Войнович һәм без

Быелның 27 июлендә 86 яшендә, Мәскәү астындагы үз йортында, үз вакытында СССР­ язучылар берлегеннән чыгарылган, СССР гражданлыгыннан мәхрүм ителгән, илдән сөрелгән атаклы язучы Владимир Войновичның йөрәге тибүдән туктады.

1990 елны диссидент-әдипнең СССР гражданлыгы торгызылды һәм ул туган иленә кайту бәхетенә иреште. Киң кырлы иҗаты ахыр чиктә ил дәрәҗәсендә югары бәяләнеп, зур дәүләт бүләкләренә лаек булгач та, ул урыныннан киткән җитәкчене “кыю” рәвештә хурлап, яңа килгәненә койрык болгап, шәхси файда эстәүче кайбер шома каләмзатлар юлына салуламыйча, хакимият, ил президенты уздырган сәясәткә тискәре мөнәсә­бәтен ачыктан-ачык һәм кискен белдереп яшәүдән туктамады. Кыскасы, Владимир Войнович бер режимга да яраклашмыйча, иң дәү түрәләргә дә уңайсыз дөреслекне йөзләренә бәреп әйтә алучы күпкырлы талант иясе буларак тарихка керде.
Владимир Войновичның шау-шу тудырган “Москва 2042” исемле антиутопия романында коммунизм төзелеп, илнең үтә бичара көнгә калуы тасвирлана. әсәрдә “коммунизм турындагы идеяне җимерү өчен аны төзергә кирәк” дигән фикер үткә­релә. Автор коммунистик җитәкчеләрне генә түгел, аңа каршы көрәшкән атаклы диссидентларны, язучыларны, хәтта Александр Солженицынны да аямый. Коммунистик режимга алмашка килүчеләр турында да ул ифрат тү­бән фикердә. әйтик, әлеге әсәрендә “ис­келәр”­не алыштыручы “яңалар” беренче эш итеп православиегә киң юл ача һәм мил­ли республикаларны бетереп, гөбернәләргә әйләндерүне кайгырта. Туган телебезгә карата соңгы вакытта купкан ыгы-зыгы да нәкъ менә ул күпкә алдан күргән-күзаллаган вәзгыятькә туры килә. Кайбер коммунист җитәкчеләрнең, иманнары үзгәреп корылып, комарланып байлык сосуга ташланачакларын да алдан белгән ул. Халыкның хәле мөшкеллеге, илнең котылгысыз һәлакәткә таруы ихтималы турындагы уйның җаннарын күсе рухы иярләүчеләрне борчымаячагына да иманы камил булган...
Эчтәлеген белмәгәннәргә, яки танышырга өлгермәгәннәргә әсәрнең тукылышын чамалату өчен андагы бер-ике эпизодка туктап узу кирәктер. Мәс­кәүгә 2042 елга килеп эләк­кән герой кунакханәгә урнаша һәм аның коридорда салып калдырган аяк киеме юкка чыга. Кизү торучы хатын “коридордагы югалган киемнәр өчен администрация җавап бир­ми” дигән универсаль аңлатма бирә. әсәр герое ашарга теләп буфетка килсә, аңа икенчел продукт тапшырмыйча беренчел продукт җибәрелми дип аңлаталар. Ул кунакханәдә бәдрәф булмау сәбәпле йомышын чүлмәккә үтәгән була. “Икенчел продукт”ка дип кире бүлмәсенә кайтса, чүлмәк буш, хәтта юып куелган. Кизү хатын, күзен дә йоммыйча, югалган икенчел продукт өчен администрация җавап бирми дип чатакама килә. һәм роман герое үзенең аяк киемен дә, чүлмәктәге “байлык”­ны да шул кизү торучы үзләштерүен аңыша...
“Беренчел — ул икенчел, ә икенчел — беренчел” дигән доктринага тотынып эш йөртүче хакимият бе­лән уртак тел тапкач, аңа ярдәмче, озатып йөрүче, һәр яклап кайгыртучы сыйфатында югары статуска ия бер ханымны билгелиләр. “Син шулай теләсә-кем белән йокларга разыймыни?” — дигән соравына әлеге ханым, “юк, мин партия, хөкүмәт бил­ге­ләгән очракта гына алдыма куелган бурычны намус белән үтим” дигәнрәк җавап күндерә. әсәрдә безнең кичәгебезгә һәм бүгенгебезгә охшаш, аваздаш кызык мизгелләр ифрат күп. Шулай булмаганда, хакимиятнең касы­гына бәрмәгәндә роман авторын гаепләмәсләр һәм илдән дә сөрмәсләр иде, билгеле. Чынбарлыкта, кичәгебездә һәм бүгенгебездә кунакларга андый озатучылар билге­ләнүе хакында да имеш-мимешләр йөрми түгел һәм андыйларның тырышлыклары да югары бәяләнә, имеш... әле шундыйлар, ахыр чиктә, хезмәтләренә күрә мактаулы исемнәр, премияләр ал­гач, титулларга ирешкәч, дәрәҗәле вазыйфаларга тиенгәч, халык алдына чы­гып әхлак темаларына әң­гәмәләр уздырса, матбугатта мәкаләләр бастырса, кем әйтмешли, ни диярсең кодагый? Язучылар даирәсендә тулганучы шундыйга тартым бер образ Факил Сафинның “Шәүлә” романында да калку тасвирлана. ә инде “икенчел продукт” тапшыруга килгәндә, анысы да бездән әллә ни ерак йөрми. Балачагым чорында, авылларда, йорт­тан-йорт­ка туктап көл җыю моның чәчәкләре генә булган икән. әдәбиятта, җыр сәнгатендә шу­шын­дыйрак тенденция азу яруы хакында да матбугатыбызда язмаларга кытлык юк. Тик минем хәтердә бу җәһәттән башка бер хатирә яңара.
