СТРАХИ ДИЛЕТАНТА

                                                                                    

          В интернете, на общем  портале Татарстанских журналов «Мәгариф»(Образование) и “Гаилә һәм мәктәп” (Семья и школа) размещен “Новый толковый словарь татарских имен» из 3000 слов, с припиской «Словарь составлен на основе лексики произведений татарских писателей и поэтов (с 13 века по настоящее время), на материале периодической печати и татарских учебников по различным отраслям знаний. Я  являюсь членом СП РТ с 2005 года, и спешу сообщить, о том, что к этому зачинанию не имею никакого отношения и не могу разделить ответственность инициаторов сомнительной затеи. Что интересно, идентичные словари по татарским именам так же появились   на сайте  уммы  мусульман, а также на сайте KAZANLADY.RU, как там утверждается, специально для прекрасной половины человечества.

         Кто знает, может быть, словари с татарскими именами для пишущих представителей других братских тюркских народов станет путеводной звездой?! Как говориться, пути Господни, в том числе и  в службе родному народу, не исповедимы….  И не обязательно бесплатно.

              Что характерно, все представленные словари ссылаются на один и тот же источник, на книгу Г. Саттара Мулилле( Гумара Фаизовича Сатарова) "О чем говорят татарские имена?"  изданный в г. Казани издательством "Раннур", 1998году на  488 страницах. Открываю предлагаемые словари на сайтах интернета для татарских имен, и обнаруживаю  весьма странные для татарского глаза, уха и нюха, по крайней мере, нынешнего поколения  образцы, как Бабахан, Бабахужа, Бабажан, Багыш, Барак и тому подобное.  В гуще такого мутного потока  иногда мелькают и знакомые имена и псевдонимы некоторых современников. Например такие :

Рабит - (муж.) (араб.) Связной.
Разиль - (муж.) (араб.) Избранный.
Рафис - (муж.) (араб.) Заметный, популярный.
Рем (Рим) и Римма - (лат.) От города Рим, или рус. вариант революция мировая.
Риза, Рида - (муж.) (араб.) Избранник.
Роберт и Робина - (анг.) Прелестный.
Рустем - (муж.) (перс.) Богатырь, герой.

          Читая такое, почему то вспоминается как в продуктовых магазинах в хрущевско-брежневский период продовали  гнилую кильку  в нагрузку  к халве.

            Может   ошибаюсь, но «Рабиту», литературному псевдониму   

( тахаллус) Роберта Мухлисовича Батуллина, который  недавно отличился критикой романа Гузель Яхиной «Зулейха открывает глаза» удостоенный высших литературных премий России, статус татарского имени  придан несколько преждевременно.  Ведь  псевдоним есть псевдоним, если только не оформлен юридически как имя, взамен   данному  родителями ; а также, если только читатели не нарекли  своих отпрысков   литературным псевдонимом своего любимца…

               А что, если  имя поэта Рафиса Курбана вошла в словарь  в его бытность председателя СП РТ,  а имя нынешнего  председателя остался за бортом ,так как   издатели ноу-хоу  не предполагали, о том, что  драматургу Данилу Салихову выпадет такая честь. Тем более во время избрания нового главы творческого союза, высокие гости нашего съезда, во всяком случаи мне так показалось,  ратовали за  кандидатуру другого уроженца  Актанышеского района, за Ильфака Ибрагимова, главного редактора литературного журнала «Казан утлары».  Мне  казалось, и не только мне одному, что этого поста станет добиваться      еще один уроженец Актанышеского района, главный редактор газета  «Мадани жомга» Вахит Имамов, который также отметился критикой романа Гузель Яхиной «Зулейха открывает глаза», где запомнился его фраза «у женщины ума не хватит»,  относительно постройки землянки. Сам я уроженец Сабинского района, однако, мой отец  родился в с. Азякуль  Актанышского района. Но никак не забуду неоднократно услышанное определение в Муслюмовском районе РТ, где я трудился после окончания вуза, по поводу  соседнего Актанышеского района, давшего Татарстану первого президента : «самый татарский и самый безбожный»…        

                 А теперь разрешите обратиться  к другим источникам. В толковом арабско – татарско - русском словаре о заимствованиях,  изданном 1979 году ( авторы К.З.Хамзин, М.И.Махмутов, Г.Ш.Сайфуллин) , которого   еще называют словарем академика Мирзы Махмутова, “рабита”  переводится  как  связь, связующий двух предметов нитка, веревка, а “рабыйт” – связующий, соединяющий, союз, лига ,  а вот “рәзил”( буква “ә” это мягкое “а”) означает “низкий”, “позорный”, “порочный. Кстати, фонема “ә” передвинулась с конца алфавита на второе место, за буквой “а”, в результате упорной борьбы наших национальных патриотов – депутатов, возможно с  бессменным, со времен перестройки  депутатом Верховного Совета РТ Разилем Исмагиловичем Валиевым во главе, который возглавляет  Комитет Государственного Совета Республики Татарстан по образованию, культуре, науке и национальным вопросам.  

