Әнкир белән Мөнкир безне танырлармы?

Элек авылда ир-атлар каравыл өендә җыелышып, ә хатын-кызлар капка төбендә көтү каршыларга чыкканда, яки бе­рәрсенең өендә оекбаш бәйләп кич утырганда дөнья  хәлләре турында сайрашса, бүген андый форсат электричкада Казан каласына йомыш белән яисә эшкә баручыларга тәти. Гадәттә, хатын-кызны күп сөйләшә диләр, әйтергә кирәк, ир-атлар арасында да сәгатьләр буе өзми-куймый такылдап баручылар шактый. Шундыйларга янәшә туры килсәң, беттең: йоклап яки йокымсырап бара алмыйсың, чөнки, телә­сәң-телә­мәсәң дә, сөйләгәннәр колакка керә, ә кайбер очракларда үзәккә дә үтә...

Бер шундый сәяхәтемдә башта янымда ноутбугыннан аерыла алмаучы күзлекле студент кына утыра иде. Тора-бара, тукталыш саен пассажирлар өстәлү сәбәпле, вагон шыгрым тулды һәм безне тәрәзәгә таба тыгызлап, янәшәбезгә тагын кешеләр утырды. Инде һәр тарафта гөжлиләр, сайрашалар, әллә ниткән темаларны иңләп-буйлыйлар... Бер дә белмәгәннәре юк. Миңа кара-каршы утырган куе сары кашлы, юан гәүдәле агай янәшәсендәге мыеклы чандыррак ир-ат сөйләнә: имеш, Мисырда инглиз туристына өянәк булгач, аны больницага салганнар да, ул шунда җан-тәслим кылган. Иленә алып кайткач, җәсаден ярып карасалар, күрәләр: эчке органнардан җилләр искән. Янәшәмдәге студент егет терсәге белән касыгыма төртте һәм ноутбугы мониторына ымлады. Ни кү­рим, мыеклы алдашмый, чыннан да, интернетта андый мәгълүмат бар: Дэвид Хамфрис атлы Бөекбритания гражданинын быелның 18 сентябрендә Мисырда Хургада курортында ял иткәндә, бассейнда аңын югалткач, җирле клиникага салганнар һәм ул шунда бакыйлыкка күчкән. Мәрхүмнең гәүдәсен ватанына кайтаргач, үлеме сәбәбен ачыклау җәһәтеннән кабат ярганнар һәм йөрәге, бөерләре юклыгын ачыклаганнар.
— Алар белгәнне безнекеләр күптән киптереп элгән, — дип сүзгә ку­шылды минем аша тәрә­зәгә карап баручы чандыр гәү­дә­ле өлкән яшьтәге ханым. — Быел әнкәйне җир­ләдем. Моргка алып бару мәҗбүри диделәр, шунсыз үлү турында белешмә алып булмый икән хәзер. Әбине китерми ярамый, видеокамералар кергәнне-чыкканны исәпкә алып тора дип акландылар. Туксанга җитеп, өендә ятагында үлгән намаз карчыгын шәрә хәлендә бер белмәгән затлар хозурында калдырдык инде. Алар аның тәнен яра, өйрәнә, үлеменең сәбәбен ачыклый, имеш. Бу хакта дин җи­тәкчеләребез ни уйлый икән? Түшне ачык йөртергә ярамый, кыска итәк кию гөнаһ дип акыл сатучылар нишләп авызларына су каба бу очракта? Табыштан аларга да өлеш чыгадыр, күрәсең. Бизнес дим мин моны! Бушлай ярмый бит алар...
— Мәетләрнең дә органнарын алалар микәнни? үлгән кешенекен терегә ялгап булмыйдыр ул... — дип сорады бер юлдаш ханымнан ипләп кенә.
— Ышанасың икән! Бәлки үлгәннәрнең йөрәк, бөер, эчәк-бавырларын суыткычларга җыеп барып, соңрак алардан олигархларның нәселле этләре өчен кыйбатлы деликатес әзерлиләрдер? ә бәлки үлгәннәрнеке урлап сатып җибәргән яраклы органнарны каплау өчен ярап торадыр? Шундый гастрономик туклану традициясе сакланып калган илләргә экспортка китсә дә аптырарлык түгел. Акчаның исе юк. Алмашка каннибал даирәләр алмаз, алтын белән түләсә бигрәк тә...
Апаның кыска, кискен җөмләләре күңелгә тиде. Аңлашыла, Дума депутатлар каян акча табарга белми интегә бүген. Олигархлар кесәсенә буйлары җитмәгәч, гади халык ке­сәсенә сукмак салдылар. Менә пенсия яшен озайттылар. Инде хәзер эшсезләргә салым салу турында закон кирәк диләр. Үлгәннәр белән матавык та медицинаны үз-үзен финанслауга турылау чарасымы соң әллә? Ягъни, сәламәтлегебезне кайгырту чарасы. Әнә бит, колбасага бәя арттыруга да граж­даннарның сәламәтлеген саклау өчен дигән аңлатма биреп, ул яңалыкны Сәламәтлек саклау министрлыгы хуплавы да мәгъ­лүм булды. Һәр­хәлдә, кайбер олигархларның илдәге җир асты һәм өсте байлыкларын үз­ләш­те­рүләре белән бергә, гражданнарның эчке органнарына да күзләре төшкәндер дип уйлыйсы килми. Конституциябезнең икенче маддәсендә гражданнарның дәүләт өчен иң кыйммәтле зат булулары турындагы җөмлә дөнья базарында кеше органнарының бәясе югары йөрүен күздә тотмыйдыр ла.
Аралык аша күрше утыргычта урнашкан сакалбайны безнекеләр әңгәмәсе җәлеп итте, кү­рәсең, ул да үз белгәненнәрен әйтеп калырга ашыкты.
— Каяндыр укыдым, — дип башлады ул. — Борынгы кешеләргә мамонт аулап көн күрүгә караганда үз ишләре белән туклану күпкә ансат һәм уңай булган. Миллион еллар дәвам иткән бу хәл. Каннибаллык, ерак чорлардан хәтта бүгенгәчә, зур югалтулар кичереп булса да, килеп җитә ал­ган. Узган гасырдагы ач­лыклар вакытында андый хәлләр күзәтелгән. Галимҗан Ибраһимовның “Адәмнәр” атлы бәяны шул хакта. Андый очрак­лар турында әле дә юк-юк та язгалап торалар. Кешеләрне үз ишләрен ашау гадәтеннән мәңгелек тә­мугта яну белән яный-яный диннәр айныткан. Инде шәхсән минем өчен түбәндәге нәтиҗә шәйлә­нә: кешеләрне кабат кыргыйлыкка чыгаруның иң туры юлы — аларны адәм ите ашауга мәхкүм итү...
— Ничек итеп?
— Бүген ашау ризыкларына төрле-төрле өстә­мәләр кушулары сер түгел бит. Явыз ният булганда, барысын да көтәргә була.
— Абзый, син алай ук арттырма инде. Кеше ышандырырсың. Кемгә, ни пычагыма кирәге булсын мондый этлекнең?
— Халыкара мафиягә! Узган ел, Казанда суверенитет бәйрәме көнне дип истә калды, Путин үзе, телеэкранга чыгып, кемнәрнеңдер русиялеләрнең биоматериалларын җыю бе­лән шөгыльләнүе хакында ачынып хәбәр итте. Кеше органнарын чәлдерү һәм аларны сатып акча эшләү белән халыкара мафия шөгыльләнә икән, шуңа күрә халыкларны мал кө­түенә әйләндерү технологиясенең ул төрен иярләүләре дә гаҗәпләндермәскә тиеш.
Янәшәмдәге студент кабат компьютерының мониторына ымлады. Баксаң, чыннан да, 2017 елны, агай әйткән көнне, Мәскәү Кремлендә Кеше хокуклары буенча президент советы утырышы узган, ул турыдан-туры “Россия-24” телеканалында трансляцияләнгән һәм нәкъ менә шунда В.Путин, кемнәрнеңдер, ниндидер максаттан чыгып илебез буенча русиялеләрнең биоматериалларын җыйнаулары хакында искәртеп, моңа тискәре мөнәсәбәтен белдергән икән. Ә БМОның биологик корал буенча комиссиясенең элеккеге әгъзасы И.Никулин белдергәнчә, биологик материал туплау омтылышлары 1990нчы елларда ук “Кеше геномы” программасы нигезендә булгалаган. Аның фикеренчә, андый үрнәкләр туплауның төп максаты — конкрет милләтләрне юк итүне күздә тоткан биологик корал ясау. Ләкин Русиядә чит дәүләтләр канаты астында шул өлкәдә казганучы оешмалар булып, анда эшләүче ватандашлар фикеренчә, мондый эшчәнлек фәнни кызыксыну һәм медицина ихтыяҗларын кайгыртуны гына күздә тота икән.
— Кайгырталар инде, кайгырталар, — дип кабат сүзгә кушылды янәшәм­дәге тактадай юка гәүдәле ханым. — Моргтан алып кайткач әнинең гәүдәсен юа-юа аһ иттек. Ярып теккән урыннан сүл тибә дә тора. Тән канга буялгач, юу камил саналмый инде ул...
Янәшәмдәге күзлекле студент янә ноутбугы мониторын күрсәтте. Һәм мин өр-яңа мәгълүматка тарыдым: 2014 елның 11 гыйнварында студент кыз Алина Саблинаны Мәскәү урамында машина бәрдерә. Аны 1нче номерлы шәһәр клиник сырхауханәсенә салалар. Екатеринбургтан авариягә таручы кызның якыннары килеп җитә. Тик әти-әни­ләрен палатага кертмиләр, алар бер атна буе реанимация палатасы төбендә кизү тора. Ә кызлары үлгәнен мәет озату конторасы агентыннан гына ишетәләр. Агент аларга 170 мең сумга кызлары җәсаден машина белән Екатеринбург каласына кайтару мөмкинлеген тәкъдим итә. Баксаң, мәрхүмәнең сигез органын алып калганнар, актта йөрәк һәм бөерләр генә күрсәтелгән, башкалары — юк. Алары кая киткәне — табышмак. Ата белән ана, балабызны донор итәргә рөхсәт бирмәдек дип, судлаша башлап, илдәге иң югары суд инстанциясенә кадәр барып җитәләр. Ләкин Конституция суды да аларның шикаятен канәгатьләндерми. Инде алар Европа судыннан гаделлек килүенә өмет баглый икән.
Русиядә трансплантация турында закон 1992 елны эшли башлаган. Сәламәтлек саклау министрлыгының баш трансплантологы С.Готье шушы темага кагылышлы интервьюсында болай дигән: “Законда әйтелгән: үлү моментында, әлеге кешенең исән чагында үз органнарын алуга каршы булуы билгеле булмаса, туганнары аның органнарын алуга каршы торуларын белдермәгән булсалар, трансплантацияләү максатында органнар алына ала. Бу бик гади һәм гуманлы закон, чөнки мәрхүмнең якыннарын, кайгылы вакытларында, органнар алуны сорап өстәмә стресска дучар итеп булмый бит инде...” Интернетка эленгән әлеге аңлатма уңаеннан фикер алышуларда ризасызлык белдерүләр катгый һәм кискен эчтәлекле. Хәтта берсе “дәвалау өчен бюджет акчасын тотканчы, авыруны органнарыннан арындыру төшемлерәк, димәк” дип тә язган.
Әлеге тема ахыр чиктә студент белән мине дә үз эченә бөтереп алып кереп китте һәм интернетта актарынырга тотындык. Ләкин үлгәч ярдыруга, эчке органнарны алуга риза түгеллекне белдерүне кануный теркәүче урын бармы-юкмы икәнен генә тәки аныклый алмадык. Кая мөрәҗәгать итәсе, кемгә, гаризаңны югалткан очракта кем нинди җавап тота — очына чыгып булмады.
Карт-корыларны уптым илаһи морг аша уздыра башлау практикасы Русиянең төрле өлкәләрендә яшәүчеләрне күптән борчый һәм җирле матбугат битләрендә дә чагылыш таба икән. Мисал өчен, Волгоград өлкәсендә чыга торган “Крестьянская жизнь” исемле басмада 2017 елның 23 ноябрендә әлеге тема шактый җиткелекле яктыртылган. Менә анда бер рус әбисе болай яза: “Безнең районда яңа законнар барлыкка килде: үлгән кешеләрнең барысын да моргка илтәсе. Миңа 80 яшь, һәм мин үземне үлгәч яруларын теләмим. Бу бит картлардан көлү! 70-80-90 яшьтә үлгәннәрне нәрсәгә яралар? Кем гаепле моңа: законмы, җирле хакимиятме?” Алга таба бу тәртипне район хакимияте дә, төбәк хакимнәре дә кертмәве һәм хупламавы ачыклана. Үлгәннәр җәсаде белән матавык түбәндәге федераль законнар нигезендә бара икән:
1. 2011 елның 21 ноябрендә кабул ителгән “Русия Федерациясе гражданнарының сәламәтлеген саклау нигезләре турындагы” 323нче номерлы закон (закон от 21 ноября 2011 № 323-ФЗ “Об основах охраны здоровья граждан в Российской Федерации”)
2. РФ Сәламәтлек саклау министрлыгының “Паталогоанатомик тик­шерүләр тәртибе турында” 354н нче номерлы фәрманы (приказ Минздрава России № 354н “О порядке проведения патологоанатомических вскрытий”)
3. Сәламәтлек саклау һәм социаль үсеш министрлыгының “Русия Федерациясе дәүләт суд-экспертиза оешмаларында суд-медицина экспертизалары уздыруны оештыру тәртибе турында” 346н номерлы фәрманы (приказ Минздравсоцразвития № 346н “Об утверждении Порядка организации и производства судебно-медицинских экспертиз в государственных судебно-экспертных учреждениях Российской Федерации”.
Интернеттан эзләнә торгач шулай да бер нәрсә табылды: үзеңне үлгәч ярмаулары, органнарыңны ботарламаулары хакында закон нигезендә ихтыярыңны белдергән язма калдыру форсаты булуы әйтелә. Тик менә аны кая юллыйсы, ул кайда, нинди реестрда исәпкә алына, бармы әле андый реестр — менә анысын аныклый алмадым. Бәлки үткенрәк журналистларыбыз моның очына чыгар? Белмәү — безнең файдага түгел. Инде килеп, законда шундый мөмкинлек калдырылган икән, гражданнарның андый гаризаларын теркәүне җирле хакимият тә җайга сала ала сыман. Дин җи­тәкче­ләребез дә проблемага битараф калмыйча, урыннарда җайга салырга алынсалар, саваплы эш булыр иде. Бу инде сиңа телеэкранга чыгып “Аллах сказал”, “ибн Фәлән әйткән” дип акыл сатып утыру гына түгел, ә халык югары бәяләрлек хакыйкый, игелекле гамәл. Югыйсә тәнеңне ярып ботарлауларына ризамы-түгелме икәнеңне белдерергә өлгермәсәң (чөнки үлем сорап килми), язганыңны тапмасалар, яки тапмаганга салышсалар, җае чыкмаса, ихтыярыңны белдерергә туганнарың килеп җитешмәсә, белде­рү кабул итүче җаваплы хезмәткәр табылмаса, “дәш­мәү — ризалык билгесе” саналып, безләрне кабергә кергәч каршылаучы фәрештәләр Әнкир белән Мөнкир танымаслык хәлгә китерүләре дә ерак йөрми кебек.

