрегезгә буйсыныгыз” дигән хәдисне онытмаска иде ул әһелгә.

Кулыннан кырыкмаса кырык төрле эш килә торган Рифкать атлы элеккеге хезмәттәшем, бернинди хак-фәлән сорамыйча, өе янәшәсендәге җәмигъ мәчетебезгә даими хезмәт күрсәтә. Балалары динле, туган телдән нәсел ыруы карыш та тайпылмый. Бис­тәбездәге икенче бер элекеге хезмәттәшем, ел саен хаҗ сәфәре кылучы Габделнур әфәнде, эшкуар һәм динле ике улы белән берлектә, бистәбез өчен өченче мәчетне сафка бастырдылар. Манара куярга биек алымлы кү­тәр­геч чит ил автокранын юллауда, ни куаныч, мин дә катнаштым. Алда телгә алган магистраль газүткәргечләр идарәсе җитәкчесе Ришат әфәнде Нурисламовка мең рәхмәт, сә­бәп табып кире бормады, туган көнемдә манара үз урынын алды. Шул ук көн­не Җәлил хәзрәтнең дә котлап чылтыратуы нур өстенә нур булды. Ул һаман сәяхәттә, милләтебезнең телен һәм рухын кайгырта, республика һәм ил буйлап дәгъвәт кыла. Тагын бер истәлекле вакыйга булды быел төбәгебездә. Шәмәрдәндәге өч мәчетнең берсендә имам торучы Дамир хәзрәт, бистәбез мөселманнары белән очрашып, Африка материгында, Нигер дәү­ләтендә су эчәргә тилме­рүчеләргә кое казытып игелек кылу мөмкинлеге хакында җиткергән иде. Әлбәттә, аның чакыруын шәмәрдәнлеләр игътибарсыз калдырмады. Һәм куанычлы хәбәр иреште, хәтта видеосы да килде: Нигерда андый кое барлыкка килгән, кырына Шәмәрдән дип язып куйганнар, Татарстан дип тә өстәгәннәр.

Кыскасы, милләт яшәсен өчен һәркайсыбызга “үз атын” хәле кадәренчә куу хәерле, шулай кирәк, һәм шул очракта гына бар да әйбәт булачак. Гаепне читтән эзләү, уңышсызлыгыңны башкаларга сылтау ул маргиналларга хас һәм төс. Үзебез тиешне рәт­ләп үтәмәгән көе Мәс­кәүне сүгү — мәгънәсезлек. Үзебезгә тиеш эшләрне җиткелекле үтәү фарыз. Шул очракта гына безгә карата мөнәсәбәт һәр даирәдә уңай якка үзгәрәчәк. Миңа калса, күпчелек бистәдәшләрем, һәм гомумән, милләттәшләребез мәгънәле гамәлләр кылу мәшгулиятендә. Һәм бу һәркайда, бигрәк тә Татарстанның, аның башкаласы Казанның көннән-көн гүзәл­ләнеп, ниндидер дөньякүләм мөһим үзәккә әйләнә баруында да чагылыш таба.

Могҗизага җирлек бармы?

Газетаның 10 октябрь санында Арча районыннан Фәрит Вафинның «Хәерче халыкның... түрәләре бай» дигән мәкаләсе үзенчәлеге белән күпләрнең игътибарын җәлеп иткәндер. Мин бу язмамда автор күтәргән проблемага, аның бәян иткәннәрен кабатлап, куәтләп яки кире кагып түгел, ә үзгәчәрәк якын килмәкчемен.

Америка эшкуары, компьютер даһие, дөнья халкын интернет ятьмәсенә төшерүчеләрнең күренеклесе Билл Гейтсның шәхси милке 104,9 миллиард доллар тәшкил итә. Һәм ул андый байлыкка тапкан кыйбласына хыянәте аша да, дәүләт милкен үзләштереп тә, башкаларны алдау-йолдау хисабына да түгел, ә акылы һәм тырышлыгы аша, йөз меңләгән кешене лаеклы эш урыннары белән тәэмин итеп ирешкән. Менә шул уникаль шәхес, “әгәр мине кеше яшәми торган утрауга озатсалар һәм үзем белән бер генә китап алырга рөхсәт итсәләр, мин Иерусалим университеты профессоры Ной Харариның “Кешелекнең кыскача тарихы” дигән китабын алыр идем” дигән.