               В толковом словаре ”Татарский мир”  изданный в Казани  издательством “Мәгариф” в 2007 году  в объеме 575 страниц, “рәвабит” означает “связи”, “рабыйт” - “связной”, “рәзил” – “позорный”, “риза” и “рази” -  “быть довольным, покорным, согласным”. То есть об избранности речь не идет. Может быть, по логике   составителей словарей , поскольку  наши депутаты,  избранники народа, члены партии “Единая Россия” как правило во всем соглашаются с исполнительной властью( даже при принятии закона  № 309 , поставивший  наш родной язык в сложное положение), такие качества как согласие и, покорность следует приравнять  к избранности, предполагая, что, они и являтся  условием быть избранными.... 

             ”Я обратился к разным словарям братских тюркских народов. Ни башкирско-русском словаре  от 1958 года изданный в г.Уфе, ни в киргизско- русском словаре, изданном в Москве в 1965 году, ни в киргизском толковом словаре, изданном в г.Фрунзе в 1969 году,ни в кумыкско-русском словаре изданном в Москве в 1965 году, таких понятий как “рабит”,”батулла”, “разил”  не обнаружил.

                 В полном  арабско-русском словаре от 1963 года в арабской транскрипции РЗИЛ (гласные буквы  отмечаются  только надстрочной и подстрочной черточкой, а иногда и без черточки,  согласно правилы  таджвид) – «подлый». Других толкований нет.  В словаре для турецких школ издательством «Мерчек» в г. Стамбуле , где указан  составителем  Рашит Куру, тел (0212)512 37- 55,  Rabita переводиться как “связанное нечто”, “веревка”, а rezil  означает низкий, подлый.  А русско-турецком и турецко- русском словаре изданный в г. Минск издательством “СОЛ” в 2000 году также имеются  тюркские, в том числе татарские  имена. Но и там нет никакого  “Рабита”, но за то есть действующие имена, например  “Ракип” – который  означает –конкурент, а  “ракипсызлык” – монополию, а  “рашит” - “совершеннолетний”. Слово   rezil  в переводе с турецкого, пришедший с арабского языка, и тут  представлен как  позорный,  а rezillek  - позор.

         Как известно, встречаемое окончание в татарских именах “улла”  означает Аллах. Например популярное в прошлом веке татарское имя Тухбатулла (Тухбат + улла)   в переводе с арабского -  “дар Аллаха.   При образовании татарских фамилий в советское время  длинные имена с религиозным подтекстом подвергались секвестированию. Таких метаморфоз полно, начиная с фамилии первого президента Татарстана, о котором он и сам писал. В  деревне Юлбат,где я вырос, например, Каримуллу сокращенно звали Кармэ, Хабибрахмана – Хайби, школьного товарища Хурматуллу из села Сатышево  –Хурми, и.т.д. Отсюда рукой подать   фамилиям Хайбиев, Кармиев, Хурмиев и.т.д.

         Никогда не встречал носителя такого имени как Батулла и не слышал о таковом. Батулла, звучит как  “Бату Аллаха”. Бату , как известно  имя Батый хана, который не был мусульманином и пристегивание к его имени подобное    окончание некорректно.  В тех сайтах  есть также предположение Н.А. Баскакова о  слове “бата” на монгольском языке который возможно имеет значения  “надеждный”, “сильный”,  “постоянный”...

           Но татары не монголы, не были таковыми, с чем уже согласились  наконец то  русские историки, что отразилась  и на школьных учебниках истории. Поэтому раскроем-ка Татарско-русский словарь, выпущенный Академией наук СССР издательством “Советская Энциклопедия”, в Москве, в 1966 году. По этому словарю понятие БАТУ означает: 1) тонуть,утонуть,затонуть,потонуть;

2) вязнуть,завязнуть,увязнуть; IIувязание;3)залезать,залезть,влезть( в долги)

4) западать, запасть (в глазах) 5) заходить, зайти,закатываться,закатиться

(о небесных светилах)II закат,заход; 6) пропадать,пропасть; ките дә батты ушел и пропал; 7) пачкаться, запачкаться, мараться, замараться в чем либо; корымга батты он запачкался в саже <> наданлыкка бату закоснеть в невежестве, батып керү вдавливаться, втискиваться.