Безнекеләр кайда да асылташ

Истанбулга барган саен кызык-кызык очрашулар насыйп була. Төркиядә яшәүче милләттәшебез, рәссам Айгөл Акмано­ва-Окутан һәм аның иҗаты белән беренче тапкыр Солтанәхмәт мәйданына якын затлы бинада узган рәсем күргәзмәсендә танышырга туры килде. Очрашудан соң ул бинаның түбәсенә урнашкан ка­феда да сыйландык әле. ә аннан Истанбулның иң гү­зәл биналары һәм зәң­гәр Босфор уч төбендә кебек күренә. Окутан фамилиясенең “Оку” өлеше — татарча “уку” була. һәрхәлдә, минем өчен Айгөл Окутан рәсем сәнгате буенча башлангыч укытучым булды дисәң дә ялгыш булмас.
Шул талантлы милләттәшебезнең тәрҗемәи хәле һәм кайбер иҗат үрнәкләре белән танышу яраткан газетабыз укучыларына да кызык булыр дип уйлыйм.
Айгөл Акманова-Окутан 1977 елда Казанда туа. Түбән Тагилда Урал гамәли сәнгатьләр училищесының металлга язу бү­лекчәсен тәмамлый. Аннары Русия Сәнгать Академиясенең Пермьдә урнашкан Урал филиалы декоратив гамәли сәнгать бүлекчәсендә белем ала. Уку чорында ул скульптура, рәсем сәнгате, рәсемдә эмаль куллану, таш эшкәртү һәм иҗади фотография белән шөгыльләнә. Талантлы, тынгысыз кыз Казанга кайтып, хезмәт биографиясен Татарстан Милли Музееның фотолабораториясе мөдире вазыйфасына керешеп башлап җибәрә. Казанны яратып, аның йөзен фотосурәтләрдә үз күзаллавынча, ил һәм регион фотокүргәзмәләрендә, персональ фотопроектларында яктырта.
2006 елны Истанбулга күчеп яши башлагач, иҗади эшчәнлеген яңа илдә дәвам итә. Фоторәссам ире Мехмет Окуданның фотопроектларында катнаша, төрек нәшриятлары чыгарган китапларны иллюстрацияли, Болгар шә­һәрендәге Болгар цивилизациясе музее про­ектында катнашып, анимацияле фильмнар өчен акварель белән су­рәтләр төшерә. Иҗатының бу төренә иң тәүге бәяне нәни улы бирә икән.
Соңгы ике елда Айгөл Истанбулда узган рустелле арт, ягъни популяр сәнгать проектларда актив катнаша, “Мин Истанбулны тыңлыйм” исемле, каладагы җирле интеллигенция әһелләре арасында зур уңыш казанган рустелле рәссам ханымнар күргәзмәләре сериясен оештыручыларның берсе буларак та таныла.
2018 елның мартында, Советлар Союзының төрки республикаларыннан чы­гып, бүген Төркиянең төрле калаларында яшәүче рәссамнарны берләштергән сәнгати күргәзмә проектын гамәлгә куюга да ирешә ул. Нәүрүз бәйрәменә багышланган, ул тырышып оештырган күргәзмәдә Азәрбәйҗан, Баш­кортстан, Татарстан, Казахстан, Үзбәкстан, Кыр­гызстан, Кабарда-Балкар һәм Удмуртия рәссамнары үз иҗат үрнәкләре белән төрек сәнгать сөючеләрен мәмнүн итә­ләр. Бүген милләтпәрвәр сең­лекә­шебез, тынгы белмәс Айгөл яңа төр иҗат — борынгы эбру сәнгате ысулында үзен сыный...

      Татарстан яшьләре, 13 декабрь 2018 ел.

Рәсемнәрдә: Айгөл Ак­манова-Окутанның соңгы вакытта иҗат иткән хезмәтләре.

Әле бетә оныбыз, әле бетә тозыбыз...

Әкият, риваятьләр — милләтнең көзгесе, алар аның Хак Тәгалә тарафыннан бирелгән рухи программасын, корылышын, тормышка чакырылышын чагылдыра, бер милләт кешеләренә хас уртак хыял-омтылышларны, ялгышуларны бәян итә. Бу җәһәттән русларның “Иван царевич һәм Соры бүре” әкияте аерым игътибарга лаек. әйдәгез, шуның кыскача эчтәлеген йөгерттереп кенә искә төшерик әле.