Бер язмада гына әлеге китапның эчтәлегенә күзәтү ясау мөмкин түгел, әлбәттә. Мин бары тик мәкаләгә кагылышлы кайбер моментларга гына тукталып узам. Галим раславынча, кешелек тарихын зур өч революция билгели: 70 мең ел чамасы элек кешеләр нәрсәгәдер өйрәнә, ягъни белем алу сыйфатына ирешә, ниләрдер үзләштерә, нәтиҗәләр ясый ала башлый (конгнитив революция), 12 мең ел чамасы элек игенчелек (аграр революция) борынлый, ә фәнни революция яше 500 еллап кына. Һәм нәкъ менә анысы кешелек тарихына нокта куярга сәләтле дип саный галим. Ной Харари фикеренчә, кешене ерткыч хайванга тиңләү – ерткыч җанварларга карата гаделсезлек, аларны рәнҗетү ул, чөнки явызлыкта кешегә тиңнәр юк. Галим сүзләренә караганда, инде таш гасырда ук кешелек табигатьтәге төрле җан ияләрен яртылаш юк иткән. Беренче чиратта, бәби табу чоры озак булган, яралгысын йөртү берничә ел тәшкил иткән эре ана хайваннар юкка чыккан. Чөнки кешеләр төркеме өчен эре хайванны үтерү йөкле чагында ансатрак булган (балыкны да уылдык чәчкән чорында тоту отышлы бит) һәм бу күпмедер вакытка ит тавына ирешү булган. Ә инде аграр революция аркасында иксез-чиксез биләмәләрдә җирләр сөрелеп, бик күп агачларга, үләннәргә, кош-кортка, җәнлек-җанварларга яшәү мохите беткән һәм алар чалгы белән чабылгандай җан-тәслим кылганнар. Фәнни революция шартларында исә әйләнә-тирә чүпкә батып, агуланып, күпчелек тере затның күпләп мәңгегә юк ителүе ахыр чиктә кешелекнең үзенең исән калуын да шик астында куя. Ной Харари кеше – бөтен тереклек өчен бәхетсезлек чыганагы дип белдерә. Ул кешеләрнең яшәргә һәм үрчергә мөмкинлек биргән җан ияләрен дә бәхетсезлеккә дучар итүләрен ассызыклый һәм мисалга үз илләрендә асралган бозаулар язмышын телгә ала. Аларны ни борылып, ни сикеренеп булмый торган тар кысаларда алты ай асрыйлар, ә аннары суялар икән. Ә хәрәкәт итәргә ирек куйсаң, мускуллары ныгып, рестораннарда итләреннән әзерли торган телем – скейтлар тиешенчә сусыл, тәмле һәм йомшак булмый, имеш. Кешелекнең асылы үзара канкойгыч сугышларда, ашкынып төрледән-төрле үлем кораллары әзерләүдә, тән төсенә, тоткан диненә, теленә бәйләнеп төрдәшләренә геноцид уздыруларда да ачык чагылыш таба, һәм әшәкелекләрдән туктау, тәүбәгә килү гомумән шәйләнми, көтелми бугай. Чернобыльдәге атом афәтеннән соң, ул төбәктә кешеләр яшәми башлагач, әлеге зонада төрле-төрле җанварлар ишәйгән, урманнар калынайган дип яза галим. Ягъни, аныңча, табигать өчен кешенең эшчәнлеге атом афәтеннән дә куркынычрак. Ной Харари фикеренчә, кешелек аучылыктан игенчелеккә күчкәч, күпчелек утрак тормышка күчеп, бер караңгыдан икенче караңгыгача эшләүгә дучар булган, туклануында витаминнар кимегән.

Күрәсең, прогресс аша ниндидер абстракт гаделлеккә өмет баглау беркатлылык булып чыга. Сүз бары тик чагыштырмача гаделлек турында гына бара ала. Төрле чорларда индеецларны кырып юк иткән, негрларны коллыкта җәберләгән, Япониягә атом бомбалары ташлаган АКШны да гади халкын башка илләрнекеннән баерак яшәткәне өчен генә игелеклелек учагы дип санау дөрес булмас. Кайдадыр нидер арткан икән, димәк кайдадыр кимегән, ә кайдадыр ачлык-ялангачлык хөкем сөрә.