           Однако Всевышний  вездесущ,  которому  закатываться куда-либо и или втискиваться во что- то  не пристало... И поэтому, имя Батулла при такой  трактовке априори не состоятелен.

           А вот  по утверждению упомянутых сайтов   «Батулла»  берет свое начало от названия мечети Кааба! А чтобы понять значение слово «Батулла» предлагается  обратиться к понятию «Бейтулла»...   То есть, четырех угольного черного камня, вокруг которого проходят миллионы мусульман,  ежегодно совершая хадж.  Жаль, что ,  в  полном арабско - русском  словаре от 1903 года, который имеется у моего родственника я не обнаружил подтверждение такому варианту. И слово «разил»   там почему то не значится как   «избранник»  или «избранный»…  Невольно приходит на ум термин «новояз» из антиутопии Джорджа Оруэлла «1984». Если  вольно обращаться с понятиями, то можно дойти до чего угодно. Есть арабское слово батыйл –порочный, есть турецкое будала –тупой. И если к  ним пристегнуть улла, с целью образования нового имени или псевдонима, никакого противоречия не возникнет, ибо у Аллаха могут быть всякие рабы, в том числе  и тупые, и порочные.             Или вот еще что. Слово  «раши» в переводе с арабского означает взяткодатель, а   «Рашид» в переводе с того же  арабского языка  «идущий правильным путем», «разумный». Арабский язык сказочно богат, там каждый нюанс в слове, интонация, ударение меняет смысл и суть… Если  по английский «раша» это –  Россия , то «Рашат», «Рашит» или «Рашида» можно интерпретировать, чтобы означали на английский манер «россиянин» или «россиянку», а на арабский  лад – взяткодателей? Так что ли, господа, продвигающие “словарей татарских имен”?   Тем более, понятие “связной”, думаю, легко можно  расширить, за счет арсенала просторечия, добавив популярное понятие   “стукач”... А слово иммунитет можно притянуть за уши до “имине тот”, что по татарски означает “держись за сиськи”. Конечно при большом желании можно связать и “парашу” с “парашютистом”, ибо при свободном падении всякое может случиться... Я  сомневаюсь, что современных родителей сильно вдохновляет предлагаемые  образцы в качестве татарских имен... Такие словари, на мой взгляд, могут  заинтересовать разве что наших доблестных оперативников для обозначения своих, так сказать,  добровольных помощников.. Хотя, допускаю что своим предположением мог опоздать на несколько десятков лет. А что , если некоторые кликухи, после длительной стажировки  были продвинуты на статут имен?...

              Я не филолог, имею техническое образование и  не могу претендовать на истину в последней инстанции в данной области. Просто мне интересно найти разумное объяснение возникшим  сомнениям. Из предлагаемых 3000 имен, я коснулся  лишь некоторых.   А наверное, чем дальше лес, тем больше дров...Очень надеюсь, что  статья заинтересует многих читателей, и будут даны исчерпывающие компетентные разъяснения по поводу возникших моих страхов, которых    пытался тут  изложить.   Не хочется думать, что за затеей издания подобных ноу – хоу всего лишь попытка услужить   некоторых  товарищей по перу, чтобы ,как и свои кумиры собирать урожай разных премия, наград, звания и тому подобное регионального значения, не брезгуя и наградами районного уровня, с думой «лишь бы не доставались новым, молодым, а после нас хоть потоп…»   Но есть одно но, некоторые писатели, упомянутые тут, вошли в учебники для школ как выдающиеся деятели уровня Габдуллы Тукая, классика татарской поэзии, и создание подобных словарей, возможно вынужденная  временная мера по реабилитации их имен, которые , по их мнению им не подходят...  А что, если  не далек тот день отмены исконного   смысла и значения некоторых слов  и замены  их, с учетом предложений и поправок заинтересованных лиц,  через парламент РТ?…

          Слышал , что газета “Коммерсантъ” проводит ежегодно конкурс “Лизость тела” , где отмечают выдающихся подхалимов. На мой взгляд представители нашей республики также имеют  шансы победить в тои самом  конкурсе. Просто  наши успехи на данном направлении почему то до сих пор замалчивались. 