Патша сарае бакчасында алтын алма бирүче агачның җимешләре югала башлый. Патшаның өч улы чиратлап алмагачны каравылларга алына. Олы һәм уртанчысы таң аткан мәлдә йоклап кала, ә кечесе уяулык күрсәтә, алтын алма ашаучы алтын кошны эләктерә яза. Бу — тәхет өчен кө­рәш­тә аның беренче уңышлы адымы. Шул кошны эзләп чыгып китә болар. Абыйлар тапмый кайта, ә төпчек малай кошның эзенә төшә, аны урларга күрше патша сараена үтеп керә. әмма нәфесенә булы­шып, кошка гына түгел, ә аның алтын читлегенә дә кызыга. Һәм, читлеккә тоташкан кыңгыраулар чыңлап, сакчылар кулына тө­шә. Үтеп кереп урлашу авыр җинаять санала. Ләкин ул югалып калмый, патша белән килешү төзеп, алтын кош бәрабәренә, икенче патшаның хикмәтле атын урларга алына. Янә, кыйммәтле йөгәнгә күзе кызуы аркасында җинаяте өстендә тотыла. Инде ат хуҗасы патша белән килешенеп өченче патшадан гүзәл кыз урларга чыгып китә. Ахыр чиктә Иван кызны урлый, һәм алдагы килешүләрне төкерми дә бозып, алдап-йолдап, юристлар телендә әйткәндә, мошенниклык гамәле кылып, кызны гына түгел, йөгәне белән атны да, алтын чит­леге белән кошны да үзләштереп, иленә кайта, үзенең майтарганнары, ягъни җинаятьчел эшчәнлеге уңай бәяләнеп, тәхеткә утыра, патша була.
Әкияттә караклыкның табигый, зарурият саналуы, гаеп ителмәве бер хәл, Русия дәүләте патшаларының күрше дәүләтләргә карата гомер бакый уздырган эчке һәм тышкы сәясәте дә чагылыш таба кебек. Бүген интернетта һәм матбугатта кайбер эшем ияләребезнең миллиардлар үзләштерүе турында әллә ниткән тәнкыйть-гаепләүләр тынып тормый. Акча үзләштерү өчен нәрсә эшләргә кирәклеге турында рецептларга да кытлык юк. Әлеге әкиятне укыгач, бар да шулай булырга тиеш бугай, башкача була алмыйдыр ахрысы дигән нәтиҗәгә дә ерак калмый. Аннары кичәгебезгә, үткәнебезгә борылып карасак, балачакта ишеткән һәм хәтергә тирән уелып калган такмаза да шул фикерне куәтли кебек:
“Әле бетә оныбыз,
Әле бетә тозыбыз,
Эт к...ннән көннәр күреп,
Яшәп яткан чорыбыз...”
Милли портрет дигәннән, яһүдләрнең гыйб­рәтле бер риваятенә сугылып узу да артык булмас кебек.
Сократ философиясе буенча диссертация яклаган яшь яһүд егете раввин янына килеп, изге китап Талмудны өйрәнергә ниятен әйтә. Раввин аның борынгы арамей теленнән хәбәре барлыгы-юклыгы, ивритны ни дәрәҗәдә белүе һәм бала чагында Тәү­ратны укуы-укымавы бе­лән кызыксына. Тискәре җаваплар ишеткәч, Талмудны өйрәнергә аның әзер түгеллеген әйтә. Һәм, әгәр мантыйк буенча ул уздырган тестка дөрес җавап бирә алса, аның белән шө­гыль­ләнергә ризалыгын бирә. Егет күнгәч, беренче сорау бирелә.
— Ике кеше төтен торбасы буйлап аска — мич авызына төшә. Берсенең йөзе корымланып чыга, ә икенчесенеке чиста кала. Аларның кайсы юынырга китәчәк?
— Әлбәттә йөзе корымга батканы! — ди егет
— Дөрес түгел. Уйлап бак: йөзе корымга батканы, иптәшенең йөзе чиста икәнен күреп, үзенеке дә чиста дип уйлаячак. Ә менә чиста йөзлесе, иптәшенең корымга баткан йөзен күреп, үзенеке дә шундый дип уйлап, юынырга китәчәк.
— Йә, чираттагы соравыңны бир.
— Ике кеше төтен торбасыннан аска төшә. Берсе чиста йөз белән килеп чыга, икенчесенеке корымга буялган. Кайсысы юынырга китәчәк?
— Без ачыкладык ич инде — чиста йөзлесе китәчәк!
— Дөрес түгел. Икесе дә юынырга китәчәк. Мантыйк буенча уйлап бак: чиста йөзлесе иптәшенең бите пычранганлыгын күреп, үзенеке дә шундый дип белеп юынырга китәчәк. Ә бите пычранганы, иптәшенең бите чиста килеш юынырга китүеннән чыгып, үз йөзе каралганлыгына төшенәчәк.
— Мин бу хакта уйлап җиткермәгәнмен. Тагын бер соравыңны бир.
— Яхшы. Ике кеше төтен торбасы буйлап аска төшә. Берсе аннан чиста йөз белән чыга, икенчесенең битенә корым йоккан. Боларның кайсы юынырга китә?
— Икесе дә.
— Дөрес түгел. Берсе дә юынырга китмәячәк. Мантыйкны эшкә җигеп уйлап бак: йөзе пычранганы иптәшенең йөзе чиста икәнен күреп юынырга китми. Ә йөзе чистасы моның юынырга китмәвенең сәбәбе үз йөзе чиста булуында икәнен аңы­шып, шулай ук юынырга китми...
Яшь егет тәмам бөгелеп килә:
— Ышаныгыз, мин Талмудны өйрәнәчәкмен, — ди ул, ачыргаланып. — Тагын ни дә булса сорагыз!
— Яхшы. Ике кеше төтен торбасы буйлап аска төшеп килә...
— Йа, Хода! Аларның берсе дә юынырга китми!
— Дөрес түгел. Инде аңладыңмы Талмудны өйрәнү өчен Сократ мантыйгы гына җитмәвен? Әйтче, зинһар, ничек инде бер үк торбадан ике кеше төшеп шуларның берсенең йөзе корымга буяла, ә икенчесенең чиста кала ала? Бу сорау мәгънәсезлектән гыйбарәт һәм тормышыңны мәгъ­нәсез сорауларга җавап эзләүгә сарыф итсәң, барлык җавапларыңның да мәгънәсе булмаячак.
Матбугатта, телевидениедә кагыйдәсез көрәш остасы Хәбиб Нурмагомедов тирәсендә купкан шау-шу серенә дә ачкыч ярата сыман әлеге риваять. Чөнки рингка чыкканчы байтак вакыт аралыгында дәвам иткән үзара талаш-ызгышлар шартлы рәвештә аларның корымлы торба буйлап аска төшүләрен хәтерләтте. Матчтан соң Хәбибнең тамаша залына сикереп төшеп сугыша башлавын кемнәрдер ихластан гаепләде, шартлы рәвештә “йөзе корымга буялды” дип санады, ә кемнәрдер аның көндәшен, икенче­ләр тренерын сүкте, аларны “корымга батты”га чыгарды. Югыйсә, бу рәсми спорт ярышы түгел, ә шоу-тамаша. Бер орышта фәлән миллион долларлар каеручы көрәшчеләрнең һәм миллиардлар көрәүче тамаша оештыручыларның, тамашачыны кыйммәтле билетлар сатып алуга алгысыту, алдагы көннәрдә дә шундый бәйгеләргә җәлеп итү өчен бизнес планнарында аерым пункт буларак теркәлгән “спектакль” икәнлеге Мәнди анасына да аңлашылырга тиеш иде сыман. Ярымшәрә ике ир-атның алагаемга дөмбәсләшүендә, берсе өс­тенә икенчесе атланып тукмашуында ниткән ямь булырга мөмкин? ә шундыйны карарга меңнәрне тартуның сыналган психологик алымнары бар, технологияләре эшләнгән...
Уильям Шекспирның “тормыш — сәхнә, ә кешеләр барысы да актерлар” дигәне тузмый да, искерми дә. Бүген кайсы әһелләребез нинди генә спектакль күрсәтми һәм һәркайсының үз амплуасы (әле менә күптән түгел Уфа полицейскийлары “спектакле” миллионнар игътибарын җәлеп итте). Путин, Эрдоган һәм башка җитди җитәкчеләрнең, вакыт табып, “сугыш чукмарлары” Хәбиб һәм Конорны үз хозурларына кунакка дәшүләре дә аларның актерлык талантларын танып, сокланып, үзләре өчен дә алар уеныннан сабак табулары белән бәйле түгел микән?
Хуш, ике халыкның авыз иҗаты үрнәгенә тукталдык. Шул дулкында башкаларның әкият-риваятьләренә мөрәҗәгать итеп, рухи үзенчәлеклә­рен ассызыклап булыр иде. Әмма әйтелгән ка­дәресе җитеп торыр дип, мәсьәләнең асылына юл тотыйк.
“Татарстан яшьләре” газетасында 2012 елда басылган “Бу ни бу?” исемле мәкаләмдә татар халык әкиятләре исеме астында чыккан тупламалар — 1977 елда Казанда, Татарстан китап нәшриятында басылган, Галимҗан Ибраһимов исемендәге тел, әдәбият һәм тарих институты ышыгында дөнья күргән ике том һәм шулар эчтәлегеннән “биюче” башка китаплар, шул исәптән 1989 елны нәшер ителгәне телгә алынып, барысы да өч бүлектән торуы искәртелгән иде. Бүгенге шушы мәкаләмдә күтә­релгән мәсьәләнең очына чыгу хакына, кабатлануым өчен укучылардан гафу сорап, инде шул язмадан өзек китерәм:
“...Хайваннар турында әкиятләр бүлегендәге “әтәч белән төлке” атлысының эчтәлеге болай: төлке агач башында утырган әтәчне “намаз укыйк” дип, үз янына төшәргә чакыра. Әтәч “агач төбендә йоклаган имамны уят” ди, ә ул эт булып чыга һәм төлке, “тәһарәтем бозылды, яңартып килим” дип, таю ягын карый. Икенче әкият “Торна бе­лән төлке” дип атала һәм ул мәктәптә үткән Крылов мәсәленең игезәге. Өченчесе “Аю, бүре, төлке” дип атала. Эчтәлеге: аю, бүре, төлке “моннан соң беркемгә дә тимик” дип, хаҗга чыгып китәләр һәм юлда боларга ияргән дөяне буып ыргыталар. Суеп бетерү белән, Аю әйтә: “Мин моның эчәк карынын күлдә юып кайтыйм”. Дүртенче әкият — “Наян төлке”. Бүре төлкегә бүләкләр биреп, балаларын укытырга дип калдырып китә. Әкияттән бер җөм­лә: “Бүре китү белән Төлке моның ике баласын да суеп, ике айда ашап бетерә ...” Алга таба бүлектәге “җәүһәрләр” дә шул дулкында.
“Тылсымлы әкиятләр” дигәне “Елан патшасы Шаһмара” атлы әкият белән ачыла. Инде шуннан өзек: “Егет Шаһмараны өчкә кисте. Моңарга өч савыт бирделәр, өч рәт кайнатырга куштылар”. Икенче әкият — “Зөһрә”. Менә анысыннан өзек: “Төнлә, кулына кылыч алып, үзе (Зөһрәнең әнисе) күл янына килә. Озак та тормый, күл тө­беннән кара елан чыга. Кара еланның чыгуы була, кылыч белән аның башын чабып өзә. Кара елан бөтерелеп кала шунда”. Өченче әкият “Каракош” дип атала һәм анысы русларның атаклы “Аленький цветок”ны интектереп язылган иншага иш. Ахрысы фольклор җыярга чыккан студент­лар, зачет алу хакына төрле чыганакларга мө­рәҗәгать иткәләп (кайда, кем сине әкият сөйлим дип көтсен, каяндыр әкият җыеп кайту, фаразымча, ул үзе әкият) бәгъзе халыкларның җәүһәрләрен татар файдасына хосусыйлаштыру мәрәкәсенә кергәннәр сыман тоела. Дүртенче әкият “Балыкчы һәм гыйфрит”. Инде шуннан өзек: “Патша малае тора сикереп. Хатын Гыйфрит терелде дип куана. Патша малае тота да бу Гыйфрит хатынын чала”... Бу бүлектә адәм итләре белән туенучы диюләр, батыр егетнең аларның гәүдәләрен турап, әрдәнәләп өеп куюлары күпме кирәк шул хәтле...
Әкият милләтнең рухи портретын чагылдыра дип искәрткән идем инде. Татар халкы — уңган-булган, төскә-биткә, буйга-сынга күркәм, укымышлы, затлы һәм аб­руйлы халык. Ә менә телгә алган тупламалардагы үрнәкләрдән милләтебезнең шактый шөкәтсез рухияте чагыла. Студентларын ияртеп экспедициягә фольклор юлларга чыккан галим-го­ләмәләребезнең язучы булырга хыялланучы шәкертләре төрле халык әкиятләрен сипләштереп ашык-пошык әтмәлләгән “иҗат” түгелдер лә татарныкы дип бирелүче шөкәтсез әкиятләрнең саллы өлеше? Әкиятләр нигездә балаларга адреслана һәм телгә алынган җыентыкларга психиатрлар экспертизасы да кирәк булмады микән? Хәтта татарның борынгы әкияте дип тәкъдим ителгән “Ак бүре”не дә искә алынган рус халык әкиятен белер-белмәс, асылын аңышмый, әйләндереп-бозып теккәнгә охшатучылар юк түгелдер. Һәрхәлдә, мондый күңелсез фаразларга, яһүд риваятендәге сыман, “дөрес түгел” дигән җавап һәм башка аңлатма ишетәсе килә.
Сүз дә юк, халкыбызныкы булуы шик уятмый торган әкиятләр дә очраштыра арада. “Камыр батыр” әкиятен шундый дип чамалыйм. Үзебездә санга сугылмаучының читкә китеп уңыш казануы без — татарларга хас бит. Мисаллар да җитәрлек. Мәсәлән, мин яшәгән Шәмәрдән бистәсе егете Каюмов Фәннүрне дә, әтисе әйтүенчә, Казанның “Зенит” командасына алмаганнар һәм ул Самара өлкәсе өчен волейбол уйнап уңыш казанып, 19 яшендә үсмерләр арасында Европа чемпионы булып куйган. Финалда Чехия белән уенда Русиянең яшьләрдән торган җыелма командасының 3:2 исәбе белән җиңүендә Фәннүр суккан туп­лар саллы өлеш кертә (күкрәк көче бе­лән яшәү­че гаиләдә үскән Фәннүрнең әтисе белән озак еллар бер оешмада эшләдек, К-700 тракторы тәгәрмәчен ялгызы күтәреп салдыра һәм киертә иде дип истә калган. Әнисе Гөлнария ханым исә район сабантуйларында кул көрәштерүләрдә беренчелекне бирмәде).
Мәгълүм ки, күп бә­хәсләрдән соң мәктәп­ләрдә туган телебезне укытуда бөтен проблема укыту методикасы камиллеге дәрәҗәсенә кайтарып калдырылды. Югыйсә туган телебезне мөшкел хәлгә төшерүче сәбәпләр байтак. Тутый кош сыман һаман-һаман Мәскәүне сүгү үзебезнең эшем ияләре кылган хилафлыкларны, булдыксызлыкны ышыклауны гына алга сөрә шикелле. Мәскәүне каргап-сыктап утырудан мәгънә юк, ул үз ягын каерды, каера һәм каерачак, ә безгә, булган мөмкинлектән файдаланып, кем әйтмешли, “үз атыбызны куу” зарур. әйтик, бүген Русия белән Төркия дустанә мөнәсәбәттә. Шу­ңа таянып, факультатив дәресләрдә, түгәрәкләрдә, яки чит тел сыйфатында төрек теле укытылса бу татар теленә бер таяныч булыр иде. Күпмедер вакыттан соң ул башлангычка каршылык туса азәрбайҗанныкына күчәсең. Анысы да төрекнекенә бик якын, уртаклык 99 процент чамасы ди белгән кеше­ләр. Аннары хет гагаузларныкын өйрәнә баш­ла, Татарстан Молдованың ул халык биләгән төбәге белән экономик элемтәләр урнаштыра башлады бит. Гагауз теле дә төрекнекенә бергә-бер охшашлыкта. Анысын тыйганчы тагын вакыт үтә һәм шул арада янә ниндидер юл, җай табасың икән, әләм кулыңа!
Татар теле турындагы фәннең үз-үзен татарча аңлата алмавы, ятлар терминологиясенә батуы-батырылуы да тешкә тия. Иң үртәлдергәне — татар теле һәм әдәбияты дәресләренең рус балалары һәм аларның ата-аналары өчен генә түгел, ә татар балалары һәм аларның милләтпәрвәр әти-әниләре өчен дә соклану уятмый, үзенә тартмый торган дәрәҗәгә төшүе, кадерсез көнгә калуы. Совет чорында гарәп графикасындагы әлифбабызны латинныкында “бер кич кундырып”, кирилл графикасына күчергәндә, татарча авазлар дөрес яңгырасын өчен кирәкле хәрефләр (каты “к” һәм каты “г”) төшереп калдырыла һәм алынма сүзләр ятларча яңгырасын өчен артык хәрефләр тагыла. Чорлар дәвамында телебезне табигый кабул ителеп баеткан фарсы һәм гарәп сүзләрен, катлам-катлам арчып, аларны рус фонетикасы җирлегендә Европадан кергән сүзләргә алмаштыру өчен кулай әлеге алфавит. Мәсәлән, “Казан каласы” дигән сүз тезмәсен укыган ике телдә белем алучы балага моның ни нәрсә булып аңлашылуын тәгаенләп йөрәкне бозасы килми. Ә мондый мисалларны тагын да китереп була. Һәм безнең доктор, кандидат титулына ия галим телчеләрне туган телебезнең хәрефләрдән салынган фундаментындагы мондый чатаклык ни дәверләр, хәтта ансат кына төзәтмә кертү мөмкин булган Ельцин чорында да борчымады. Алай гынамы... Шул заманда латин әлифбасына кайту форсаты да, әлифба проектын гамәлгә кую йөкләнгән телче галимнәребезнең кирәкмәгән, очсыз-кырыйсыз бәхәс оештырулары аркасында җилгә очты. Ә бит андый проект әллә кайчан әзер булып, мөмкинлек туган минутында ук чыгарып салынырга тиеш иде парламентарийлар хөкеменә. Минем ихтыярда булса, киләчәктә укучыларны, татарын да, русын да, башкасын да татар телен өйрәнүгә рухландырырлык дәреслекләр әзерләүне бу эштә үзләрен тискәре яклап кат-кат раслаган, кимчелекле алфавитка риза-бәхил булып иман китергән “белгечләр”гә түгел (андыйлар инде “яңа методика” исеме астында үз “хезмәтлә­рен” гамәлгә куя башлады), ә туган телебезне камил белгән хакыйкый, реаль, асыл биографиясе булган зыялы татарларга һәм гамәлдәге дәреслекләрдән озак дәверләр иза чиккән өлкән яшьтәге мөхтәрәм татар теле укытучыларына тапшырыр идем. Инануымча, бүгенге татар теле дәреслекләре татар теленә өйрәтми, өйрәтә дә алмый. Алардагы чит-ят терминнарга чумган, азагына җиткәндә башында ни язылганын оныттыра торган, уңышсыз тәрҗемәләрне хәтерләткән тимер-бетон кагыйдәләрне ерып чыгар өчен әвәл башлап татар телен ярыйсы гына белү кирәк. Телне белмәгән килеш ул чытырманлыкны кичү мөмкин түгел. Ә татар телен белүчегә андый китапны укып ми черетү зарурлыгы аңлашылмый. Һәм бу уңайдан, сүзе үтәрдәй милли остаз табылып, “дөрес түгел” дип, “корымлы торбадан аска төшү” турында үз версиясен тәкъдим итсә, каршы булмас идем. Чөнки күп бәхәсләрдән соң Камил чишелеш барыбер табылыр дигән өметем сүнми һәм сүрелми.

Ахыргы нокта якынлаша

      
     Соңгы вакытта пенсия турында матбугатта, интернетта фикер алышулар тынып тормый. Пенсиягә чыгу яшен арттыру турында Дума депутатлары тырышлыгы белән канун кабул ителү һәм шул уңайдан ил президенты әйткән фикерләр бик күпләрне битараф калдырмады. Әлеге теманың аерата актуаль булуып китүе минем күңелдә дә кайбер истәлекләрне яңартты.
...Мәгълүм ки, СССР исән чакта да пенсиягә чыгалар, ә аның күләме эшләгән чорыңдагы хезмәт хакына бәйле иде. Һәм хезмәт ияләре мәнфәгатен кайгырткан тагын бер шәп мөмкинлек онытылмый, ул да булса – соңгы, актыккы бер елда югары хезмәт хаклы эштә эшләп, пенсияң күләмен максимум дәрәҗәгә арттыру җае.
Институтны тәмамлап, Мөслимдә район юл төзү-ремонтлау оешмасында эшли башлагач, Галимҗан абый белән Оркыя апаларга фатир төштем, алар миңа әти белән әни булды, кунак сыенда һәм хөрмәтендә яшәттеләр. Өч ай эчендә шәхси фатирга тиенгәч тә араларыбыз өзелмәде. Инде алар бакыйлыкка күчте, гүрләре нур булсын. Балаларымның, Галимҗан абыйларга үз оныклары каладан кайткач, “нишләп безнең әби белән бабайга алар әби белән бабай ди” дип ризасызлык белдергәннәре онытылмый...
Мөслим торак коммуналь хуҗалыкта баш инженер булып эшләгән чорым, Галимҗан агайга 59 яшь тулып маташа. Ул район санэпедимстанциясенең баш табибын йөртүче шофер, “Москвич” машинасы йөртә, айлык хезмәт хакы нибары 120 сум. Шул эшендә азаккача калса, аена 60 сум пенсиягә өмет баглый ала. Мин аңа, үзем эшләгән оешма җитәкчесе Мохтар ага белән сөйләшенеп, коммуналь хуҗалыкка күчәргә һәм, “хуш исеннән курыкмаса”, ассенизация машинасында эшләргә тәкъдим иттем. Ул машинаның шоферы Әхмәтханов Данилга тиздән кайтачак өр-яңа газ ташу машинасына утыру мөмкинлеге турында әйттем һәм ул урынын бушатырга шатланып риза булды. Әмма мин аннан һәм Тукбаев фамилияле тагын бер шоферыбыздан Галимҗан агага һәрдаим ярдәм итүләренә ризалыкларын да алдым, чөнки җиңел машинадан махсус машинага күчкәч, өлкән яшьтәге кешегә яңага ияләнеп эшләп китү ансат булмаячак иде. Адым саен машинасы ватылса, көне шуны ремонтлап узса, юньле хезмәт хакы чыкмаячак һәм пенсиясе дә әлләкем булмаячак чөнки. Ә менә машина төзек хәлдә эшләсә һәм аена кимендә 240 сум акча алса, ул югары – 120 сум пенсиягә тиенә алачак.
Беренче эш атнасында машина яңа хуҗаны санга сукмый, көйгә килми тинтерәтте: әле бер җире килеп чыкты, әле икенче. Егетләребезгә рәхмәт, бөтен эшләрен куеп: “Ансат сиңа пенсия”, – дип көлә көлә, Галимҗан абыйга гел ярдәмгә ашыктылар. Һәм күп тә үтми, агайның машинасы сәгать кебек төгәл эшләп китте. Стимул җитди булгач, Галимҗан агай шимбә, якшәмбе көннәрне дә авырыксынмый эшләде, эш сәгате озынлыгыннан зарлануны белмәде. Һәм тырышлыгы бушка да китмәде.
Элек махсус пенсия фонды юк, хезмәт хакыннан алынган салым туп-туры, арадашчысыз, югалтуларсыз бюджетка күчә һәм бюджеттан пенсионерларга тиешле күләме күчереп барыла иде. Ә калган өлеше башка зарур тармакларга юнәлтелгән булса кирәк. Көннәрдән беркөнне Пенсия фонды дигән проект гамәлгә куелды. Ихтимал, максат изге, җыемнарны бары тик пенсионерларга тоту күздә тотылгандыр. Ләкин мәрхүм Виктор Черномырдинның “тагын да яхшы булсын дип теләгән идек, һәрвакыттагыча килеп чыкты” дигән сүзләренең тагын бер кат хаклыгына ышандык.
            Минем якын дустым, озак еллар БХСС инспекторы булып эшләгән Риф Фәйзрахман улы Хәбировның (инде күптән мәрхүм, авыр туфрагы җиңел булсын) үзгәртеп кору чорында иң беренче чиратта хокук саклау органнарында спекуляциягә, ришвәтчелеккә һәм казна караклыгына каршы көрәшүче БХСС хезмәте бетерелгәч, хакимияткә спекулянтлар һәм караклар килде микәнни дип борчылганы һич истән чыкмый.
Картлык пенсиясе – өлкән яшьтәге гражданнарга дәүләт ярдәме түгел, ә гомерләре буенча үзләреннән алынган акчаларны өлешчә кире кайтару ул. Бик күпләр пенсиягә чыгып җитми, яки җитүгә үлеп китә, андыйларны “идеаль пенсионерлар” дип атыйлар. Әмма алардан алынган җыемнар ни өчендер варисларына тапшырылмый. Халык сайлап куйган депутатлар андый закон кабул итмәгәннәр чөнки. Минемчә, пенсияләр белән килеп чыккан мәрәкә өчен юридик һәм әхлакый җаваплылык иң беренче чиратта депутатлар җилкәсенә төшә. Ни өчен беренче чиратта хөкүмәткә түгел? Чөнки хөкүмәтне алар раслый, һәр министрны алар күз уңыннан уздыра. Эшли белмиләр яки тиешенчә эшләмиләр, чит илләргә байлыкларын озаталар икән, димәк, депутатлар боларны сайлап ялгышкан яки үзләренең, яисә уртак мәнфәгатләрне күздә тотып, аларны яклаган, раслаган булып чыга.
            Әлбәттә, пенсия мәсьәләсе зур проблеманың бер тармагы гына. Кайчан гына Болгарда “Хранительница” исемле шөкәтсез һәйкәл салдырырга маташу, тырышу, көчәнүләр шаһиты булган идек. Чит төбәкләрдә яшәүче мишәр кардәшләрнең актив ризасызлыгы аркасында бу котсыз проект барып чыкмады. Шәхсән үземә әлеге һәйкәл иблиснең бер гәүдәләнеше – “Бафомет”ны хәтерләтте. Әмма ул проектның башка яссылыктагы иштәшләре гамәлгә ашты түгелме? Тукай яшәгән йортны җимерү, Татарстанда миллион баш чучка асрау проекты... Димәк, кайчан да булса ул һәйкәлгә дә кабаттан әйләнеп кайтырлар дип чамалыйм. Ахыргы нокта сыйфатында.

