Коронавирус турында төрле фикерләр яңгыраштыра. Яраткан газетабызның бер авторы шул афәтне Гүзәл Яхина романы һәм шуның буенча төшерелгән фильм тирәли купкан шау-шу белән янәшә куйды.
Югыйсә телеканалларда исәпсез-хисапсыз сериаллар өзлексез бара, тик аларны энә күзеннән уздыру модасы юк, җитешсез җирләренә берәүнең дә исе китми. Бу роман һәм аның буенча төшерелгән сериал тирәсендә гауга кубару гавәм өстендә ниндидер яңа манипуляция матавыгына кайтып калмыймы икән? Русия Конституциясендә “нүлләштерү” дигән исем алган үзгәрешләрне, пенсия яшен озайту, нефть бәясе төшү, доллар курсы арту яссылыгында кибетләрдәге товар бәяләре кыйбатлану кебек нәрсәләрне күпмедер вакытка күләгәдәрәк калдыру, оныттырып тору максатында мәсәлән? Гавәмне әлеге шаукымлы агымга җәлеп итү ничек барып чыкты соң? Мәсьәләнең төбенә төшәр өчен нәни генә лирик чигенеш ясыйкчы.
Этләр ярдәмендә аю аулау нечкәлекләре хакында русның атаклы классик язучысы бәяны кызыклы. Этләр, өер белән булсалар да, никадәр өстерсәң дә аюга ташланмыйлар, чөнки куркалар икән. Әле алга омтылып, әле артка чигенеп өрүен өрәләр, әмма “чик”не чыкмыйлар. Ләкин мәкерле аучының җиңе эчендәге кечкенә, әмма әкәмәт явыз, үтә зәһәр кечтеки эте барысын да хәл итә. Башлап, чинап-чәңгелдәп аюга ул ыргытыла. Калганнар, автомат рәвештә, көтү инстинктына буйсынып, аңа иярәләр. Әлбәттә, эре этләргә кыенга туры килә, кайсы имгәнә, кайсының гомере дә өзелә. Ә тегесенә пычак та юк, ул “җыр”ны башлап биреп, хуҗасы әмерен үти, аннары аның башмагы ышыгына кайта һәм яңа җиңүләргәчә тынычлыкта калып, тук, рәхәт, имин тормыш кичерә. СССР белән дә шулайрак килеп чыкты сыман. Аны, шартлы рәвештә аю дип күзалласак, беренче чиратта “җиң эчендәгеләр” ташланып, үзләреннән лаеклы өлеш керттеләр.
Бүген матбугатта, интернет киңлекләрендә әлеге фильм хакында әллә кемнәр ни дип кенә авыз чайкамый. Үзенчәлекле фамилияле хәрби тарихчылар, аналитиклар романны да, фильмны да, актерлар уйнавын да җиз иләктән или. Әйтергә кирәк, “җен”не чүлмәктән үзебезнекеләр чыгарды. “Азатлык” радиосы сайтында АКШта яшәүче Сукаев фамилияле милләттәшебезнең Хаматовага каршы татарча, әмма хаталы язу күтәреп пикетка чыгуы фотосы белән бергә бәян ителгән иде. Әлеге кешенең бу гамәле бәгъзеләребез тарафыннан шамакайлык дип түгел, ә фидакарьлек үрнәге буларак кабул ителде. Штаттагы “милләтпәрвәрләр”гә үзләрен формада тоту, “көрәшче” булуларын оныттырмау өчен яңа “фронт” ачу көн тәртибенә менде шикелле.