ПАРИЖ - КАЗАН - ИСТАНБУЛ

                                                                     Казан, Бакчасарай, Истанбул...

                                                                     Истә булмый диме, истә ул...

                                                                                    Айдар Хәлим

        Герберт Уэльс дәрәҗәсендәге фантастик әсәрләре,  тулы бер институт хезмәте саналырлык    төрле өлкәләрне колачлаучы   терминология сүзлекләре,  “Миллият сүзлеге”  һәм гыйбрәтле биографиясе белән Адлер Тимергалин  образы иҗат әһелләре арасында     биек  таш кыя сыман аерым,  ялгыз ,  һәм үтә калку күзаллана. Әйтсәм әйтим,  техник белемле китап сөюче танышларыма, дусларыма     төгәл фәннәрдән ерак торучы каләм ияләренең күпчелеге  һаман-һаман бер үк әсәрнең  вариантларын калыплыйлар төсле  тоела. Алар, кайчандыр еллар дәвамында алдырган әдәби басмалардан бизүләрен, әсәрләрдә тормышка караш тик бер күзлектән сөрелә, геройларының  фикерләү дәрәҗәләре,  уйлау рәвешләре бер дулкында тирбәлә башлавына, тик исемнәре, яшәгән торак пункт атамалары, вазифалары  гына  үзгә булуына сылтап акланалар. Имеш бүгенге әдәбият каравыл өендә яки кич, капка төбендә сайрашкан кыйссаларны туры сөйләмгә каулап тәпәләнгән иншалар дәрәҗәсендә һәм иҗади эшчәнлек, “Алга!”-диде тиен, куласа эчендә, әй йөгерә тиен, иртә дә кичен дә”, дигән  дүръюллыкта чагылыш таба... Кем белә, бәлкем алар хаклыдыр да...

             Мөхтәрәм Адлер ага Тимергалин иҗатына мөкиббәнлегем тәэсирендә, әле урта мәктәптә белем эстәгән чорымда минем дә   хыялый  әсәр язарга талпынганым булды.  Ул чорда мәктәп диварларына В.И.Ленинның “Укырга, укырга һәм укырга” дигән сүзләре   чигелә иде бит. Хәер, әле дә  алар юкка чыкмады, дип чамалыйм   Озын сүзнең кыскасы,  язарга алынган әсәремдә төп кахарман  ниндидер параллель яшәешебезгә адашып килеп чыга һәм    барча ашханәләрне “Ашарга, ашарга һәм ашарга”, чәркәханәләрне “Эчәргә, әчәргә һәм эчәргә”, тавык фермаларын “Чукырга, чукырга һәм чукырга“, сыер торакларын “Саварга, саварга һәм саварга!”  һәм башка  рәсми биналарны да шундый рухтагыгы өндәмәләр  бизәвенә  юлыга...Бәдрәфханә диварлары да онытылып калмаган,  ә иң биек мәһабәт  рәсми дигәннәрендә  “Өтәргә, өтәргә һәм өтәргә “, “Печәргә, печәргә һәм печәргә”,  “Таларга, таларга һәм   таларга” , “Утыртырга, утыртырга һәм утыртырга”, кебек эчтәлекле,алтын - көмеш белән үрелмәле эленмә такталар кояшта ялтырап җемелди...  Шул тәүге хикәямне СССР язучылар берлеге әгъзасы Газиз ага Нәбиуллинга  укыттым.  Мәрхүмкәй,  көлә-көлә, әйбәт, булдыргансың, дип бәяләде  һәм, чишелеп китеп , үзенең дә  кая да булса бастырырга бирергә ярамый торган шигырьләре булуын әйтте. Укыганнарыннан бер өчъюллыгы хәтергә дә уелып калган : “   ....к,  дидем урыска, тәрҗемәсен белер өчен урыс китте курска...”