Татарның “үз атыңны ку” дигән әйтемен истә тоткан хәлдә, кемнәргәдер үпкә белдереп, шыңшып түгел, ә максимум үзең булдыра алганча иҗтиһад итү күпкә отышлырак бугай. Ә революцияләр, фетнәләр артында, беренче чиратта халыкныкы түгел, ә ниндидер төркемнәрнең шәхси мәнфәгатьләре торганы, кем әйтмешли, Мәнди анасына да аңлашылса кирәк. СССРны тарату да гаделлек, тигезлек шигаре астында узды бит.

...Татарстан белән чиктәш өлкәдә үз эшенең остасы булуы өстенә шәхси бизнесын булдырган бер якташыбызны бистәбездә әледән-әле искә алалар. Аның турында ишеткән кыйссаларның берсенә туктау эшендәге уңышларына нигез булган холкының кечкенәдән ниндилеген чамаларга ярдәм итәр төсле.

Мәктәп стадионында өлкән класс укучылары футбол уйный, ә Мөбәрәк атлы физкультура укытучысы хөкемдарлыкка алына. Шул вазыйфасын җиткелекле үтәү өчен телгә алган танышыбыздан, ягъни башлангыч сыйныф укучысыннан сыбызгысын алып тора. Уен дәрте белән алгысыган укытучы матч тәмамлангач сыбызгыны иясенә тапшыру турында оныта. Нәни бистәдәшебез бу хәлдән аптырап калмый, укытучылар бүлмәсенә керә, кайсыдыр укытучының: “Сиңа ни кирәк?” – дигәненә җавап биреп тормый түргә уза, һәм коллегалары белән ни турындадыр кызып-кызып гәпләшкән физкультура укытучысының җиңеннән тартып: “Мөбәрәк-түгәрәк, сыбызгыны алдың да, бирмәдең!” – дип чәпи. Әлбәттә, бүлмәдәгеләр көлешәләр-елмаешалар, чөнки малайның “түгәрәк” дигәне дә чынбарлыкка туры килә. Аңлашыла ки, сыбызгы иясенә кайтарыла.

Җитди җитәкчеләр катнашкан бер мәҗлестә тост әйтергә әлеге якташыбыз торып баскач сүзен: “Институтта укыганда безгә яхшы укыганнардан яхшы белгечләр чыга, ә начар укыганнарыннан җитәкчеләр чыга дигәннәр иде”, – дигәне дә истән чыкмый. Баксаң, тормышта уңышка ирешү өчен артык шәп укуның әһәмияте ташка үлчим, имеш. Әллә ничә тармакта зур уңыш белән үз бизнесын булдырып, шуларны гөрләтүче күпләргә яхшы таныш шәхеснең заманында акылга зәгыйфьрәкләрнең махсус мәктәбен тәмамлаган булуы турындагы хәбәр күпләребезне тынсыз калдырды. Әлеге яңалык беренче чиратта мәктәптә иң шәп укыганнарыбызның тез астына орды дип хәтерлим. Ә бизнес дигәннәре өчен илебездә иң яхшы фундамент – нинди дә булса җитәкче постына ирешү һәм шуннан үлгәнче китмәү, ябышып яту икәнлеге дә сер түгел.

Ул мәҗлес онытылмый һәм җанга тынгы бирми. Ахыр чиктә, наданраклар өстенлеге турында үз җирлегебез мисалында кызыксына башладым. Чыннан да, халык хуҗалыгына караган тармакларда гына түгел, фәндә, әдәбият, музыка, җыр сәнгате өлкәләренә дә зәвыксызраклар, наданраклар җитәкчелеккә ирешүе күз алдыбызда бит.

Әлбәттә, язманы шушы дулкында дәвам итеп, әйтик, мисал өчен, галәм эргәсен яулауда зур уңышларга ирешкән атаклы академик Королев урынын бүген журналист Рогозин әфәнде җитәкләвен искә алып һәм башка шундый мисаллар китереп, илебездәге төрле тармакларда булгалап торган кайбер уңышсызлыкларны искәртеп, әллә ниткән нәтиҗәләр ясап булыр иде. Ләкин мондый күренеш теге яки бу нисбәттә барча илләргә дә хас бугай. Һәм бу хакта танышкан язмалар арасында иң кыскасы, тулысы, саллысы һәм кызыграгы дөньякүләм танылган эре магнат Ицхак Адизесныкы. Әйткәнне нигезләү җәһәтеннән аның күзәтүләреннән кыскача өзек китерәм.