Су җитәме?

(Фантастик хикәя)

Бар иде кукурузның дан-дәрәҗәгә күмелгән чаклары... Кырлар патшасы дип зурлыйлар иде чәкәнен Хрущев тоткан чакларда. Сочи каласын чыгып, уңга каерылгач, ераклардан күренеп торган “Спутник” пансионатының төп бинасы да тикмәгә генә кукуруз чәкәнен хәтерләтми. Исеме дә гадәти “юлдаш” дигәнне аңлатмый аның, ә җир тирәли әйләнә торган иярченне күздә тота. Гагарин галәм гизеп кайткач, әлеге шифаханәдә баш-күз ал­ган һәм ихатасында истә­леккә агач та утырткан. Ул утырткан һималай эрбете ай үсәсен көн үскән, кәүсәсе юанайган, тармакланган ботаклары гигант кош канатларына охшап калган. Кәүсәсе әйләнәсендә тезелгән эскәмияләргә утырып ял итүчеләргә мул күләгәлек ясап торучы истәлек агачны хәтерләүчеләр күптер. Аяныч ки, бүген аның эзе дә калмаган.
Әлеге пансионаттан бераз югары күтәрелсәң, Сталинның кунак йортына барып чыгасың. Биек һәм калын диварлары куе яшел төстә булганга, агачлар ешлыгында ул тиз генә абайланмый, өстеңә ишелә язып, көтмәгәндә, капылт пәйда була. Дракула замогын хәтерләткән, Сталин дачасы дип тәгаенләнгән әлеге шомлы корылманы узып, тар сукмакка борылсаң, озак та үтми, бер кулына челемен тоткан генералиссимус үзе очрый. Баксаң, чытырманлык аланында “Иосиф янында” исемле кафе поскан һәм аның янында кунаклар каршылаучы сыйфатында юлбашчының агач сыны калкытылган икән. әллә нәрсәсенә аяк тартты димме, көн саен шул дәһшәтле тирәне урап кайтуны гадәт иттем. Аулак кафены хуш күрүчеләр байтак икән һәм арада милләттәшләр дә бар. Туган җирдән читтә татарча сөйләшү тансыклата, шул хис кавемдәшләрне уртак табынга җыеп, тора-бара без биредә, авылдашлар әйтмешли, “тузаннарыбызны кагыша” башладык...
Яңа танышларым күпне күргән һәм кичергән халык. Бирегә килеп чыгуларын ияләнгән төрек, гарәп курортларына ул елны юл ябыла төшү, югарыдан хәвеф-хәтәр хакында кисәтә торып та, ватанпәрвәрлекләренә хилафлык китерү, кемнәрнеңдер дөрес аңламавы һәм күңелсез нәтиҗә ясавы мөмкинлеге белән аңлаттылар. Мин дә, тешне кысып булса да, алар җырын җырладым, үземне телевизор аша көне-төне “ил казанышы” дип рекламаланучы “Газпром”ның саллы бер оешмасы ишек катында каравылда торам дип таныштырдым. Инженер дип әйтсәм, миңа кырын карый башларлар, үз итмәсләр дип алдаштым. Каравылчы дигәч тә, яңа танышлардан бер-икесенең борыннары сизелер-сизелмәс җыерылды. Үзен, горур төстә “журналист, язучы һәм мөхәррир — бер флаконда” дип таныштырган Нәриман әфәнде (барлык исемнәр дә үзгәртелде) хәтта “илдә каравылчылар, шәхси шоферлар һәм секретарьшалар колорадо корты сыман үрчи” дип теш төбен суырып куйды. Эре сөякле, зур корсаклы Шакирҗан кордашның, Мәскәүдә “Газ­пром”­ның төп бинасында җыештыручы булып эш­ләүче туташның иномаркасыннан өч йөз мең доллар бәясендәге сумкасын чәлгәннәре хакында матбугатта булып алган шау-шуны искә төшереп:
— Каравылчыларны да рәнҗетмиләрдер әле сез­дә? — дип куюы борын җыеручыларның керфек очларына сагыш сөреме кундырды.
— Шөкер, төзелеш-ремонт эшләренә ялланучы фирмалар әледән-әле өлеш китергәләп тора. Кергәндә-чыкканда тентеп тинтерәтмәсәң, акмаса да тамгалый, кайсы йөз, кайсы йөз илле меңне ыргытып китә, төкерек инде бу алар өчен, — дип шыттыруымны дәвам иттем.
Шәраб парлары тамырларга үтеп, ихласлыкны арттыра, күңелләрне уртак дулкынга кәшәли, күз карашларына яктылык иңдерә. Бер белмәгән бәндәләр белән ачылып сөйләшү — җан рәхәте. Мәгъ­лүм ки, иң тирән хаталар таныш кешеләр белән аралашканда ясала. ә кеше дигән зат әледән-әле бушануларга мохтаҗ. Ихтимал, үзара такылдашулар да тикмәгә генә “эч бушату” дип аталмый торгандыр.
Ул кичне әз сүзле, үзалдына гел моңаеп йөргән, ниндидер проект оешмасында казганучы Рәүф кардәш тә тәмам чишелеп китеп, беркемгә дә әйтми йөргән эч серләре белән бүлеште.
— Кодаларга кунакка бардык. Көн уртасы әле бу, дүртпочмаклы җыйнак өстәл тирәли утырабыз шулай, — дип башлады ул медер-медер килеп. — Табында сый-хөрмәт куел­ган, минем урын түрдә, кода белән кара-каршы, бер якта хатын, икенче якта кодагый. Ниндидер мә­зәк сөйләгәндә хискә бирелеп китепме, кулны саксыз селтәп җибәргәнмен, күрәсең, кашыгым идәнгә төшеп китте. җитез генә чүгәләп, шуны алганда өс­тәл астында хатын белән коданың тезләре тезгә береккәнен шәйләдем.
— Өстәлне күтәреп капладыңмы соң? — дип калкынды Шакирҗан.
— Мин үз күзләремә ышанмадым, — диде Рә­үф, гаепле елмаеп. — Телефоннан чылтыратасым бар дип, урынымнан җә­һәт кенә торып, зал ишеге катына басып, башны борып, шыпырт кына өстәл астына күз ташладым: тегеләрнең тезләр тездә! Телефон аша сөйләшкән булып һәм эштә йомыш чыкканны сылтаулап, тизрәк бу өйдән чыгып ки­тәр­гә ашыктым. Буыла башладым чөнки. җәяү­ләп бара-бара бер паркка җиткәч, эскәмиягә утырып уйларга тотындым. Уйлыйм да уйлыйм. Кода оныкны мәктәпкә илтәм дип торган иде, ул киткәчрәк кайтырмын, минәйтәм. Бер-ике сәгатьтән кайтсам, ни күрим, теге мәлгунь оныкны озатуны центнер ярымлы кодагыйга йөкләгән. Төймәгә бас­кач, озак кына ишекне ач­мый тордылар (бәлки шулай гына тоел­гандыр да). “Кая югалып йөрисең? — дип шелтәләде хатын, йомшак кына. — Хәзер кайтам дип чыгып киткән кеше тәмам дө­ньясын онытты”. “Кайтышлый паркта туктап, ял итеп алдым”, — дим. “Ниләр күрдең инде анда?” “Эскәмия саен бәхетле парлар. Күзләре күздә, тезләре тездә...”
Тегеләрне гүя ток тотты. һәрхәлдә, миңа шулайрак тоелды. Шикле шикләнер, иске чикмәнен бөркәнер дигән сүз дә бар анысы. Ул да түгел, мыш-мыш килеп кодагый кайтып җитте.
“Тамагым кипте, кая, чәй куйдыгызмы?” — диде керә-керешкә.
Янә теге дүртпочмаклы өстәл артына утырыштык. Бу юлы күрәм, тегеләрнең тезләре бер-береннән ераклашкан, капма-каршы якка борылышкан, ә борын асларына канәгать елмаю кунаклаган...
— Да, парин, чучкалар карыйм, хатын да шунда, ыштанын ямыйм дигән такмазага тартым икән синең хәлләр, — дип Рәүфнең тар аркасыннан какты Шакирҗан, тирән көрсенеп. — Их, Сталин заманы булса, кош теле хәтле хә­бәр юллар идең дә, ай күрде, кояш алды булыр иде каһәр суккыры кодаңны. Аннары хатыныңны да берәр яры урнаштыру җаен чыгарыр идең.
Әңгәмәгә ниндидер оешмада баш бухгалтер буларак тамыр җибәргән, өреп кабартылган сыман көпшәк гәүдәле Фәрих атлы кардәшебез кушылды.
— Шулай инде, — дип гөрелдәде ул, зәһәр кө­лемсерәп. — Бөтен хатыннар да шаяра, минеке генә тугры дип яши инде барыбыз да. Хатының күңеле белән хыянәт итә башласа ул бит тиз аңлашыла. әле андый нияте дә булмаска мөмкин, гаепләсәң чатакама киләчәк, ихластан рән­җүе дә ерак йөрми, аңнары аста, инстинктлары өстә чөнки, ә процесс башланган. Алар, русча әйтсәк, “самка” буларак, бер мәл яңа самец эзли башлыйлар. Дачаңдагы ызандаш ир белән ха-ха килеп, сүз югында сүз булсынга сайраша башлавы да моңа ишарә. Чит ир алдында сине чүпкә чыгара торган җөмлә ычкындырса, бетте диген, димәк, вакытында авызына сукмагансың, моментны ычкындыргансың.
— Ә син ычкындырмадыңмы? — дип кызыксынды Шакирҗан.
— Без аерылыштык. Бөтен туганнар мине гаепли, ата мәче дип орышалар.
— Сине?!
— Мин хатынны хыянәте өстендә тота ала идем. Теләмәдем. Ул очракта тиле калам чөнки һәм миннән көләчәкләр. Жәлләргә мөмкиннәр. Анысы тагын да яман. Салырга ярата торган хезмәттәш бер тол хатын белән спектакль күрсәттек. Хатын дулап, теләсә-нәрсә кычкыра башлавы булды, “гафу ит, иркәм, мин сине яратмый башлаганмын, артым бе­лән дә күрәсем килми” дидем дә, чыктым да киттем. Теге телсез калды. Аның уҗымга чыга башлавын абайлагач, туплаган запас ярап куйды тормышны яңадан башлап җибәрергә. Ә фатирны бүлештек.
— Маладис! Яңадан өйләндеңме?
— Язылышмыйча гына. Бер тапкыр авыз пешкәч, өреп кабасың икән. Алар бит барысы да бер чыбыктан сөрелгән.
— Ә минем белән менә болай булды, — дип әңгә­мәгә кушылды ит комбинатында мал табибы булып эшләүче Хөснетдин тамагын кыра-кыра. — Хатын классташлар белән очрашуга барам дип ашкына гына бит. Бер ел элек кенә шундыйга барып тәмам алмашынып кайткан иде, яшәреп киткән сыман тоелды ул миңа, тагын бармакчы. “Бармыйсың! Төнлә урманга барып, чучка итен­нән шашлык куырып, аракы эчә торган мәҗлескә бару турында сүз кузгатырга ничек телең әйләнә?!” — минәйтәм. Көннәрдән беркөнне үзәк урамда ике мужик туктатты, моның классташлары икән. “Нишләп хатыныңны очрашуга җибәрмисең?” — диләр. Күзләре тулы нәфрәт, ә кысылган иреннәренә түбәнсеткеч елмаю оялаган. Берсе якамны төзәткәндәй итте. Безнең аңлашуны комбинатның ит чабучысы Әк­рәм күреп алган икән, яныбызга ашыгып ул килеп басты. Брезент чалбардан, майкачан. Акай күзләре белән боларны баштан-аяк күздән кичерде. Бер кыек сүз ишетсә бала башыдай йодрыкларын хутка җибәрәчәк. “Сезгә ышанып хатын җибәрсәң”, — дип көлгәндәй иттем.
Янымда шкаф сыман әзмәвер пәйда булу тәэсир итте, боларның тавышлары гына түгел, бит төсләре дә үзгәреп куйды. “үзеңә карыйсың, бигайбә, гаеп итеш булмасын, безгә нәрсә”, — дия-дия яныбыздан тизрәк китү ягын карадылар.
Хөснетдингә теләктәш­лек белдерергә өлгермәдек, хәрби хезмәтен тәмам итеп, кителен салгач, Башкортстанда ниндидер пред­приятиегә баш булган Мөгътәсим әфәнденең Татарстанда хатын-кыз чибәр, шуңа узыналар дип “салам кыстыруы” Шакирҗан якташны кузгатып җибәрде.
— Ә син ишеттеңме соң әле безнең абзый сезгә кунакка килгәч ни булганын? — дип кызыксынды.
— Нәмә булган тагын?
— Табынга утырышыр алдыннан җилкәсенә чи­гүле сөлге салган зифа буйлы чибәр башкорт кызы комганнан безнекенең кулына су агыза икән. “һу йетәме?” — дип сорап та куйган. “Су җитәме?” була инде татарчасы. Безнең абзый күрәсең башкача аңлаган: “Шулайрак икән шул монда хәлләр”, — дип җавап биргән...
Пырхылдап көлеп җибәрдек. Мөгътәсим кардәш кенә карасына ко­елды.
— Бөтенегезнең дә хәле башкорт кызы әйткәнчә ләбаса, нәрсә авызыгызны җәясез? Әле дә Башкортстан бар, иң шәп җырчыларыгыз, иң шәп язучыларыгыз безнең яктан, — дип ярсыды ул үртәлүен яшереп торуны кирәк санамастан.
— Әй, барыбыз да бер иш, — дип кул селтәде, Нәриман. — җырчылар “фа­не­ра”га капланды, язу­чылар дәүләт карамагындагы әдәби журналга карап тора, өч-дүрт санга җәелешле романга күчте хәзер барысы да.
— Элек мин укыштыра идем журналыгызны. Хәзер әллә нәрсәсенә бизелде. Кул җитми. Укучыларыгыз калдымы соң әле? — дип кызыксынды Шакирҗан. — Хәзерге тизлек заманында нүжәли ми черетеп озын-озын романнар укып була?
— Үзебез язабыз, үзебез укыйбыз, бәя бирәбез, хөкүмәт бүләгенә тәкъдим итәбез һәм алабыз да, — диде Нәриман кет-кет көлеп. — Рәхмәт, өстәгеләр укып азапланмый гына хакыбызны хаклыйлар иде әле моңарчы. Томнарыбыз да табадан төшеп тора.
— Ул томнарыгызны сатып алалармы?
— Кем алсын?! Кибеткә кертми генә китапханә­ләргә урнаштыру җаен чыгарды каләмзат депутатларыбыз, рәхмәт төшкерләре. Яшьрәкләр быжгыштыра инде, һаман-һаман бабай-әбиләр нәфесен тыя белмәде дип. Нишлисең, атлар су эчкәндә тайлар боз ялый. Ул шулай куелган. Чиратлары җитәр, алар да алыр тиешлесен, сабыр төбе сары алтын.
— Роман язу бик катлаулы матавыктыр инде ул?
— Бернәрсә дә юк, хи-хи-хи, — дип кеткелдәде Нәриман. — Гәҗитләр бик кызык чыга бит хәзер. Кайсын алма, Гаптелбөкенең истәлекләренә, Мәч­түрәнең өшкерелгәннә­ренә тап буласың. Бет­мәс-төкән­мәс чимал бу әдәби продукция җитештү кәсебенә алынганнар өчен. Халык китап укымый дип юкка зарланабыз, чынлыкта укымаулары мең хәерлерәк.
— Ә хатын-кыз мәсьә­ләсе ничек? Хәзер бит һәр оешма килгән кунаклар өчен дип штатта сылубикәләр тота. “Яулыклар” дип атыйлар бугай аларны.
— Ул мәсьәлә гүпчем проблема түгел. “Басылганнар басыла” дигән кагыйдәне без уйлап чыгармаган. Аңлаганнар аңлый. Кайбер хатын-кыз авторлар, “әгәр басылса нәсер, мин барына да әзер”, “чыгарсагыз “эссе”мне, таратырмын эссемне” дип, колакка пышылдап китә, прәме, җан рәхәте, әйе.