         Пролетариат юлбашчысы В.И.Ленинның “Барлык сәнгать төрләре арасында безнең өчен   иң әһәмиятлесе кино”, дигән сүзләрен дә мәктәптә күңелгә сеңдерделәр ... Нәтиҗәсе дә күз алдында иде шул,  тамашачы кинотеатрларга болыт булып агылды, билетларны чират торып ала идек .. Юк, кино сәнгате әле дә үз позициясен  бирмәде,  телеэкраннардан, яки компьютерлардан  интернетка кереп үзебезнекеләрне генә түгел, чит илнекеләрнең, дөньяның иң атаклы режиссерлары төшергән фильмнарны карап хозурланабыз. Ни хәл итәсең, без белгәнне ятлар күптән  киптереп элгән, байтак  илләрдә кино  индустриясе гөрләп чәчәк  ата һәм татлы вә ачы җимешләрен бирә тора... АКШ та  атаклы киноржиссер, бер үк вакытта артист, композитор һәм продюсер,  иҗаты дөньякүләм мәгълүм Вуди Аллен   төшергән гаҗәеп фильмнар саны йөздән дә ким түгелдер. “Тормыш һәм Үлем” атлысы рус классик әдәбиятына пародия... Әлбәттә , Кояшны да, таплары бар, дип тәнкыйть итеп була... Вуди Аллен исә бөек классикларның атаклы әсәрләрендә шундый таплар табып, ассызыклаган, калкыткан һәм    иҗатларын гомумиләштереп,  үзенчәлекле шаярткан...Кайчан да булса татар әдәбиятына вә  шигъриятенә  багълы  да шундый сатирик  әсәр  туса һич тә артык булмас иде... Һәм җырларына карата... Ильф һәм Петровның  атаклы “12 урындык” әсәрендә,  аның буенча фильм да төшерелгән,  “Эллочка людоедочка” атлы персонаж бар.  Мумбо-Юмбо кабиләсе каннибалларының сүз запасы 300 булса ,  Эллочканыкы 30 гына имеш һәм   аралашу өчен туташка  шулар җитеп аша. Бүгенге, татар җырлары, дип тәкъдим ителә торган  эшләнмә текстларын да әнә шундый Эллочкалар әтмәлли микән – кайсын тыңлама : сагыш, ялгыш, язмыш, яратам, җан атам... Көйләр дә күп кулланудан шәпи шикәренә әйләнгән бер үк  музыкаль фразаларны  әвеш-тәвеш китереп, урыннарын алмаштырып такмак калыбында  корыштыруга кайтып кала  шикелле. Укучыларым һәм мөхәррир берүк гафу итә күрсен, тагын мәрхүм дустым Мөдәмил Әхмәтов әйткәнгә мөрәҗәгать итәргә туры килә. Аныңча,” татар халык җырлары татар иле хөр һәм иксез-чиксез биләмәле чорда туган. Шуңа да алардагы тирән моң киңлеккә, биеклеккә, чиксезлеккә омтыла. Ә хәзерге синтезатор калыбына бөкләп әтмәлләнгән эшләнмәләр тар коридордан, әле бер, әле икенче стенага җилкәләре белән  бәрелә сугыла атлаучы исерекне   хәтерләтә...”

             Вуди Аллен  иҗаты димәк ки без татарлар өчен дә тәҗел булып чыга, исемен телгә алу да, әнә бит, әллә кайларга алып кереп  китте. Әлеге режиссер төшергән фильмнардан  шәхсән үзем   рухташлык тоеп караганы “Төн уртасындагы Париж” , дип атала.

         Фильмдагы баш кахарман язучы булырга хыялланучы   романтик егет. Ул төн уртасында Парижны гизгәндә, адашып төрле чорларга, үзгә дәверләргә  барып чыга, Хэмингуэй,  Сальвадор Дали һәм башка  даһилар , аларның хәләл җефетләре, әшнәләре, сөяркәләре белән очраша, аралаша... Үзен шулар чорында  бәхетнең җиденче катында итеп тоя...Әмма азактан,  яңа танышларының да үз чиратларында  борыңгырак заманны идеаллаштыруларын күреп, һәркем үз чорында бәхет табарга тиеш һәм таба ала дигән фикердә ныгый....

           Истанбулда яшәп,  Русиянең  шунда урнашкан әһәмиятле бер оешмасында  хезмәт куючы  өлкән кызым Зилә фикеренчә, бу кино , Парижны иртән, көндез, кич һәм төнлә матур итеп , хисси  кыйсса ышыгында , туристларны җәлеп итү максатында  төшерелгән... Кызым чит илләрдә күп йөри, Парижны да  күргәне, башка  гүзәл шәһәрләрне гизгәнедә, әмма аның  инануынча дөньяда иң гүзәл кала  –  Истанбул.

