Нинди җорлык җанга нур?

Танылганраклар даирәсеннән булган язучыларыбызның авыл клубларында халык белән очрашулары турындагы истәлекләрендә үзләре, чордаш каләмдәшләре авызыннан чыккан, еш кулланудан шәпи шикәре хәленә төшкән гыйбарәләре, залдан бирелгән “көтелмәгән” сорауларга шаян яки тапкыр санаган, шулай тоелган җаваплары юмор дип тәкъдим ителә.

Сүз дә юк, соңгы елларда нык үрчеп киткән “йолдызлар” катнашкан концертларда сәхнәгә яки телеэкранга чыгып көлдерергә азапланучылар мә­тәштергән “сәнгать җимешләре” янәшәсендә мондый иҗатка да урын бар сыман тоемлана. Хә­ер, авторларның үзен һәм тирәсендәге иштәшләрен үтә акыллы, зирәк итеп таныту, инандыру нияте булу-булмавын укучы тоймый калмый. Һәм бәян ителгән теге яки бу кыйсса елмайтса яки көлдерсә дә, аның күңелендә даирә­дәшләренә яраклашып тырышкан авторга карата әллә ни теләктәшлек уянмый. Ә менә каләмзат үзе­нең көлке, кызганыч хәлләрдә калуын курык­мыйча, төсле буяулар кулланып бәян итсә — анысы икенче мәсьәлә. Андый ихлас ачылулардан соң әдипкә хикәятләренең башка төрлеләрен укучы күңеле түренә уздыру да ансатлаша. Юмор кырык­маса кырык төрле, бар җылысы, тозлысы, тоссызы, шырпылысы һ.б. Бәгъзеләрне түбәнсетү, рәнҗе­тү хисабына, кемнәрнеңдер күңелен күтәрү дә юмор саналгалый башлады, һәм ни гаҗәп, сәхнәләр, телеэкраннар аша да андый “нигъмәт” кәшә­ләнә. Әйтик, чукча турындагылар моңа якты мисал. Ә чын, хакыйкый, затлы татар юморында татар моңы, татар рухы ярылып ята, татар тәвәккәлләге һәм үткенлеге чагылыш таба. Мөхәммәт Мәһдиевтә бу бар иде. Һәм ул халыкчанлыгы, таланты, үзенең көлкегә калган чак­ларын да ихластан, тәмләп тасвирлаудан өрекмәве, шундый уңайсыз мәлләргә таруларын укучысын дус, тиң санап уртаклашуы белән меңнәр күңелен яулады. Ихтимал, затлы нәсел вәкиле булу әтрәк-әләмнәргә хас шә­бәеп кукраюларга, бүксә кагуларга ихтыяҗ калдырмый бугай.

“ТЯ”ның элеккеге баш мөхәррире Исмәгыйль әфәнде Шәрәфиев тә, әлеге әдипнең теләсә-кайсы китабын, кай турыннан ачсаң да онытылып укып китәсең ди иде. Мондый үзенчәлекне ул авторның миллилегендә, белеме тирәнлегендә генә түгел, ә нәселе җепләренең затлы тамырга барып тоташуында да дип санады һәм газета битләрендә аның әсәрләреннән өзекләрне әледән-әле бирә килде.

Ә бит көлкегә калдыруларга адым саен юлыгыла һәм, тормыш булгач, беребез дә андый “күчтә­нәч”­ләрдән коры калмый. Мине дә читләтеп узмый андый матавыклар.

Дүрт катлы гомуми йортта яшәгән чагым шулай. Җиңелчә ремонт ясау максатында, хатыным бе­лән стенадагы обойларны кубардык. Шуларның һәм­мәсен матрас зурлы­гындагы иләмсез полиэтилен капчыкка тутырып, урамга, чүп түгәргә дип чыксам, подъезд аша күршем Рафил очрады. Ул күзләрен мөлдерәтеп сә­лам бирде дә, ипләп кенә: “Рөстәм абый, әллә сез фатирдан чүпне елга бер тапкыр гына чыгарасызмы?” — дип кызыксынды.

Янә бер очрак. Микроавтобуста Казанга, ида­рәбез буйсынган “Таттрансгаз” берләшмәсенә барабыз. Салонда ир-атлар һәм хатын кызлар. Арабызда иң яше — керәшен кызы, буфетчы Таня. Сүз иярә сүз чыгып, хатын-кызны нык тоту зарурлыгы темасына кереп кителгән. Мин дә әңгәмәгә тартылып: “Тезгенне тарткалап тормасаң, алар әллә кая сикерергә мөмкиннәр”, — дип ычкындырганмын. Таня ягымлы елмаеп минем тарафка борылды да: “Рөстәм абый, гаиләдә бер кеше тормоз була инде ул!” — дип ябыштырды.