Узган көз интернеттан бер мәгълүмат укыдым: Татарстан Язучылар берлегенә танылган татар шәхесләре турында әсәрләр яздыру өчен дәүләттән мөрәҗәгать булган икән. Кол Шәриф, Дәрдмәнд, Таҗетдин Ялчыгол, Шәехзадә Бабич, Сәхипҗамал Гыйззәтуллина кебек шәхесләргә багышланган әсәрләр язу берничә язучыга бүлеп бирелгән һәм аларга бу эшләре өчен 400 мең сум гонорар билгеләнгән. Күпмесе үтәлгән аның, үтәлгән кадәресе ни дәрәҗәдә, сыйфат ниндидер — билгеле түгел. Ни гаҗәп, милләт хадимнәре сыйфатында хөкемдарлыкка, кем нәрсә язарга тиешлеген билгеләргә дәгъва кылучы төркем, 400 меңәр сум алып татарны күтәрергә тиешле романнар язарга алынучы подрядчы каләмзатлардан исәп-хисап таләп итми, татар тормышыннан яхшы кино төшерү таләбен Татарстан милке белән миллиардерлыкка ирешкән түрәләргә куймый, аларны гаепләми, үпкә дә белдерми. Таләп, үпкә, гаепләү Татарстаннан бер тиен ярдәм алмый дөнья укучысы игътибарын җәлеп иткән Гүзәлгә һәм фильмда уйнаган актрисага. Асылда кем соң таләп куючыларыбыз? Ни алгысыта аларны? Әллә чыннан да, интернетта кайбер язышучылар фаразынча, уңган-булган крестьяннарны талап, илдән сөрешүче әтрәк-әләмнәрнең нәсел очларымы? Яки күршеләре, хезмәттәшләре өстеннән әләк яудыручыларга барып ялганамы боларның шәҗәрәсе? Ә бәлкем бу матавыкны оештыручыларның асыл максаты киң җәмәгатьчелектә үзара капма-каршылык тудырып, ике лагерьга бүлеп, ил тормышындагы кайбер күңелсез, негатив нәрсәләрне вакытлыча гына булса да оныттырып торудыр? Бу проектның тәэсире кими төшкәч, икенчесе хутка җибәреләчәктер?
Монысы бер. Ә икенчедән, үзеңне тәти итеп хис итү, үпкә-ачуларыңны канализацияләү, булдыксызлыгыңны, милләтең, халкың өчен өч тиенлек тә гамәл кылмавыңны, кылганга сабышып “театр куеп” йөрүеңне аклау өчен дошман образы булу бик кулай. Большевиклар барысы өчен дә гаепле итеп патшаны, дворяннарны, алпавытларны, завод хуҗаларын билгеләгән. Аннары уңган-булган барлыклы крестьяннарны кулак, подкулачниклар дип тамгалап, шул төркемгә бөгәрләп тыккан. Совет чоры дәреслекләрендә Русиянең артка калуын “татар иго”сына сылтап аңлаттылар. “Кызыл” хакимият аны абсолют явызлык өлгесе итеп танытып, үзләре кылган, сугыш, ачлык, талау, илдән сөрү, ГУЛАГлар белән истәлекле гамәлләрен шуның карачкысы белән ышыклый килделәр. Демократлар исә, дәүләт терроры, ачлык афәтләре оештыруда Ленинны, Сталинны гаепләде. Соңгыларының тарафдарлары илне таратуга Горбачевны, Ельцинны гаепле дип тапты. Кая бакма, уңда да, сулда да тарихның буеннан-буена гаеплеләр тезелеп киткән.
Интернет киңлекләрендә В.Путин турында да бүген ни генә язмыйлар. Ә һичкем үзенә карата тәнкыйть күзлегеннән карамый. Мин ни кырдым соң әле бу дөньяда башкаларның тырнак астыннан кер эзләргә, кемнәргәдер таләп куярга хакым бармы дигән сорауларга җавап эзләми. Бер генә даирәдә дә бу күзәтелми, бар да үзләрен тәтигә чыгарып, гаеплене читтән юллый, чөнки шулай отышлы. СССР таралуына, латин әлифбасы кайтмавына, татар мәктәпләре ябылуына, татар теле һәм әдәбияты дәреслекләренең камил булмавына, Тукай яшәгән йорт җимертелүенә, Сара Садыйковага чүплектә һәйкәл салына башлап, чүплек файдасына туктатылуына, татар матбугаты редакцияләренең Бауман һәм Декабристлар урамындагы төп йортларыннан китүләренә, татар җырын һәм әдәбиятын моңнан яздыруга һәм башка шундый күп нәрсәләр өчен тамчы да шәхси җаваплылык тоймыйбыз. Ни аяныч, Татарстанда күптәнге хыял булган татар университеты ачылмады, ә менә дуңгызчылыкта зур уңышка ирешү, баш санын миллионга җиткерү проекты гамәлгә куелды. Әле тагын “Болгар җилләре” атлы милләт тарихына бәйле фильм булдыру хәстәренә алыну булды. Татарстан акчасы тотылды, әмма ниятнең анысын тормышка ашыру барып чыкмады, җилләр башкача истерелде. Һәм, матбугатта, интернетта барган шау-шуга караганда, боларның барысы өчен дә Гүзәл, Чулпан, фильм төшерүчеләр гаепле. Ә кемнәрдер санап үтелгәннәр өчен бөтен җавапчылыкны ансат кына, ул хакимиятне кабул итеп алганга кадәр “җиң эчендәге көрәшчеләр” белән берлектә ирешелгән “казанышлар”га күзне йомып, Татарстанның бүгенге җитәкчесенә күчереп арканламакчы. Ирексездән, Татарстанның тыйнак мөмкинлекләрен тагын да чикләү нияте “җиң эче” көрәшчеләребезне янә алгы сызыкка чакырды ахрысы дигән шик-шөһбә борынлый.