           Быел,  янә бер оныгым туу хөрмәтенә   шул гаҗәеп  калага тагын  барып кайту насыйп булды . Матурлыгы,  борыңгылыгы, архитектура җәүһәрләренең кыйммәте ягыннан  хактан да ул Париждан  калышмыйдыр... Каланы урталай, Европа һәм Азия ягына  бүлгән, аркылыга- буйга туктаусыз ак кораблар йөреп торган  Босфор бугазы  гомумән  беренчелек турында  бәхәскә урын калдырмый шикелле.  Миргазиан ага Юнысның  “Таңда Босфор аша” китабы да шуңа инандыра. Иртән дә, кич тә, төнлә дә, яңгыр койганда да  Истанбул сихри  нурлар төрелешендә ниндидер күтәрелештә сыман...Һәр бинасы музей экспонаты саналырлык   борыңгы каланы гизгәндә  Вуди Аллен төшергән фильм кахарманы кебек әллә кемнәр белән очрашырсың  кебек тоела ...

              Истанбулның Әюп районындагы яңа паркта Габдулла Тукайга 125 еллыгы уңаеннан бронза һәйкәл салынган. Әлбәттә мәшһүр “Пар атны” гына түгел, ә “Китмибез”не дә язган Тукаебызның “солтан җирендә” һәйкәлен калкыту  хәерле  гамәл. Тик менә гәүдәләнеш кенә...  Бу хакта интернетта да (Матбугат ру) төрле фикерләр яңгырады.Тап -тар кием кигән хәлсез һәм йончыган шактый карт чырайлы  шагыйрь эскәмиядә утырта. Бер кулы белән , егылып китмәскә, дипме  утыргычка таянган, ә терсәктән бөгелгән икенче кулында өскә караган әсбаб учланган. Аның пәке түгел, ә нәкъ менә каләм булуын искәртү өчен бәлки өстәмә язу кирәктер? Каләм икәне тәгаенләнсә дә сын шагыйрьдән бигрәк, бу минем шәхси фикерем, колхоз учетчигын, кыр бригадирын хәтерләтә...Ә бит һәйкәл Тукайныкы... Җитмәсә үзе  “ул җирдә унбиш шпион” дип язган Төркиядә... Вера Мухинаның эшчене чүкеч, колхозчыны урак тоттырып ясаган  үрнәккә иярүме әллә соң   бу, шагыйрь кулына һөнәри эш коралы алдыру?.. Хуш, рәссамны  пумала тоттырып  мольберт хозурында шулай  күрсәтү  мантыйкка сыйсын да ди. Рәссамнарның  иртән, яки көпә - көндез ачык һавада сүрәт төшерүләре була торган хәл. Шагыйрьләрне төнлә яза диләр... Һәрхәлдә Тукайның шушы рәвештә  үзенең тылсымлы,  утлы давыллы шигырьләрен  вәзенләп һәм вәҗемләп язып утыруы,  бик икеле...

        Һәйкәлгә шаккатып карап торганда,  кемдер килеп җилкәңә  орынса һәм ул Гаяз Исхакый булып чыкса?... Һәм бөек әдипнең кулында  2006 нчы елны Анкарада Тукайның чәчмә әсәрләре һәм шигырьләре тупланган китабы  булса?

Ул китап миндә бар, тышлыгы бик затлы, Сөембикә манарасы фонында Тукайның искиткеч  матур фотосы урын алган. Сүз башын Төрксой генераль директоры Полад Бөлбөлоглы (һәм Татарстанның  ул чактагы премьер министры урынбасары, мәдәният министры Зилә Вәлиева) язган.

             Төрек һәм татар телләрендә Тукайның 100 шигыре 12 данә мәкаләсе басылмыш әсәр(татарчасы шулай язылган) , ягъни китап, Төрксой оешмасы һәм Татарстан Җөмһүрияте Мәдәният Министрлыгының уртак эшчәнлеге нәтиҗәсе.Тукай әсәрләре татарча һәм төрек телендә янәшә бирелсә әлбәттә  төрек укучысына  татар шигъриятенең аһәнен аңлау бәлкем  мөмкин дә булыр иде. Ни өчендер китап төзүчеләр башта барча әсәрләрне төрекчә, ә аннары уптым илаһи татарча урнаштырганнар һәм укучының, чагыштырып  танышу мөмкинлеген чикләгәннәр. Җитмәсә төрекчәгә  тәрҗемәне тәрҗемә үк, дип тә булмый, ул юлга юл әйләндерелешкә тарта. Истабулда мөһәҗҗирлектә яшәп, шунда җәсады күмелгән Гаяз агабыз  телгә алынган шаукымлы фильмдагы сыман адашып безнең көннәргә килеп чыкса  һәм “Бу ни бу?” дигән сөәлен турыласа  ни  дип җавап бирергә?... Рәхим итеп , мөхтәрәм укучылар, һәммәбез белгән “Туган тел” шигырен кирил хәрефләрендә төрекчә яңгырашта танышыгыз әле һәм нәтиҗәне үзегез ясагыз.