Бер елны “Бәкер” курортын урадым. Кайткач, анда ялны ничек уздыруым белән хезмәттәшләр кызыксына башладылар. Мин ике кешелек бүлмәгә, кайсыдыр шәһәрдә котельныйлар белән җи­тәкчелек итүче Йолдыз исемле ир-ат белән урнашуымны, күршемнең “без­гә инде яшь чибәркәйләр карамый, картлары кирәк түгел, шуңа күрә һәр кичебезне бик яхшы шәраб алып бизик” дигән тәкъдимен кабул итүемне җиткердем. Шулчак төзелеш мастеры Илдар Галимов күзләрен очкынландырып елмайды да: “Рөс­тәм Зәетеч, ялгышмыйсызмы? Хатын-кыз түгел идеме ул? Йолдыз дип әйтәсез бит”, — дип мине көлкегә калдырды.

Мондый мисалларны тагын да дәвам итеп була. Шәхсән үзем дә бу мәсьә­ләдә бурычлы булып калмыйм ахрысы. Язучы Тәл­гат Нәҗми “Саба мәзәк­ләре” исеме астында чыгарган китапларында минем белән булган гыйб­рәтле очракларга да урынны мулдан биргән иде, мәрхүм.

Мин соңгы егерме өч ел хезмәт куйган магист­раль газ үткәргечләр ида­рәсендә, газчылар көненә багышлап, һәр төр хезмәт башкаручы төркем тарафыннан (алар бик күп: төзелеш, автоматика, электр, элемтә хезмәтләре, компрессорлар белән эш­ләүчеләр, сантехниклар, магистраль торбаларны тәртиптә тотучылар, автотранспорт, торак йортларга хезмәт күрсәтүче ТКХ, балалар бакчалары, клуб, һ.б.) үз стена газетасын чыгару гадәте бар иде. Оешмабызны беренче казык кагудан диярлек җи­тәкләгән Ришат әфәнде Нурисламов, кемнеңдер киңәшен тотыпмы, шундый һөнәри бәйрәмебез җитәрәк, кабинеты ишегенә әтисе исемен сызык аша Габдел-Ихсанович дип төзәттереп яздырды. Һәм төзелеш белән бәйле хезмәтебез чыгарган газетада эреле-ваклы кабинет ишекләре урын алды. Бер ишек сурәтендә идарә урынбасары Гаврюхинның фамилиясе Гав-Рюхин дип тәгаенләнде, баш инженер Мингазовныкын Мин-Газов дип, ә магистраль торбаларны кайгыртучы Сәүбән кордаш Шәрәфиевнекен Голиков дип тәгаенләдек. Имеш, “шәрә”­дән тәрҗемә... Идарә баш­лыгы аны-моны әйт­мәде, әмма кабинеты ишегендәге исем-фамилияле күрсәткече икенче көнне үк элеккеге, сызыкчасыз хәленә кайтты. Сәүбән дускай да үпкә-сапкы сиздермәде, ләкин аның диспетчер булып эшләүче хатыны телефоннан: “Олы кеше бит инде сез, Рөстәм Зәетеч, балаларны урамда үчекли башладылар анда, шул да булдымы шаярту?!” — дип оялтты һәм миңа “бүтән алай эшләмәм” дип гафу үтенүдән гайре чара да калмады.

Идарә җитәкчебез Башкортстан вәкиле булуын истә тотып, бер кергәнемдә “һаумыһыгыд” дип сәлам бирдем. Исәбем “һау” дигән җавап ишетү иде. Ришат Габделихсан улы, ниятемне аңышып, күзен тутырып карап, баш чайкап кую белән генә чикләнде. Ул инде лаеклы ялда, мактасам да, шәт, ялагайга чыгармаслар, оешмабызның һәр тармагын энәсеннән җебенәчә белә, һәркемнең нәрсәгә сәләтле икәнен дә чамалый, һәм эшне, асылын төшендереп, вакытын тө­гәл билгеләп, булдырырдай күләмдә генә йөкли иде. Егерме елдан артык бергә эшләү дәверендә аның кемгә дә булса сүгенгәнен, тавыш күтәргәнен ишеткәнем булмады. Әлбәттә, юмор хисеннән мәхрүм түгел, уяулыгыңны җуйсаң, җор сүз ябыштыруы да бик тиз. Бер мәлне, туган көненә турылап ахрысы, аңа үземнең “Тамчы гөл” атлы китабымны бүләк иттем. Татарстан китап нәшрияты чыгарган әлеге китапның тышлыгында Казан үзәге урын алып, шундагы биналар ниндидер дини плакатлар белән бизәлгән һәм урамда бомжга тартым бәндә бөкшәеп басып тора. Ул сурәт уңаеннан Тәлгат Нәҗми дә “котсыз, эчтәлеккә туры килми” дип бер тешкә тигән иде инде. Ә Ришат Габделихсан улы, китапны кулына алып әлеге рәсемгә бераз текәлеп карап торгач: “Рөстәм Зәетеч, бу үзең түгелме соң? Безгә эшкә килгәндә шундыйрак идең бугай”, — дип яңгыратып көлеп җибәрде.