Мөслимдәге бер оешмада җаваплы вазыйфа башкарган дәверем. Бу әле СССР исән чак. КПСС райкомының идеология секретаре инициативасы белән күп төрле өндәмәләр, шигарьләр бина диварларына, түбәләренә һәм коймаларга беркетелә иде. Бер мәлне “Кооператив” урамындагы балалар бакчасының буяулы такта коймасына “Кем күп ашлый — шул күп ашый!” дигән, эре хәрефләр белән язылган әкәмәт озын өндәмәле дилбегә буе щит беркеттеләр. Райком хәдимнәре әлеге җөмлә аша басуларга күп ашлама кертү зарурлыгын кайгыртканнар булса кирәк. Райондашларының бу язмага тискәре мөнәсәбәтенә алар төкереп тә бирмәде, әлбәттә. Менә Казаннан Зиннур Хөснияр атлы язучы кунакка килде һәм Мөслим мәдәният йортында аның белән очрашу оештырылды. Шунда язучыга урыннардан күп төрле сораулар яудырдылар. Азактанрак бер җирле патриот: “Сезгә Мөслим ошадымы?” — дигән сорау бирде. әлбәттә уңай җавап ишетү, җитәкчелекне, шул исәптән әлеге кичәне оештырган райком идеологларын тәти күрсәтеп, күңелләрен хушлау, үзенә карата да аларда уңай фикер уяту нияте булгандыр инде аның. әмма нәтиҗә көтелмәгәнчә килеп чыкты. “Бик ошады, — диде Зиннур Хөснияр. — Бигрәк тә коймаларга беркетелгән оригиналь лозунглар. әмма “Кем күп ашлый — шул күп ашый” дигәне мантыйкка туры килеп бетми кебек. Уйлашыйк әле. Бәлки “кем күп ашый — шул күп ашлый торгандыр?”
Алгы рәттә үтә җитди чырайлы райком әһелләре утыруга карамастан, тамаша залындагылар арасында язучының елмаеп балкып әйткәнен пырх-пырх килеп хуплаучылар табылды. һәм Казаннан килгән кеше дә шулай әйткәч, әлеге лозунгны икенче көнне коммуналь хуҗалык эшчеләре сүтеп алып киттеләр.
Ягъни Войнович әсәре бармактан суырып түгел, ә чын тормыштан алып язылган. Романда язучылар, хәрбиләр сыман, төрле рангларга бүленештә. Монысы да бүгенгебезгә аваздаш сыман. Мәсәлән, Татарстанда “халык язучысы” дигән статус ярдәмендә каләм ияләрен сортларга аеру Войновичның сатирик әсәре инде дөнья күргәч, кануный җирлектә тормышка ашырылды. Янә килеп, “Москва 2042” романында язучылар, көн дә эш урынына килеп, сигез сәгать эшләп кайтып китәләр. Соңарсалар, яки берәр көн килми калсалар аларга карата чара күрелә. Бездә дә бер әдип депутатыбыз язучы эшчәнлеген айлык эш хакы каралган вазыйфа итү зарурлыгы турында бер интервьюсында әйткән иде, рәхмәт яугыры. әсәрдә күп кенә язу­чыларның хезмәт хакы алып калыплаган иҗат җимешләре укучыларга барып җитү мәҗбүрияте каралмаган. Бездә дә, кибет киштәләрен читләтеп узып, ягъни заруриятне санга сукмыйча, кайбер авторларның тудырганнары турыдан-туры китапханәләргә юл алу хокукына ия. һәм аларны кем дә булса укыячагы суга сәнәк белән язылган.
Владимир Войнович әсәрендә язучылар барысы да илбашы турында гына, аны гына мактап язуга мәхкүм. Бездә дә бу юнә­лештә тәҗрибәләр юк түгел. Байтак авторларыбыз шушы ысулга махсуслашты һәм бер-икесе, ялгышмасам, Тукай бүләге лауреаты һәм халык язучысы статусына да ия бугай. һәм бу очракта икенчеллекнең беренчеллекне тәэмин итүенең безнең шартларда да раслануы ярылып ята.
Войнович әлеге әсәренә кагылышлы бер интервьюсында чынбарлык көтелгәнне күпкә уздырды дип белдерде. Чыннан да, Кемероводагы сәүдә үзәгендәге янгында дистәләрчә сабый балаларның харап булуы үзе генә дә ни тора.
Владимир Войнович бакыйлыкка күчте... Киләчәгебезне, алда ниләр күрә­чәгебезне аның кебек күзаллаучы әдипләр тумый калмас дип өметләник. Кү­ренә ки, татар әдәбияты өчен дә антиутопия зарур жанр икән. Андыйга әдәби мәйдан бирү мәсьәләсе генә үзенең чишелешен көтә. Мөмкинлек табылмаса русчага, яки башка бе­рәр телгә тәрҗемә итәргә мөмкин. Войновичның “Москва 2042” романы да, киң катлам ил укучысына барып ирешкәнче, әвәл немец телендә Германиядә басылып чыга.Даими адрес: "Т Я", 29 август