             

             АНАДИЛИМ

Әй анадилим, әй гүзәл дил, ангамын, бабамын дили!

Сенин саендадыр, дөньяда өгрәндегим һәр шәй,

Бу дил илә әввәлә, аннәм нинни сөйләмеш,

Сонлары, гечәләр буе нинәм масал анлатмыш.

Әй анадилим!Һәр заман ярдамынла синин,

Күчүклүктән бери  хиссидерим севенчими, кәдереми

Әй анадилим! Сенинлейди эттигем элек дуам :

Аффет демиштим, бәни, аннәми вә бабамы Танрым.

             Милли моңнарыбыздан  тукылган , җырлап торган шигырьләрнең төрекчәсе  беткәнче шушы дәрәҗәдә. Әлбәттә мондый “кәлҗемә”ләр авторына  куелган һәйкәлне төрекләр , бәлкем таман, дип тә санар?… Мин сынчы түгел, бәлки автор идеясен аңлап җиткермәгәнмедер , әмма Тукайга һәйкәл ниндилеген хәл итүне фәкыйрегезгә  тапшырсалар,   аны чапкан пар атта гәүдәләндерер һәм  туган көнендә генә булса да  (көн саен мәгълүм бер вакытта  икән тагын дә әйбәт) ул сын хозурында Заһидулла Яруллинның “Тукай” маршы” яңгыратылуын хәл итәр идем. Бу фикер мине  күптән, яшь чагымнан бирле алгысыта...  Ни аяныч, кичә - бүген генә түгел, хәтта Тукай елы дип игълан ителгән дәвердә дә дәүләт , налог түләүче химаясындагы радио-телевидение (ТНВ) тарафыннан әлеге марш  эфирда яңгыратылмады кебек. Язмасы чүплеккә озатылмаган булса ярый ла...

                Бүген Казан каласы да көннән көн гүзәлләнә һәм илкүләм туристлык үзәгенә әверелә бара. Димәк  , Вуди Аллен ысулында Казанга бәйле фильм, һич югы спектакль иҗат ителсә һич кенә дә артык булмаячак.  Әсәр кахарманы Сәйдәш, Тукай, Такташ, Җәлил, Хәсән Туфан һәм башка мәшһүрләр, аларның танышлары, дуслары, җан сөйгәннәре белән аралашса, сөйләшсә, кызык булыр төсле... Минемчә мондыйны  саф хисле , яшь  талант  җигелеп тарта, өстери алыр иде , дип саныйм. Чөнки , кем әйтмешли, яшьләрнеке яшьләрчә йөгерек, тере, ялгышулы, үкенүле, юләр сатулы , ашкынулы –дәртле, киң алымлы амплитудалы, ә картларныкы картларча,   арган, йончыган , былҗыган һәм сару кайнаткыч акыл сатулы килеп чыгарга мөмкин...

  “ 7 “    декабрь             2016 ел

Эзмәдә җыр-моң дәрьясында йөзмәдә...