— Шәп яшисез икән, — дип тел шартлатты Шакирҗан.
— Ашка таракан булып төшүчеләр дә бар. “Татар китабын эт тә укымаслык итәләр” дип хат юллаган иде берсе. “Сталинист татар әдәбиятына ясин чык­макчы” дигән мәкалә бе­лән утлы табага бастырдык. Аннары, “фикер алышу” оештырып, төркем белән, кай җире кычыта, эре иләктә иләдек...
— Дөрес эшләгәнсез, — дип хуплады Шакирҗан. — Минем өстән дә күп язды җыен ыртык-шыртык. Имеш, кибеттә сөтнең бәясе кыйбат, мин очсызга җыям. Базар экономикасы шулай куша дигәнне рәзве аңлатып була аларга.
Ниндидер берләшмәдә озак еллар әйдәп баручы инженер вазыйфасында казганган Мидхәт Сәлим­гәрәев, тик томалдан, ат дагалаганда бака ботын кыстыра дигәндәй, каударланып, болар сайрашуы дулкынына дөм ятышсыз үз хәсрәтен тәгәрәтте.
— Бүтән җирдә зур тү­рә­ләр күз өстендә каш, ә бездә... фәләнбаш төсле! — дип белдерде, өстәлгә йодрыгы белән тондырып. — Инде өченче малакасусны баш инженерлыкка тыгалар оешмабызга. Аннары нәчәлник ясыйлар. ә йөкне безгә, эш атларына тартасы. Менә шундый роман, Нәриман әфәнде. Тормышны белмисез... Документка кулны без куябыз, акчаны алар урлый, бер-бер хәл чыкса, кул куючыны җавапка тарталар. Менә минем шефны гына алыйк. Ялагайның ялагае. Башкортстанда кулын юган әнә теге дәү түрәбез әйткән моңа бер тапкыр, симереп киттең әле син ди­гән. Бу икенче көнне үк махсус клиникага барып, корсагындагы маен суырт­тырып кайткан. Бассейнда су коенып ята идек, килеп керде күзен акайтып. Маен алгач, корсагы тиресе алъяпкыч сыман оят җирен каплап тора. Үзем дә сизми, шаркылдап көлеп җибәргәнмен. Башкалар түзде, сабакылар, көлмәделәр. Тотынды бу хәзер миңа бәйләнергә. Ай саен сәбәп табып премияне ки­сә. Шикаять язудан файда юк. Нибуч, Сталин бабай заманын сагынмас җирдән сагынырсың.
...Юк-бар сөйләшеп вакытның узганы сизелмә­гән, төнге сәгать унике дә тулып киткән икән. Тышта яңгыр ява башлаган, ки­нәт кенә яшен яшьнәп, чатырдатып күк күкрәп һәм­мә­безне сискәндереп җибәрде. Бала чагыбызда безнең ил кебек иркен һавалы бүтән ил дөньяда юк һәм була да алмый дигән эч­тәлекле җырны җырлап һәм ишетеп үстек бит инде. Ә биредә шуның нәкъ киресен туглаучы, “тиранны зурлаучы илне күрсәтегез!” дип башлана торган “Глобус” атлы җыр яң­гырый башлады. Һәм аны җырның авторы Игорь Тальков үзе башкара! үзе! Ничек алай соң әле бу, инәңнең койрыгы?! Ул бит үлде, аны бит туксанынчы елларда аттылар! Менә җанны тетрәндергеч моң белән сугарылган җыр тәмамланды һәм шомлы тынлык урнашты. Уйламаганда, шул тынлыкны бү­леп, йомшак тавышлы бе­рәү: “Исәнмесез, иптәш­ләр”, — дип сәлам бирде. Ни күрик, зал тү­рендәге уртак табын ясап тезелеп киткән өстәлләр башында Сталин һәм аның яраннары утырышкан! Йә, Хода, безне көн дә каршылаучы сын терелгән, челеме кулында, өстендә фильмнарда кү­реп ияләнгән хәрби киеме, түшендә сыңар йолдыз да җемелди.
— Бу шоу-тамаша ахрысы, — дип тел шартлатты Фәрих.
— Кино төшерәләр, — дип фаразлады Рәүф.
— Ишек-тәрәзәгә күз салыгыз, агай-энекәйләр, аннары әйтерсез сүзегезне, — дип пышылдады Шакирҗан күзләрен ялт-йолт китереп.
Ни күрик, ябык чырайларыннан, карашларыннан иман нуры качкан винтовкалы кызыл армияче гаскәриләр ишек һәм тәрәзәләргә сакка баскан. Тәрәзә пыяласы аша агарып уңган шинелле хәрбиләрнең кафебызны тыштан кат-кат уратып алуларын абайладык.
Ул да түгел, өч-дүрт официант йөгереп килеп, яныбызда әйләнә-тулгана башлады. Өстәлебез тү­ренә затлы гөрҗи шәрабы тулы самавыр борынлы кечтеки имән мичкә менеп кунаклады. “ә” дигәнче гадәти өлеш тә­линкә­ләребез фарфордан ясал­ганына, кашык-чә­нечке­ләребез көмештән коелганына алмаштырылды, бер­сеннән-берсе затлы ризыклар китерелде. һәм ни дияргә дә белгән юк: өстәлебезне, урындыкларыбыз белән үзебезне җиңел генә күтәреп уртак табынга ялгап куйдылар.
— Без мондый заказ бирмәгән идек! — дип шыңшыды Рәүфебез, көтелмәгән муллыктан коты алынып һәм сыгылып төшеп.
— Бүген сез миндә ку­накта, — дип белдерде терелгән сын табын тү­рен­нән. — Сез минем кафемны үз итәсез, үзем­не әле­дән-әле искә аласыз. Чакырасыз кебек аңлашыла. Чакырган җиргә барыгыз ди­ләр түгелме соң?
— Иосиф Виссарионович, иптәш Сталин, бу чыннан да Сезме? — дип кычкырып җибәрде чырае аклы-күкле булган Шакирҗан, урыныннан сикереп торып һәм чүгәли төшеп. — Исәннәрмесез!
— Сез ялгышмадыгыз, Шакирҗан иптәш.
— Ә нинди җилләр ташлады, Иосиф Виссарионович? — дип кызыксынуын дәвам итте тавышы яшелле-мөшеллеләнгән Шакирҗан.
— Мине һаман-һаман сагынасыз, искә аласыз бит. Менә килеп чыгасы иттем..
— Теге дөньядан да кайтып буламыни?
— Коммунистлар ала алмаган ныгытма юк ул, иптәш Шакирҗан, — диде әлеге зат, аталарча елмаеп. — Алай да ничек бирегә эләгүемне үзем дә аңышмый торам. Бәлкем берәр галим аңлата алыр? Бармы арагызда белемле кеше?
— Бар-бар, Иосиф Виссарионович. әдһәм әкрәмеч Шәймәрдәнов — фән докторы! — дип белдерде Нәриман күзләрен очкынландырып.
— Күрик докторыгызны, — дип, Сталинны хәтерләтүче зат кәс-кәс атлап яныбызга килде. — Ниндиерәк кош икән?
Әдһәм урыныннан торып, чәчен артка сыпырды һәм артык дулкынлануыннан калтыравыклык иңгән саңгырау тавыш белән:
— Фәндә андый феномен бар, — дип белдерде. һәм тончыгып китеп, ютәлләргә кереште.
— Йә, йә, тынычланы­гыз, — дип, Сталинны гәү­дәләндерүче зат үз итеп аны аркасыннан каккалады. — Беркем дә сине ГУЛАГка озатырга җыенмый.
Әдһәм әкрәмеч, кулъ­яулык тартып чыгарып, быргы кычкырткан сыман борынын тазартты, тамак кырды һәм янә телгә килде:
— Какшамас абруегызга тукынган Никита Хрущев салдырткан кукуруз чәкәне төсле бина бар бит инде. Шуның белән Сезнең дача корылмалары арасында күзгә кү­рен­мәс вакыт җепселләренә рухи давыл уралып яши, ә каты яшен яшьнәгәндә, арада һава ертылып, кайбер җепләр өзелә дә, вакытлар бутала һәм Сез шушы өермә дулкынында, рухташларыгыз белән бергә, исемегез телдән төшмәгән кафега килеп юлыккансыз булса кирәк. Мондый феномен дөньяның төрле калаларында күзәтеләдер дип фаразлыйм. Татар һәм урыс рухлы корылмалары булган Казанда да үзен сиздергәләп куйса гаҗәп түгел. Богауланган давылның иң куәтлесе Истанбулда, Солтанәхмәт мәйданында яшәргә тиеш. әвәл чиркәү булган Айя Суфия һәм Солтанәхмәт мәчете арасында. Хәлбуки, төрекләр Айя Суфия тирәли дүрт айлы манара калкытып, аның давыл чыгару егәрен җирләштерү әмә­лен тапканнар...
— Андый давылларның иң хәтәре Ир һәм Хатын арасында да туарга мөмкин! — дип куйды серле зат. — әйтик, Солтанәхмәттәй ир һәм Айя Суфиядәй хатын арасында.
— Ә без нәкъ менә шул хакта гапьләшә идек тә!
— Әйе, беләм, кич буе хатыннарыгыздан зарланып утырдыгыз.
Без, ихластан уңайсызланып, башларны түбән идек, гәүдәләребез куырылды, кайберләребезнең колаклары да кызарып чыкты бугай.
— Ләкин хаклы түгелсез. Хатыннар китмәгән, үзегез аларны китәргә этәргәнсез. Нигә баш чайкыйсыз, Рәүф иптәш, минем белән килешмисезме әллә?
— Килешмим, — диде Рәүф бөтен батырлыгын учына җыеп. — Татарның зур шагыйре Хәсән Туфан сезнең ГУЛАГ тегермәнегезгә эләккәч, хатыны Луиза Салигаскәрова донор булып киткән, саткан каны хисабына иренә ризыклар җибәреп торган. Аннары якты дөньядан китеп барган. Хәсән агай кайткан, ә ул юк. Киткән, көтмәгән...
— Дөрес уйламыйсыз, иптәш. Аларның рухлары бу дөньяда да, теге дөньяда мәңге бергә, мин моны тәгаен беләм, — диде әлеге зат һәм: — әй­дәгез, иң яхшысы, изге хатын-кызлар хөрмәтенә берәрне күтәреп куйыйк, — дип өстәде.
Җитез официант күз ачып йомган арада көмеш подноста аңа янып торган кызыл шәраб салынган бәллүр бокал китерде. Безнең куллар кан куерыгына охшаган сыеклыклардан мөлдерәмә бокалларга үрелде.
— Минем хатын китте бит, иптәш Сталин, — дип куйды мал табибы Хөснетдин, үз өлешен йотып куйганнан соң, еламсырап. — Беләм, юньле ирне хатыны калдырып китми...
— Әгәр хатын-кыз чынлап та китә икән, аны берничек тә туктатып һәм кире кайтарып булмый! Беркем дә туктата һәм кире кайтара алмый!
— Хәтта Сез дәме?
— Мин дә...
Ул ничектер кечерәеп, ябыгып калды. Трубкасын да онытты кебек.
— Хәлләрегез шәптән түгел бугай, — дип куйдым мин, үзем дә сизмәстән. — Сез тирән сагышта ахрысы. Хәләл җефетегезне сагынасыз булыр?
— Бар бераз. Ахырзаман җиткәч, җавап тотасы барлыгы да тынгы бирми. Ә бит мине гаепләргә атлыгучылар — миллионнар. Дөрес, яклаучылар да җитәрлек. Тик аларның очынулары гаепләү базасын киңәйтергә генә ярый.
— Яклаучыларыгызның да, гаепләүчеләрегезнең хаталары уртак, минемчә.
— Нинди?!
— Алар Сезне дөрес юлдан барган илне, беркем аяк басмаган яңа сукмакка алып кереп китеп, адаштырып, халыкларны бәлагә батыручыларның күренеклесе дип саный.
— Без дөньяда күрелмәгән яңа юл салдык та!
— Салмадыгыз. Сез сокланган Иван Грозный, мәгълүм ки, халкының затлы катламын әтрәк-әләм опричникларга алмаштырган һәм илен мөс­тәкыйльлеккә ирештереп, киңәйткән, зурайткан, ныгыткан. Петр Беренче, еллар дәвамында опричниклардан азып канат ярган боярларының сакалларын бүкәндә чаптырып хәкарәтлә­гән, ә сарай хезмәтчелә­реннән, аларны дворҗан-дворяннар дип атап, үз югары катламын булдырган. Һәм илне, шулай ук, әтрәк-әләм вертикале көч­ләве аша империя дәрә­җәсенә җиткергән. Сез дә ил кодын билгеләгән тискәре сайланыш аша кулай нәтиҗәгә ирешүне дәвам итүче уңышлы менеджер, бары шул гына. Ә ул юл белән уңышка ирешүнең төп һәм бердәнбер шарты — каты кул. Нәрсәне өстә йөзә һәм батмый диләр? Мәгълүм шартларда һәр урында тик шундыйлар өскә калка. Тискәре сайланыш юлы сайлаган ил каты кулдан баш тарта икән, агым туктый, кәнәфиләрдә “мәңге кичәгеләр” утыра башлагач, һәр эргәдә минбеләмлек, шарлатанлык, дилетантлык канат җәя, караклык, бозыклык һәм ришвәтчелек яшәү рәвешенә әйләнә, бәйге, конкурс, тендер, һәртөрле сайлаулардан гаделлек җәяүләп кача. Хәтта акушерлар булдыксызлыгы норма булып кабул ителә башлап, илдә гарип балалар ишәя. Ирләр ирлекләрен югалта һәм сәламәт нәсел калдыруга корылышлы хатын-кызлар бәхетләрен читтән эзләргә керешә, үзгә милләт вәкиле белән гаилә коруны кайгырта, яки шул хакта хыяллана. Сез котайткан дәүләтнең таралуга йөз тотуы, эре коммунист җитәкчеләрнең дәү­ләт милкеннән күселәрчә өлеш эләктереп Форбс китабына үрмәләүләре тискәре сайланышның күсәктән башка эшләмәвенә дәлил. Нишлисең, нәкъ Сез әйткәнчә килеп чыкты: материя — беренчел, ә аң — икенчел, һәм акчаның идеягезне җиңүе табигый чишелеш...
Кинәт, тәрәзәләрне хәтәр яктыртып, яшен яшьнәп, күк күкрәде. һәм икенче мизгелдә әлеге зат та, аның кунаклары да, сакка баскан солдатлар да юып алгандай капылт юкка чыктылар. Без сүзсез генә урыннарыбыздан торып, кафедан чыгып киттек. Күктә тулган ай йөзә, таң җиле йомшак кына битләребездән сыйпый. Беребез бер сүз дәшми. Икенче көнне дә бу хакта теш агартмадык. һәм гаҗәп тә түгел, авызыңны чамалап ачмасаң, җүләргә, ялганчыга чыгаруларын көт тә тор. Ару гына “төчкерткәнбез”, монда язганнарым төш кенә булды бугай. Күрше номердагы таныш урыс та, кичке аштан кайтышлый: “Кичә, кафе ябылгач, Сталин һәйкәле янында ни дип кычкырыша идегез? үзегезчә талаштыгыз ахрысы, бер сүзегезне дә аңлашылмады”, — дип мыгырданды. Шулай да аның әйткәне күңелдә кайнаган шик-шөбһәләрне ахыргача юып төшерә алмады. Телефонымның экранына баксам, күрәм, хатын чылтыраткан. Җавап булмагач, смс юллаган. “Ничек анда Сочи? Су җитәме?” дип кызыксынган. “Бар да тәртип, Хрущев зәвыгында салынган кукуруз чәкәнен хәтерләткән бина таң атканда, нурлар кайтарылышында күккә омтылган сыман тоела” дип җавап яздым. Ә күңелне сагыш биләп алды. Кем белә, Гагарин эрбете сыман, икенче килгәндә ул “чәкән”нең дә булмавы бик мөмкин...