Әйе, юморның бар төрлеләре. Элегрәк, СССР чорында Мөслимдә булган хәл дип сөйләделәр. Бер гадиерәк җитәкченең кечкенә улын сөннәткә утырт­тыруы хакында КПСС райкомына хат килеп төшә. Моны райком бюросына куеп тикшерәләр. Анысының тәртибе болай: райкомның беренче секретаре кабинетында “т” хәрефе белән тезелгән өстәлләрнең аркылы башын район хуҗасы били, ә әлеге хәреф сабагының як-ягында район дәрәҗәсендәге 7-8 җитәкче — райком бюросы әгъзалары утыра. Ә “т” хәрефенең сабагы төбе белән ишек каты арасында гаепләнүче, хөкемгә таручы басып тора. Һәм аны чиратка салып, әллә кайчангы гаепләрен казып чыгарып, кай җире кычыта “тәрбияләү” башлана, чыдап кына тор. Менә шундый күргәзмә суктыру иң кызу, иң биек ноктасына җиткәндә, кабинет ишеге ачылып китә һәм аннан әлеге экзекуциягә мәхкүм җитәкченең зур гәүдәле әнисе килеп керә. Әни кеше артыннан ияреп кергән секретарьша ханым, коты алынган хәлдә, кабинеттагыларга әлеге чакырылмаган кунакны тоткарлый алмавын аңлатырга азаплана. Гайрәтле ана түрә­ләрне башын чайкаштырып күздән кичерә һәм тамак кырып: “Әй, эш кырган кеше сыман утырган буласыз да инде, ә!” — дип үз хөкем карарын те­зә башлый. “Имеш, кечкенә малайны сөннәткә утыртканнар да, дөнья җимерелгән. Бер бүксәсе улымны шуның өчен партиядән чыгарырга кирәк дип остара, икенче оны­гымның әтисен эшеннән кумакчы! Менә “тот” ите ашагыз! Яле, чыгарып салыгыз барыгыз да менә шушы кызыл ябулы өстәлегезгә. Карыйк, күрик! Барыгызныкы да кистерелгән ләбаса! Утырган буласыз әлләкемнәр булган булып, ачуым беркилмәгәе...”

Ул арада райкомның башка бүлекләрендә хезмәт куючы ханымнар кабинетка үтеп, әлеге әбине үгетләп, дәрәҗәле кабинеттан кабул итү бүлмәсенә этә-тар­та алып чыгуга ирешеләр. Бюро җыелы­шы да шуның белән тәмам була, җитәкчегә ул моментта җәза бирү максатка ярашлы дип табылмый. Чөнки эш зурга ки­тәргә, мондый гаярь хатынның Казанга яки Мәс­кәүгә барып, авыртмаган башка тимер тарак төше­рүен дә көтәргә була.

Сер түгел, журналистиканы да, әдәби иҗатны да, андагы юморны да иң биек югарылыкка затлылык менгерә. Төптәнрәк уйлаганда, затлылыкны тәэмин итүгә эчтәлек кенә түгел, газета-журнал редакцияләренең матди хә­ле, нинди бинада, кайсы катта урнашуы, нинди мәй­дан биләве һәм тәрә­зәләре кая каравы да мө­һим. Аларны, әйтик күтә­реп булмаслык почта чы­гымнары һәм аренда хакы басымы аша изеп, бомж хәленә турыласаң, язганнары да шуның төсле булачагын, тиражларның көннән-көн төшәсен көт тә тор. Бүген, татарча һәм русча газета-журналларыбызның шул чорда уртак йортлары булган, Декабристлар урамы, 2нче йорт адреслы 14 катлы затлы бинага, маңгаена язылган язуына караганда, “Татмедиа” хуҗа ителгән. Анда сыену тапкан һәр оешманың аренда хакы түләве табигый. Милек хуҗасы хакны күтәрә дә, төшерә дә ала. Ягъни анда кайсы редакцияне, яки хуҗалык итүче субъектны калдыру-калдырмау аренда хакы ярдәмендә көйләнә ала. Һәм, ни үкенеч, мин һәм башка каләмдәшләр байтак еллар ансат кына кереп-чыгып йөргән күп кенә редакцияләр инде анда юк. Кайсы кая таралышканнар. Яраткан газетабыз “Татарстан яшьләре” дә әлеге комплексның газета-журналлар басу белән мәшгуль цехлар, склад хуҗалыклары урнашкан блогындагы бер комрыкта яши. Анда үтү өчен вахтада дежур торучыга документ калдыру гына аз, редакциянең кайсыдыр хезмәткәре эшеннән бүленеп, алтынчы каттан төшеп, озын коридорлар аша, урау юллар үтеп чыгарга һәм сине җитәкләп алып кереп китәргә, киткәндә яңадан шунда төшереп куярга тиеш. Менә шундый юмор... Т.Я. 2.07.2020