Гүзәл Яхина халкыбызның татар тормышына кагылышлы фильм турындагы хыялын, яхшымы-яманмы, тормышка ашыруы белән бәгъзе эшем ияләребезне уңайсыз хәлдә калдырды шикелле. Фильм күрсәтелсен өчен Татарстанның матди өлеш кертә алуын да кимчелек түгел, ә егетлек дип саныйм. Шуңа да илебезнең үзәк телевидениесе аны иң яхшы вакытта атна дәвамында күрсәтте дә. Әлбәттә, томнары, китаплары өч тиенгә дә сатылмаган, “танылган”, исемле- титуллы, үзара макташулар нәтиҗәсендә “көрәшче” даны иярләгән әдипләрнең Гүзәлгә, һәм берочтан Чулпанга дәгъвалары булуы табигый: шәбәргән тавыклар хәлендә калу кемгә ошасын.
Әлбәттә, депутат әдипләребез инициативасы белән татар язучыларына дәүләт хисабына китап чыгару форсаты бирүне казаныш дип тә санап булыр иде. Булыр иде, әгәр андый мөмкинлек үзләре һәм әшнәләре өчен генә түгел, ә әдәбиятка яңа килүчеләргә аякка басар өчен терәк буларак кулланылса, үткәндә йолдыздай балкып алучыларны оныттырмауны кайгыртса, яки мондый мөмкинлектән һәр язучы тигез, гаделлек шартларында файдаланса. Татарстан китап нәшриятын Дамир Сираҗиев җитәкләгәндә бюджет хисабына китабыңны чыгарабыз дип, Язучылар Берлегендә әгъза торучы минем дә газета-журналларда басылган кайбер әсәрләремне соратып алганнар иде һәм мин аны шул нәшриятта әле дә җаваплы вазыйфа башкаручы, күптән түгел шигырьләре Англиядә дөнья күргән өметле шагыйрь Ленар Шәехка калдырып киткән идем. Акты сулар, узды еллар, вәгъдә сәгате сукмады. Һәм сукмаячагын да оялып кына телефон аша ирештерделәр. Анысы бер хәл, “Идел” журналы баш мөхәррире “Кукуруз чәкәне” исемле хикәямне апрель санында басабыз, сиңа хикәя басылган 20 данә журнал калдырабыз дип электрон почта аша хәбәр салгач, озак та үтми, кемнеңдер, әсәремне өтеренәчә укып, аның максатка яраксызга чыгарылуы хакында шул ук адресаттан янә хат алдым. Шаккаткыч хәл, Нәкый ага Исәнбәткә кара күләгә төшерелә торган әсәре, максатка ярашлы саналып, төп әдәби журнал түренә үтә, дәүләт хисабына грантлар алган авторның Русияне “п...россия” дип тәгаенләгән китабы да әдәби журналда саллы мәйданда икенче әйләнештә басыла. Иңгә автомат аскан хәлдә ватанга тугры булу анты биргән ир-егетләргә илебезне болай мәсхәрәләү һәм мәсхәрәгә мәйдан бирү төс түгел, бу ни әхлак, ни канун киртәсенә дә сыймый. Нинди контингент билгели икән соң әдәби әсәрләрнең максатка ярашлы булу-булмавын — тәмам аптыраш.