Войнович һәм без

Быелның 27 июлендә 86 яшендә, Мәскәү астындагы үз йортында, үз вакытында СССР­ язучылар берлегеннән чыгарылган, СССР гражданлыгыннан мәхрүм ителгән, илдән сөрелгән атаклы язучы Владимир Войновичның йөрәге тибүдән туктады.

1990 елны диссидент-әдипнең СССР гражданлыгы торгызылды һәм ул туган иленә кайту бәхетенә иреште. Киң кырлы иҗаты ахыр чиктә ил дәрәҗәсендә югары бәяләнеп, зур дәүләт бүләкләренә лаек булгач та, ул урыныннан киткән җитәкчене “кыю” рәвештә хурлап, яңа килгәненә койрык болгап, шәхси файда эстәүче кайбер шома каләмзатлар юлына салуламыйча, хакимият, ил президенты уздырган сәясәткә тискәре мөнәсә­бәтен ачыктан-ачык һәм кискен белдереп яшәүдән туктамады. Кыскасы, Владимир Войнович бер режимга да яраклашмыйча, иң дәү түрәләргә дә уңайсыз дөреслекне йөзләренә бәреп әйтә алучы күпкырлы талант иясе буларак тарихка керде.
Владимир Войновичның шау-шу тудырган “Москва 2042” исемле антиутопия романында коммунизм төзелеп, илнең үтә бичара көнгә калуы тасвирлана. әсәрдә “коммунизм турындагы идеяне җимерү өчен аны төзергә кирәк” дигән фикер үткә­релә. Автор коммунистик җитәкчеләрне генә түгел, аңа каршы көрәшкән атаклы диссидентларны, язучыларны, хәтта Александр Солженицынны да аямый. Коммунистик режимга алмашка килүчеләр турында да ул ифрат тү­бән фикердә. әйтик, әлеге әсәрендә “ис­келәр”­не алыштыручы “яңалар” беренче эш итеп православиегә киң юл ача һәм мил­ли республикаларны бетереп, гөбернәләргә әйләндерүне кайгырта. Туган телебезгә карата соңгы вакытта купкан ыгы-зыгы да нәкъ менә ул күпкә алдан күргән-күзаллаган вәзгыятькә туры килә. Кайбер коммунист җитәкчеләрнең, иманнары үзгәреп корылып, комарланып байлык сосуга ташланачакларын да алдан белгән ул. Халыкның хәле мөшкеллеге, илнең котылгысыз һәлакәткә таруы ихтималы турындагы уйның җаннарын күсе рухы иярләүчеләрне борчымаячагына да иманы камил булган...
Эчтәлеген белмәгәннәргә, яки танышырга өлгермәгәннәргә әсәрнең тукылышын чамалату өчен андагы бер-ике эпизодка туктап узу кирәктер. Мәс­кәүгә 2042 елга килеп эләк­кән герой кунакханәгә урнаша һәм аның коридорда салып калдырган аяк киеме юкка чыга. Кизү торучы хатын “коридордагы югалган киемнәр өчен администрация җавап бир­ми” дигән универсаль аңлатма бирә. әсәр герое ашарга теләп буфетка килсә, аңа икенчел продукт тапшырмыйча беренчел продукт җибәрелми дип аңлаталар. Ул кунакханәдә бәдрәф булмау сәбәпле йомышын чүлмәккә үтәгән була. “Икенчел продукт”ка дип кире бүлмәсенә кайтса, чүлмәк буш, хәтта юып куелган. Кизү хатын, күзен дә йоммыйча, югалган икенчел продукт өчен администрация җавап бирми дип чатакама килә. һәм роман герое үзенең аяк киемен дә, чүлмәктәге “байлык”­ны да шул кизү торучы үзләштерүен аңыша...
“Беренчел — ул икенчел, ә икенчел — беренчел” дигән доктринага тотынып эш йөртүче хакимият бе­лән уртак тел тапкач, аңа ярдәмче, озатып йөрүче, һәр яклап кайгыртучы сыйфатында югары статуска ия бер ханымны билгелиләр. “Син шулай теләсә-кем белән йокларга разыймыни?” — дигән соравына әлеге ханым, “юк, мин партия, хөкүмәт бил­ге­ләгән очракта гына алдыма куелган бурычны намус белән үтим” дигәнрәк җавап күндерә. әсәрдә безнең кичәгебезгә һәм бүгенгебезгә охшаш, аваздаш кызык мизгелләр ифрат күп. Шулай булмаганда, хакимиятнең касы­гына бәрмәгәндә роман авторын гаепләмәсләр һәм илдән дә сөрмәсләр иде, билгеле. Чынбарлыкта, кичәгебездә һәм бүгенгебездә кунакларга андый озатучылар билге­ләнүе хакында да имеш-мимешләр йөрми түгел һәм андыйларның тырышлыклары да югары бәяләнә, имеш... әле шундыйлар, ахыр чиктә, хезмәтләренә күрә мактаулы исемнәр, премияләр ал­гач, титулларга ирешкәч, дәрәҗәле вазыйфаларга тиенгәч, халык алдына чы­гып әхлак темаларына әң­гәмәләр уздырса, матбугатта мәкаләләр бастырса, кем әйтмешли, ни диярсең кодагый? Язучылар даирәсендә тулганучы шундыйга тартым бер образ Факил Сафинның “Шәүлә” романында да калку тасвирлана. ә инде “икенчел продукт” тапшыруга килгәндә, анысы да бездән әллә ни ерак йөрми. Балачагым чорында, авылларда, йорт­тан-йорт­ка туктап көл җыю моның чәчәкләре генә булган икән. әдәбиятта, җыр сәнгатендә шу­шын­дыйрак тенденция азу яруы хакында да матбугатыбызда язмаларга кытлык юк. Тик минем хәтердә бу җәһәттән башка бер хатирә яңара.
Мөслимдәге бер оешмада җаваплы вазыйфа башкарган дәверем. Бу әле СССР исән чак. КПСС райкомының идеология секретаре инициативасы белән күп төрле өндәмәләр, шигарьләр бина диварларына, түбәләренә һәм коймаларга беркетелә иде. Бер мәлне “Кооператив” урамындагы балалар бакчасының буяулы такта коймасына “Кем күп ашлый — шул күп ашый!” дигән, эре хәрефләр белән язылган әкәмәт озын өндәмәле дилбегә буе щит беркеттеләр. Райком хәдимнәре әлеге җөмлә аша басуларга күп ашлама кертү зарурлыгын кайгыртканнар булса кирәк. Райондашларының бу язмага тискәре мөнәсәбәтенә алар төкереп тә бирмәде, әлбәттә. Менә Казаннан Зиннур Хөснияр атлы язучы кунакка килде һәм Мөслим мәдәният йортында аның белән очрашу оештырылды. Шунда язучыга урыннардан күп төрле сораулар яудырдылар. Азактанрак бер җирле патриот: “Сезгә Мөслим ошадымы?” — дигән сорау бирде. әлбәттә уңай җавап ишетү, җитәкчелекне, шул исәптән әлеге кичәне оештырган райком идеологларын тәти күрсәтеп, күңелләрен хушлау, үзенә карата да аларда уңай фикер уяту нияте булгандыр инде аның. әмма нәтиҗә көтелмәгәнчә килеп чыкты. “Бик ошады, — диде Зиннур Хөснияр. — Бигрәк тә коймаларга беркетелгән оригиналь лозунглар. әмма “Кем күп ашлый — шул күп ашый” дигәне мантыйкка туры килеп бетми кебек. Уйлашыйк әле. Бәлки “кем күп ашый — шул күп ашлый торгандыр?”
Алгы рәттә үтә җитди чырайлы райком әһелләре утыруга карамастан, тамаша залындагылар арасында язучының елмаеп балкып әйткәнен пырх-пырх килеп хуплаучылар табылды. һәм Казаннан килгән кеше дә шулай әйткәч, әлеге лозунгны икенче көнне коммуналь хуҗалык эшчеләре сүтеп алып киттеләр.
Ягъни Войнович әсәре бармактан суырып түгел, ә чын тормыштан алып язылган. Романда язучылар, хәрбиләр сыман, төрле рангларга бүленештә. Монысы да бүгенгебезгә аваздаш сыман. Мәсәлән, Татарстанда “халык язучысы” дигән статус ярдәмендә каләм ияләрен сортларга аеру Войновичның сатирик әсәре инде дөнья күргәч, кануный җирлектә тормышка ашырылды. Янә килеп, “Москва 2042” романында язучылар, көн дә эш урынына килеп, сигез сәгать эшләп кайтып китәләр. Соңарсалар, яки берәр көн килми калсалар аларга карата чара күрелә. Бездә дә бер әдип депутатыбыз язучы эшчәнлеген айлык эш хакы каралган вазыйфа итү зарурлыгы турында бер интервьюсында әйткән иде, рәхмәт яугыры. әсәрдә күп кенә язу­чыларның хезмәт хакы алып калыплаган иҗат җимешләре укучыларга барып җитү мәҗбүрияте каралмаган. Бездә дә, кибет киштәләрен читләтеп узып, ягъни заруриятне санга сукмыйча, кайбер авторларның тудырганнары турыдан-туры китапханәләргә юл алу хокукына ия. һәм аларны кем дә булса укыячагы суга сәнәк белән язылган.
Владимир Войнович әсәрендә язучылар барысы да илбашы турында гына, аны гына мактап язуга мәхкүм. Бездә дә бу юнә­лештә тәҗрибәләр юк түгел. Байтак авторларыбыз шушы ысулга махсуслашты һәм бер-икесе, ялгышмасам, Тукай бүләге лауреаты һәм халык язучысы статусына да ия бугай. һәм бу очракта икенчеллекнең беренчеллекне тәэмин итүенең безнең шартларда да раслануы ярылып ята.
Войнович әлеге әсәренә кагылышлы бер интервьюсында чынбарлык көтелгәнне күпкә уздырды дип белдерде. Чыннан да, Кемероводагы сәүдә үзәгендәге янгында дистәләрчә сабый балаларның харап булуы үзе генә дә ни тора.
Владимир Войнович бакыйлыкка күчте... Киләчәгебезне, алда ниләр күрә­чәгебезне аның кебек күзаллаучы әдипләр тумый калмас дип өметләник. Кү­ренә ки, татар әдәбияты өчен дә антиутопия зарур жанр икән. Андыйга әдәби мәйдан бирү мәсьәләсе генә үзенең чишелешен көтә. Мөмкинлек табылмаса русчага, яки башка бе­рәр телгә тәрҗемә итәргә мөмкин. Войновичның “Москва 2042” романы да, киң катлам ил укучысына барып ирешкәнче, әвәл немец телендә Германиядә басылып чыга.Даими адрес: "Т Я", 29 август