“Бизнес эргәсендә карьерам башланган чорда мин үзем даһи санаган шәхесләргә мөкиббән идем. Ул ир-атлар һәм хатын-кызлар – бишлегә генә укыган фантастик галимнәр, студентлар, яки инновацион идеяләр тәкъдим итүгә корылышлы иҗатчылар, яисә теләсә-нинди бәхәстә җиңәргә сәләтле камил акыллы затлар иде. Андыйларның креативлыгы, таланты, интеллекты миңа алтын тамыры булып тоелды. Һәм мин акчаларымны шундыйларны эшкә җәлеп итү юнәлешендә эш башладым. Акчаларым, эш тәҗрибәм һәм аларның даһилыгы кушылышы зур уңыш китерер дип уйладым. Ләкин киресенчә килеп чыкты. Бик күп акчаларым һәм алтын вакытым җилгә очты. Соңрак мин ул даһиларны эшкуарлык практикамда юлыккан уңышлы бизнесменнар белән чагыштырдым һәм, чыннан да, күп акча эшләргә сәләтле затларның артык белдекле түгеллекләрен аңыштым. Уңышлы эшкуарлар үз фикерләрен анык итеп, чатлатып әйтеп тә бирә белмиләр иде. Белемнәре дә әлләкем түгел. Кайберләре мәктәптә һәм университетта өчкә-көчкә укыган. Бу бит мантыйкка сыймый. Ни өчен азрак белемле кешеләр уңышлы бизнесмен булып китә, ә “даһилар” тулы җиңелүгә дучар? Минем нәтиҗә: артык күп белү мәсьәләнең асылын күрергә комачаулый.

Эшкуарлар – үзенчәлекле халык. Белем өлкәсендә алар даһи түгел. Аларга сәламәт акыл хас һәм шуның белән аерылып торалар да. Аннары алар иң-иң мөһим нәрсәләрне күреп алу сәләтенә ия. Ә тирән белемле, талантлы затлар күп нәрсәләрне артык катлауландыралар. Алар ирешеләчәк кыйммәтләрне күрәләр, ә чыгымнарны искә алып вакланып тормыйлар. Аннары бик күп белү тәвәккәл адымнар ясауга да комачаулый.

Тагын бер күзәтү: әгәр сезнең кызыгыз яки улыгыз оста рәсем ясый икән, аны сәнгать мәктәбенә җибәрмәгез. Анда аларның талантын үтерәчәкләр. Чөнки анда, аларның талантлары кушканча түгел, ә мәктәптә дөрес дип саналып кабул ителгән ысулда рәсем ясарга өйрәтәләр”.

Яраткан газетабызны озак еллар җитәкләгән мәрхүм Исмәгыйль әфәнде Шәрәфиев тә тикмәгә генә, үзенең эше даирәсен күздә тотып, баш мөхәрриргә, әгәр дә ул вазыйфасын намуслы итеп башкара икән, язарга ярамый, моңа вакыты да калмый, яза икән, димәк төп эшеннән читләшкән, басма язмышын булышчыларына тапшырып, аны бетүгә юнәлдергән димәгәндер. Һәр эшнең дә үз җае, үз тәртибе, кагыйдәләре бар, һәм аларны санга сукмау күпчелек өчен тискәре нәтиҗәләргә китерә.

Ә “рәсем ясау” дигәнне шартлы мәгънәдә аңлау кирәк, әлбәттә. Күренә ки, теләсә-нинди төр эшне оештыручылар наданрак булса да ярый, әле шулай кулайрак та бугай. Ә менә эш белән идарә итүгә талантлылар, затлылар, белемлеләр җәлеп ителүе шарт. Әгәр анысына да беренчеләрнең, ягъни оештыручыларның нәсел-нәсәбе, дус-ишләре тартылса, ягъни социаль лифтлар эшләми башлый икән, “ми”ләр башка төбәкләргә, яки илләргә “агып китә” һәм күпчелекнең ихтыяҗлары бер кырыйда торып кала.