Минем “Кукуруз чәкәне” хикәясенең бер каһарманы — әдәби журналның баш мөхәррире. Ул исә “бер басылган гел басыла” дияргә ярата. Әлеге хикәянең соңгы минутта “максатка яраксыз”га чыгуы әсәрдәге шушы геройның эшчәнлеге җиңелчә юмор белән шәрехләнүе аркасында булып аңлашылды.
Ошбу шыңшу, сыкрануларга тартым чәчелеп түгелүләремдә, әлбәтттә, бернинди яңалык та юк. Айдар ага Хәлим инде күптән бер газетада басылган “Кече юлның тузаны” исемле мәкаләсендә иҗатыма шактый югары бәя биреп, минем сыман “үги” авторларны күрмәскә тырышуга, аларга әдәби мәйданга юл ачмау проблемасына әрнүен яшермәгән иде.
Анысы да монысы, бүген дөньякүләм дәрәҗәдә беренче номерлы гаепле итеп әлегә коронавирус тәгаенләнә. Аның таралуына АКШ Кытайны сәбәпче дип саный. Кыскасы, тормыш дәвам итә, яңадан-яңа гаеплеләр тарихи аренага чыгу өчен чиратын көтә. Шунысы куанычлы, татарларны “иго” өчен табалауның куллану срогы чыкты. Хәер, ир-атлары хатын-кызларга кизәнүгә корылышлыларның нәсел җепләре “иго” тәэмин итәргә сәләтле гаярь яугирләргә барып чыгуына ышанып һәм ышандырып та булмый башлагандыр. “Өч йөз ел буе изелгәннәр” статусы да бөеклеккә дәгъва кылучылар өчен отышлы була алмый. Саба районы, Югары Шытсу мәктәбе укытучысы Гарәпшә агайның, “хурлык, гарьлек, гомерлек” дигән бәяләмәсен ил язмышына мәңгелек келәймә итеп сайлауга бәрабәр. Шул мәктәптә җитмешенче еллар башында берара укыткан апам әйтүенә караганда, ул әлеге сүз тезмәсен үтә ялкау укучыларына билге куйганда “берлек” дип башлап кулланган.
Французларның “әгәр хатын-кыз хаксыз икән, аннан гафу үтен” дигән әйтеме бар. Безнең очракта Чулпаннан, Гүзәлдән, аның ачы язмыш кичергән Зөләйхасыннан гафу үтенүләр булмастыр. Зур тиражлар белән бастырып сатылган, илнең иң югары өч әдәби премиясенә лаек булган, 34 телгә тәрҗемә ителеп дөньякүләм танылган романга, телевидение күрсәтүе өстенә интернет аша да миллионнар караган фильмга, талантлы кызларыбыз Гүзәлгә һәм Чулпанга ятларның кайта-кайта үчегүләре дә мине гаҗәпләндерми. Мәрхүм шагыйрь Роберт Миңнуллин әйтмешли, “ул шулай куелган”. Ә менә үзләрен шәп санаучы, үзара макташуда азу ярган милләттәш асыл егетләрнең, үзебезнең кызларны, хәтта үз каланчаларыннан торып аларны хаксыз санаган очракта да, барыбер, бернигә карамый яклыйсы, ятларның агулы нәфрәтеннән ышыклыйсы, аралыйсы урында, шуларны да уздырып, артларына ут капкандай чәч-баш туздырып, күз акайтып илерүләре, бетереп ташларга омтылулары, укытучы Гарәпшә агайның (инде күптән мәрхүм, авыр туфрагы җиңел булсын) әнә шул “хурлык, гарьлек, гомерлек” гыйбарәсен искә төшереп, җанны талкый, сары сагышларга сала. Аларның “җиң эче” вазыйфасында икәнлекләрен күңел кабул итми. Ә бәлки мин ялгышамдыр? Шулай гына булса ярар иде... Т.Я. 21.05.2020
Комментариев нет:
Отправить комментарий