Каҗә бистәсе күрке

Бензин бәясе күтәрелгән саен электр поездында йөрүнең уңай яклары ачыла тора. Чөнки билет хакы чагыштырмача кыйммәт түгел, ГИБДД хезмәткәре каршы чыгып таягын болгамый, бөкеләрдә тилмерәсе юк, тизлек тә җиткелекле — экспресс дигәненә утырсаң сәгать ярымда, гадәтиендә ике сәгать эчендә Шәмәрдәннән Казанга, аның да үзеңә уңай тукталышыңа барып җитәсең, вагон түрендәге монитордан рекламалар караштырып барып вакыт узганы сизелми дә кала. Гадәти дигәнендә тукталышлар ешрак әлбәттә, рекламалар чылбыры да ничәнчедер әйләнешеннән соң ялкыта башлый, ләкин һәрдаим пассажирлар алмашынуы көтелмәгән төзәтмәләр кертеп, эчпошыргыч бертөрлелеккә канат җәяргә ирек куймый. Көн кыздыра башлау сәбәплеме, кайчан гына тез турлары ертык-пыртык джинс киюче туташ вә ханымнар, җәйнең эссе көннәре рәхәтен күреп калыйк диптер күрәсең, барысы да диярлек трусикка күчеп беткән. Уртадан узар өчен юл калдырып, ике яклап тезелгән, дерматин белән тышланган өчәр пассажир утырышлы эскәмияләрне шундый “трусиканкалар” биләвен нур өстенә нур дияргәдер бәлки? Юк-юк та ара-тирә шорта кигән йонлач ботлы ир затлары да күренгәли. Пассажирларның күбесе колагына тыңлагыч кабырчыклар элгән, хәтта йокыга талганнары да мышнап нидер тыңлый. Йокыдан уяулар исә нигездә күршеләре белән түгел, ә телефонын эшкә җигеп, ерактагы кеме беләндер сайраша, чыдап кына тор.
Мәчетебез мулласының ярамаган нәрсәләргә багу гөнаһ дип куркытуын истә тоткан хәлдә, күбрәк тәрәзәгә карап барырга тырышам, чөнки салонның кай тарафына күз атсаң да ялтыр ботлардан күз чагыла. Күрше рәттәге бер туташның, төз аякларын төрлечә сузгалап бара торгач, кыска итәге-япкысы тәмам ачылып, аның итәк астыннан ни дә булса кигән-кимәгәнлеге табышмак булудан туктады. Хуш, буй-сыннары зифа, чибәр кызлар яшьлек җүләрлеге белән шулай кылансын да, каян килеп, кая китмәгән, әмма ләкин куй сарыгыныкыдай мул арт санлы, бүксәләре алга ташып чыккан, алпан-тилпән атлаучы ханым, апа вә әбиләрнең дә тормыштан “артта калмаска” тырышулары, Мөслимнең Хираҗ агае әйтмешли, “үде бер роман”. Александр Дюманың “Сильвандир” романында бай һинд хатынының, тол калгач, мәрхүм ире белән бергә яндырылырга карар кылуы турында кыйсса бәян ителә. Бу хакта сөйләүче француз әңгәмәдәшенә “беләсеңме, аларда шундый мода, ә хатын-кыз өчен модадан калышу җанны фида кылуга тиң” дип аңлата. Күрәсең, әлеге аңлатма чорга карап искерми, бүгенге көн өчен дә ул актуаль кала.
Электр поездыннан Әмәт станциясендә төшеп калып, икенчесенә, җир астыннан чаба торганына күчеп утырам. Барасы җирем Кәҗә бистәсе күрке — Татарстан газета-журналлар нәшрияты бинасы. Биредәге вагоннарда реклама күрсәтүче экраннар әллә ничә, кая борылсаң да котылу юк һәм экрандагы актер-актрисаларның киенүләре пассажирларныкына иш: чишенүгә таба.
Мондый көн киләчәге турында Рей Брэдбэриның 1953 елны, халык егылып китап укый торган чорда басылып чыгып, бик күп бүләкләргә лаек булган “Фаренгейт буенча 451 градус” исемле фәнни фантастик әсәрендә бәян ителә. Романда янгынчылар янгын сүндерүгә түгел, ә киресенчә, яндыруга корылышта. Хәер, бездә дә бер-бер артлы каплаулы базарлар, сәүдә үзәкләре янгалап тора һәм аларны ниткән янгынчылар оештырганы бәлки кайчан да булса аныкланыр әле.
Әлеге әсәрдә торак стеналарының телеэкраннарга әйләнүе бәян ителә. Бездә дә бит бүген күп кенә өй вә фатирларда, кайсы бүлмәсенә узсаң, анда бер кеше дә бумаган очракта да эшләп торган зур-зур экранлы телевизорларга юлыгасың. Әсәр геройлары телефон аша туктаусыз кемнәр беләндер өзми-куймый гәпләшә. Монысы да бүгенгебез өчен таныш картина. Төп герой ир, хатының игътибарын җәлеп итеп элемтәгә керер өчен, урамга чыгып телефон аша чылтыратырга мәҗбүр. Ә бер көнне, хатыны аның хәле турында кызыксынгач, авырып китүен әйтеп, бер стакан су белән дару китерүен үтенә. Хатынның колагында плеер кабырчыклары һәм ул ире белән сөйләшкәндә, радиодан колагына ирешкән музыка ритмында тирбәлгәләп ала. Менә ул бер стакан су китерә. Иренең гаҗизлектә “ә кайда дару?” дигән соравына, “акырма миңа!” дигән җавап күндерә. Кыскасы, бар да бездәгечә, бүгенгечә, гадәти...
Америка язучысы романында барлык затлы китаплар, ягъни хакыйкый классиклар иҗаты дәүләт тарафыннан яндыруга хөкем ителә. Ә кешеләрдә көтү инстинктын гына куәтләү өчен төрле спорт бәйрәмнәренә, чараларына зур игътибар бирелә. Ягъни, бәндәләрнең физик яктан гына сәламәтлеген кайгыртып, рухи бөлгенлектә, мокытлыкта бәхетле итү программасы тормышка ашырыла. Ә бит бездә дә, әйтик, футболчыларга һәм хоккейчыларга акыл ирешмәслек хаклар түләп, халыкны көтү дәрәҗәсенә каулаучы чаралар, бәйрәмнәр тулы хутка азу яра. Физик сәламәтлегебезне дә кайгырту юк түгел. Әле бер танышым Казанда дәваланып кайткан иде, табибларны мактап бетерә алмый. Сөйләвенә караганда, акчаңны жәлләмәсәң ак халатлылар пациентлары янында биеп кенә торалар һәм, әгәр шыттырмаган булса, чөнки моңа ышануы кыен, табиб ике бармагын күрсәтсә — ике, биш бармагын тырпайтса биш мең тамызасы, янәсе.
Бездә дә бүген яхшы әсәрләр сер булып кала, бигрәк тә яшь буын өчен. Оныттырыла. Татарча күңелгә хуш җырлар да сирәк яңгыратыла. Затлы ризыкны антисанитария хөкем сөргән шартларда тәкъдим иткән сыман килеп чыга чүп-чар арасында ару дигән җырлар яңгыраштырып куюы. Тукай елы дип зурлап игълан ителгән чорда гына булса да Заһидулла Яруллинның “Тукай маршы”ның, халык хисабына, бюджеттан финансланучы, өзми-куймый “Без —Татарстанда беренче!”— дип үз-үзен рекламалаучы радиобыздан яңгырамавы да аптырашта калдырды. СССР чорындагы затлы “Татарстан” радиосында җаваплы вазыйфалар башкарган язучы Җәүдәт Дәрзаманның “Казан сөйли” дигән китабында бәян ителгән, фондка кертелгән рухи байлыкларны, Рэй Брэдбери тасвирлаганча, ниндидер янгынчылар юк итмәгән булса ярый ла. Тын алырга да кыймый онытылып тыңлаган әдәби әсәрләр, радиоспектакльләр һәм чын тавыш белән чын инструменталь музыка озатылышында башкарылган халкыбыз җырлары, шулай ук хакыйкый һөнәр композиторлар белән чын шагыйрьләр иҗат иткән гүзәл җырлар, ягъни ул чор истәлекләре һәм ядкарьләре байтактан колакка чалынмый.
Әсәрдә бер төркем карткоры зыялылар бөек иҗади казанышларны күңелләрендә “фотографияләп” (чөнки китап табылса, беттең, ул кешене харап итәчәкләр) уңайлы көннәр килүен көтә. Кешеләрне кеше булудан тайпылдыру корылышындагы вәзгыять ахыр чиктә фаҗига белән очлана: сугыш башлана, шәһәрләр бомбага тотыла һәм дөньякүләм танылган иҗат җимешләрен күңелләрендә бикләгән укымышлы төркем, үзләренең кирәкләре чыгачагына өметләнеп, җимерек калага таба кузгала.
Әлбәттә, тормышның үз төзәтмәләре бар. Фантаст әдип язганнар бездә бергәбер кабатланып тормышка ашмаган. Баксаң, затлы китапларны яндыру мәҗбүри түгел, хаким партиягә тугры хезмәтләре өчен исем, титул-премияләр биреп, өреп кабартылган авторларның чүп-чарларына киң юл ачып, яхшы әсәрләргә юл бирмичә, ә чыкканнарын юк-барга күмеп калдырып та була икән. Татарстанда, бәгъзе авторларның китапларын, зарурлыкларын китап кибетләре аша тикшереп тормый гына китапханәләргә уздыру практикасы кануни җирлектә хәл ителгән.
Язучылар берлеге әгъзасы — мин фәкыйрьнең дә кайбер әсәрләре Татарстан китап нәшриятында чират көтә. Шәхсән баш мөхәррир үзе алып калып, компьютерына да керткән иде аларны. Әсәрләрнең күбесе газета-журналларда басылган, редакторлар кулы вә иләге аша узган, аларда нәшир өчен хәвеф-хәтәр юк ягъни мәсәлән. Аннан соң күп сулар акты, нәшриятның генераль директоры алмашынды, ә йөк, атаклы рус мәсәлчесе язганча, һаман үз урынында. Әлбәттә, тәэсирле таныш-белешләрең аша эш йөрткәндә уңай нәтиҗәгә ирешер идең диючеләр очраштыра. Тик изге максатка хәрам юл белән килү кешене бизәми ләбаса. Аннары, үзеңнән көчлеләрдән ярдәм теләнү дә матур түгел. Дөрес, “бетлелеккә” тест (“тест на вшивость”) уздыру хакына вакыт-вакыт андыйлардан ярдәм сорау үзен аклый да торгандыр. Иткән игелекләре дәрәҗәсеннән чыгып алар каршында үзеңнең бәяңне чамалар өчен. Әйтик, аю хезмәте күрсәтсәләр үзеңнән астыртын гына көлгәннәренә төшенәсең һәм мондый “дуслар”дан шыпырт кына ерагаюны кайгыртуың хәерле. Ярдәмнәре ихлас икән, димәк, әле “бетләмәгәннәр”. Әмма мине һәм кайбер дусларымны бу мәрәкәнең механикасы да кызыксындыра. Кемнәр, ниткән персонажлар катнаша икән дәүләт хисабына китаплар чыгару һәм урнаштыру мәрәкәсендә? Максатка хәрам кертми ирешү форсаты калганмы? Әллә мондый хокуккка ирешү өчен Язучылар берлеге әгъзасы булу гына җитмиме, депутат булу кирәкме? Исем-титуллар хәлиткеч роль уйныймы? Ришвәт бирү, откат уены уйнаулар турында ук фаразлыйсы килми. Алай да журналист тикшерүе үзенең катгый сүзен әйтеп, кайбер шик-шөһбәләргә урын калдырмаса ару булыр иде. Кайчандыр һәр катын Татарстанда чыгучы газетажурнал редакцияләре биләгән, коридорларында саф татарча сөйләшүләр тынып тормаган, Кәҗә бистәсе күрке булган мәгърур бинаның маңгаена бүген “Татмедиа” дигән мөһер сугылган. Йә Хода, “Казан утлары” монда юк икән инде, ике катка ия булган “Ватаным Татарстан” да күптән китеп барган. Башкалары да каядыр аткарылган микән? Тукай иҗат иткән әкияттәге кәҗә белән сарык язмышын кабатламыйдыр ич милли матбугатыбыз берәмлекләре? Миңа “Татарстан яшьләре” газетасы аеруча газиз, ул элек биләгән сигезенче каттан төшепме, төшерелепме, нәшрият бинасында каядыр сыену почмагы тапкан, парад ишегеннән түгел, ян-яктагы уемнарның берсеннән керәсе диделәр. Һәр ишектә махсус форма кигән каравылчы ханымнар тора икән, бар да рус милләтеннән булып чыкты ахрысы, берсенең дә “Татарстан яшьләре”нең кайдалыгыннан хәбәре юк. Узып баручылардан сораша торгач, кайчандыр татар мәгънәләре галәмендә искиткеч зур урын биләгән редакциянең кайдалыгын аныклый алдым. Әмма сак вазыйфасындагы ханым, документ калдырып эчкәре узуга риза-бәхил түгел, чыгып алсыннар дигән шарт куйды, генераль директорның фәрманы шундый дип чатакама килде. Ни аяныч, кесә телефонымны онытып калдырганмын, ә боларның эчке телефоныннан җиде сандагы номерны җыю каралмаган ахрысы, өч сан җыюга пипелдәү башлана.
Иртә уңмаган, кич уңмас, байтак еллар элек әсәрләремне алып калган китап нәшрияты хәдименә кереп (анысы да янәшәдә генә урнашкан), аны юкка йөдәтеп йөрүдән фәтва чыкмас дип, тәртәләрне кире бордым. Аркам белән тоям, кайчандыр СССР чорында үз күргән, үз иткән бина бөтенләй үгигә әйләнгән дә беткән, битараф карашлы тәрәзәләре өчен мин фәкыйрь әллә бар, әллә юк. Анда әле кайчан гына дәүләттән бәлеш кисәге өчен көрәшеп түгел, ә ихлас иҗат белән үзләрен раслаган, милләт сөеклеләре Мөдәррис Әгъләм, Флүс Латыйфи, Зөлфәтләр эшләгән иде. Әле ярый Исмәгыйль Шәрәфиев татар милли басмаларының хиҗрәтен күрми китте. Ихтимал, татар каләмзатларына Рэй Брэдбери тасвирлаган фантастик вәзгыять бүгенге чынбарлык янәшәсендә әллә ни шаккатарлык булып тоелмыйдыр да. Кайчандыр, сүзе үтә торган агайларның “ярдәм кирәкмиме” дигән сорауларына, “үзем очына чыгам” дип кәперәеп, ялгышканмын күрәсең. “Талантлы авторларны нәшрият үзе эзләргә тиеш” дип тә ычкындырдым бит әле җитмәсә. Эзләделәр ди, тот капчыгыңны. Фантастика, фәнни фантастика жанрыннан дөм мәхрүм калган, геройлары бер оядан чыккан әдипләре сыман охшаш, уртак кысада бер төслерәк уйлый торган, “фәлән агайның яки түтинең өшкерелгәннәре” дулкынында чәбәләнүче “лирик әдәбият” һәм “фанерачылар” башкара торган Хак Тәгаләне, һәртөрле бакча җимешләрен телгә алучы, сандугачны каенга кундырып сайратучы, әледән-әле “сагыш”, “язмыш”, “ялгыш” сүзләрен әвеш-тәвеш китерүче такмакчыл “кайнар хит”лар хуплана, шундыйлар өчен генә җайлар калдырыла, табыла, оештырыла бугай бүгенге рухи кыйммәтләр җитештерү-калыплау һәм “табынга кую” эргәсендә.
Күптән түгел, алда телгә алып үткән тәэсирле, кәттә вазыйфалы танышларым табигать кочагында ел саен уздыра торган мәҗлесләренә янә дәштеләр. Аларның кызып-кызып кәрт сукканнарын карап торып хозурландым. Узган ел өстен чыгучылар быел биреште, исәп егерме җидегә уналтыга җиткәч, Казанның иң атаклы остасы сарык итеннән шактый саллы бәягә әзерләгән әкәмәт тәмле шашлык табынга килү сәбәпле, уен туктатып торылды. Шунысы аяныч, күптин күп маллар казганган, балалары җылы урыннарга урнашкан дәрәҗәле агайларның кычкырыша-кычкырыша дүрәк калуларына алданып, быел да гозеремне әйтергә онытканмын. Баксаң, халыкны дүрәк калдыруда ат уйнатучылар үзләре дә дүрәк калуга сусыйлар икән. Ә бәлки яшьлекләрен сагыну галәмәтедер бу? Акылга дүрәк калмый гына ирешүләр юктыр ул. Халыкны дүрәк калдыру һәм үзләре дә калу ихтималын күздә тотып, аутотренинг белән шөгыльләнү дип тә фаразлап буладыр әле артык җитди кадрларның шаукымлы шау-шулы кыланмышларын... "Т Я" 16 август, 2018 ел

Күктә йөзәләсеңме?

             Кайдадыр нәрсәләрдер төзиләр икән, ди­мәк, анда тормыш кайный, киләчәккә өмет белән яшиләр. Кем әйтмешли, кормыш бар җирдә, тормыш бар. Дө­рес, «кору» сүзенең төзелешкә бәйсез икенче бер, бетүне аңлаткан мәгънәсе дә юк түгел. Тө­зелеш туктаган шәһәр һәм авылларның хәлләре әнә шундыйга тарта. Төзелеш дигәннән, төптән уйлаганда һәр кеше үз язмышының проектчысы, архитекторы һәм төзүчесе. һәм әлбәттә, һәр төр төзелештә иң мөһиме — нигез ныклылыгы. 
          Дөньяда кайсы илнең экономикасы, иҗтимагый, дини, мәдәни тормышы, халкының матди хәле ничеклеген дә төзелешләре дә «сөйли». Аерым граж­дан­нарның хәлен дә алар баш­лаган һәм очына чыккан төзелешләр ассызыклый. Мин яшәгән Шәмәрдән бистәсендә бүген нинди генә шәптин-шәп шәхси йортлар калыкмый, шаклар катып торасың. Йортлар, иң һәм буй белән генә түгел, ә биеклек белән дә алдыралар, узышалар. Биеклек димәктән, дөньяда һава тырнаучы йортлар (русча алар «небоскреб» дигән аталышта әйләнешкә кергән) алга киткән көнбатыш илләрендә, беренче чиратта, АКШта гына түгел, ә Кытайда, Төркиядә, бай гарәп илләрендә дә ишәйгәннән-ишәя бара.
Борынгы греклар, үзләре табынган Аллаларын Олимп тавында яшиләр дип күзаллап, аларны «не­божитель»­ләр (күктә яшәүчеләр) дип атаганнар. Болытларны узып күтәрелгән йортларда һәм биналарда яшәүчеләрне, эш йөртүчеләрне, асылда гомерләрен күктә кичерүчеләрне дә бүген шундыйларга санарга ярыйдыр бәлки.
Элек һава тырный торган биналар, йортлар төгәл геометрик формада, әйтик, пирамида, турыпочмаклык, цилиндр шәкелендә югарыга ашкындырылса, инде соңгы чорда ялкын телләре сыман бөгелмәле-сыгылмалары үсеп чыга. Андыйлар бай гарәп илләрендә байтак санда һәм бигрәк тә Дубай каласында тиз үрчи. Дөньяда бүген иң биек бина Согуд Гәрәбстанында, аның биеклеге 800 метрдан артык. Киләчәктә ул илдә 1300 метр биеклектәгесе төзеләчәк. Биек бина-йортлардагы катларга агачлар, чәчәкләр үстерелә торган скверлар, су транспорты портлары, очкыч төшү мәйданчыклары, юллар, ял парклары, ясалма күлләр, күперләр, стадионнар, кафе-рестораннар, театрлар, эскалаторлар, кирәкле коммуникацияләр челтәре һәм башкаларны урнаштыралар. Ирексездән Нух пәйгамбәр көймәсе кыйссасы искә төшә. Нух пәйгамбәр көймәсе суда йөзүгә көйләнгән булса, мондыйлар күктә урынлашу вариантларын хәл итә сыман. Дөрес, Италия архитекторы проекты нигезендә инде диңгез-океаннарны бат­мый иңләргә сәләтле йөзмә шәһәр проекты да тормышка ашырылып ята. Аның да үз стадионнары, мәдәният сарайлары, кибетләре, кафе-рестораннары булачак, кыскасы, гадәти шәһәрләрдә ни бар, ул шуларны күздә тотып проектланган. Халыкның «суда, суда, суда йө­зә­лә­сеңме» дигән юлларга ия җыры нигезендә «күктә, күктә, күктә йөзәләсеңме» кебегрәгенә туарга да ерак калмагандыр...
Әлеге озын керешне язуымның хикмәте шунда, быел миңа да искиткеч төзелеш могҗизалары күрү насыйп булды. Истанбулга туры маршрутлар кыйбат, ә Мәскәү аркылы барганда аэропорттан аэропортка күчешле мәшәкать куркытканга, быел хәләл җефетем белән анда кунакка баруны Баку аша тәвәккәлләдек. Бакуда Истанбулга барачак самолетны ун сәгать көтәргә туры килүе куркытмады, чөнки безне кызым һәм кия­вемнең сабакташы әлшән атлы азәрбәйҗанлы ир-егет каршы алып, машинасында төнге Бакуны гиздерде, аннары өенә алып кайтып, гаиләсе белән таныштырды, кунак итте. Бакуда өч бүлмәле фатирлар мин белгән, кайчандыр үзем яшәгән өч бүлмәле фатирдан иң киме өч тапкыр зуррак булып чыкты. һәм бәясе дә һушны ала торган түгел. әлшән кардәш әйтүенә караганда, илнең нефть сатып тапкан акчасы һәркайда, ә беренче чиратта, төзелешләрдә һәм фатирлар иркенлегендә чагылыш таба, һәм аның игелеген һәркем күрә. Ирексездән, Казанда ике миллион ярым сумга бер бүлмәле кысан фатирга тиенеп, гомерләре буе ипотека түләп көн күрүче яшь гаиләләр турында искә төшеп, көрсендерде. Бала чакта, кыш көне кар тавында патшалы уйный идек. Кемдер башкаларны этеп төшерә-төшерә иң югары ноктага менә һәм «мин күктә, сез чүптә» дип кычкырып, җиңүен тантана итә. Аннары аны тагын кемдер урыныннан этеп төшерә һәм инде ул «әтәч» булып кагына. Кыскасы, тулы демократия. Бездә әлегә тотрыклылык хөкем сөрә: үзләрен күктә санаучыларыбызны төртеп төшерүләр күзәтелми, алар югарыдагы урыннарында мәңге калу хакына күпчелекнең мәңге бакый чүптә калуларына мәмнүн бугай. РФ вице-премьеры Игорь Шуваловның Казанга ясаган визитында, 20 квадрат метрлы яшәү урыннары җәһәтеннән, «бу көлке тоела, әмма сатып алалар, андый торак бик популяр һәм торак базарында аның ныклы үз урыны бар» дигән сүзләре әле дә интернетта эленеп тора. Шунда ук әлеге чиновникның декларациясендә, Русиядәгеләреннән тыш, Бөекбританиянең Лондон каласында 483 квадрат метр торак мәйданына ия булуы чагылыш тапкан.
Озын сүзнең кыскасы, күктә яшәргә омтылу төрле илләрдә төрлечә үзенчә­лектә һәм яссылыкта чагылыш таба ахрысы.
Иртән янә Бакудагы могҗизаи биналарны, төзелешләрне хозурланып кү­зәтү бәхетенә ирештек. Биредә Дубайдагы сыман ялкын телләре шәкелендә һава тырнаучы йортлар төзелеп, алар мәшһүр каланың визит карточкасы санала башлаган. һәм анда һава тырнаучы йортлар инде байтак. Төзелеш фирмалары төрле илләрдән, әлбәттә, төрекләр дә читтә калмаган. Бакудагы әкияти оча торган тәлинкәне хәтерләткән аэропорт та бик күркәм, дөньяда андый проектта эшләнгән ише бәлки бүтән юктыр да, ул бердәнбергә охшаган. Аэропорт идәннәренә ковролин җә­елгән, ял итүчеләр өчен йомшак кәнәфи-утыргычлар җитәрлек санда, каплаулы ятаклар да шактый. Кайчан кайсы очкычка ничек утырыйм икән дип аптырыйсы юк, махсус хезмәткәр ир-атлар автобуска утырырга дәшеп, тиешле ноктага озатып куюны намус белән башкаралар. Мин вузда укыганда чит тел буларак француз телен өйрәнеп азапланган идем, ни хикмәт, кайбер сүзлә­рен әле дә хәтерлим. Мисал өчен «мерси, боку» дигән гыйбарә онытылмаган. «Мерси» дигәне — «рәх­мәт», ә «боку» – «бик зур» дигәнне аңлата. «Бик зур рәхмәт» килеп чыга инде кушылышта, ягъни мә­сә­лән. Баку каласы да бик зур. һәм аңа, искиткеч матурлыкка ирешкәне өчен, французчалап, бик зур рәхмәт әйтәсе килеп китте. һәм бик матур һәйкәлле мәйдан аша узышлый, машина тә­рәзәсеннән башымны чыгарып: «Мерси боку, Баку!» — дип кычкырмый түзә алмадым.
Казаннан Бакуга да, Бакудан Истанбулга да бер үк төрле өр-яңа «Боинг» лайнерында өч сәгать ярым чамасы очасы икән. Истанбулда да һава тырнаучы йортлар артканнан-арта бара. Тик анда мине таң калдырганы (әлбәттә, төзелеш тармагын күздә тотуым) Истанбулның Азия материгында урнашкан өлешенә якын өр-яңа аэропорт төзелеше булды. Тоннель дигәч, аны җир асты юлы дип күзаллыйсың. Биредә булачак тоннель җир өсте тигезлегендә, биш катлы йорт биеклегендәге тимер-бетон сегмент буларак калыккан. Икенче бер мәйданда, нәрсәләрдер төзүне күздә тотып, тау кисеп тигезлек булдыру бара. Бездәге шикелле, табигать биргән тигезлекләр анда мул түгел, төзелеш өчен мәйданны күп хезмәт түгеп әзерлисе. Тау кисүдән чыккан таш һәм балчык белән әлеге бетон сегментны күмәчәкләр һәм ул тоннель булып калачак. ә шул күмелгән тоннель өстенә бетон түшәп, яңа аэропорт өчен иркен очып китеш һәм куныш мәйданы булдырылачак.
Җирнең өстенә дә, астына да, андагы байлыкларга да гадел җәм­гыятьтә һәркемнең үз дәхеле бар. ә гаделлекне кайгырту барыбызның да намус эше. Тик аның өчен күңелләрнең хакыйкый очышка корылышы шарт шул.

Чыганак: ТЯ 19.07.2018
http://www.tatyash.ru/index.php?issue=12350&file=100.htm