    
       Ноябрьнең азагында Саба районы Эзмә авылы мәдәният йортында “Әниләр көне”нә багышланган кичә узды. Изге хәдистә “Чакырган җиргә барыгыз” диелгәнне истә тотып, хәләл җефетем белән бергә шунда чыгып киттек. Мәдәният йорты мөдире Зөлфәт Саматов, аның хезмәттәшләре Гөлназ Сәфәрова һәм Нияз Тимергалиевләр раславына караганда, тамашачы хозурында җирле үзешчән сәнгать вәкилләре генә түгел, ә Татарстанның атказанган артисты, моңнар шаһы Заһир Шаһбан да чыгыш ясаячак. Моннан тыш әлеге кичәдә сөекле җырчыбызның сөйкемле хәләл җефете Гөлүсә Шаһбанның “Кабатланмас безнең сөюләр” исемле тәүге шигырь китабын тәкъдир итү дә күздә тотыла икән. Ә мөхтәрәм кунакларны Эзмәгә кайтырга якташыбыз, шул авыл тумасы Гөлсинә Галимуллина күндергән булып чыкты... Популяр рус әдибе Юрий Поляковның: “Язучы ул – китап чыгаручы түгел, ә китаплары укылучы”, – дигән сүзләрен еш искә алалар. Дәүләт асрамасындагы журналларда башы-азагы юк романнар бастырып, налог түләүчеләр хисабына китаплар, томнар чыгарып, ирекле сәүдәдә хаҗәтләрен расламый гына кайларгадыр, шул исәптән китапханәләргә дә урнаштыру җае аша саллы гонорарлар, текә бүләкләр, кәттә исемнәр алуны көйләгән шомаларны күздә тотып, җан ачысы белән белдерелгән булса кирәк әлеге сөземтә. Бу җәһәттән караганда Гөлсинә Галимуллина – хакыйкый язучы, үз хисабына укучыларга зарур сигез китап чыгарган автор, тугызынчысы “табадан” төшәргә тора. Аның Татарстан мөфтиятенең баш казые мөхтәрәм Җәлил хәзрәткә багышлап язган, 5000 тираж белән нәшер ителгән “Алтын ачкыч” исемле соңгы китабы да Гүзәл Яхинаның илкүләм кызыксыну уяткан китабы белән ярышырлык бәядә инде сатылып беткән. “Нәкъ шул китап миңа Европага юл ачты ”, – дип куанычын белдерә Гөлсинә ханым. Быел Бельгия татар җәмгыяте Гөлсинә ханымны очрашуга чакырган һәм ул 26 июньнән алып 29 июльгәчә шунда булып кайтты. Гөлсинә Галимуллина белән очрашу Русиянең Брюссельдәге фән һәм мәдәниятне үстерү үзәгендә һәм Льеж шәһәрендә уза. Европа татарлары аның иҗатын югары бәяли. Бельгиядәге Русия илчелеге аны Мактау грамотасы белән бүләкли, ә Бельгия татар җәмгыяте исә Рәхмәт хаты тапшыра. Үзенең әйтүенә караганда, аның китаплары Европада 2013 елдан укыла башлаган икән. Гөлсинә ханым фикеренчә, бүген артык зур, калын китап белән укучыны өркетергә һич ярамый, укучы, әгәр укырлык икән, китабыңны бәясенә карап тормый, ала дип исәпли. Әңгәмәбез азагында ул, укучы өчен китап язган кеше язучы итеп кабул ителә, ләкин мин үземнең гомерлек һөнәрем булган журналист статусын язучы дигән сүзгә алыштырасым килми, дип кырт кисте.
Эзмә мәдәният сараенда узган кичәнең беренче бүлегендә җирле үзешчәннәрнең җыр-биюләренә хозурлансак, икенче бүлек тагын да тәэсирлерәк килеп чыкты. Закир Шаһбан сәхнәгә чыгып, кара күзлеге пыялаларын ялтыратып бер кавым дәшми торгач, биредә күпчелек тамашачы хатын-кызлар икән дип белдерде. Хактан да, шыгрым тулы биек түшәмле әкәмәт иркен залда ир-атлар берән-сәрән генә иде шул. “Гүзәл затлар тыңламаса, гармун күтәреп җырлап йөрисе дә түгел”, – дип фикерен очлады Закир әфәнде.
Чын җырчыларның үзләренә генә хас, аны таныта һәм күтәрә торган, тыңлаучыларга тапкырлау таблицасы сыман таныш, җаннарны бер дулкынга көйли ала торган җырлары була. Закир әфәнде кебек моңлы итеп “Чияле тау”ны башкара алучыны белмим мин... Һәм, “Әй, гармун, гармун”ны... Җырчының йомшак кына итеп әйткән тәкъдимен хуп күреп, “Әниемнең җылы кочагы”н зал күтәреп алды. Казах композиторы иҗат иткән, атаклы җырчыбыз Флера ханым Сөләйманова башлап ирештергән “Әниемә” җырына да кушылмый булмады. Хикмәти Хода, зал белән, Закир Шаһбанга ихластан ияреп җәмгысы өч җыр башкарганбыз. Яшерен-батырын түгел, концертларда: “Әйдә бергә җырлыйбыз!” – дип мөрәҗәгать итүчеләр бар ла ул... Тамашачы моны сүз чынлыгы өчен бер чытлыклану дип кенә саный. Баксаң, талант иясенең күңелгә хуш җырына кушылып китү җан рәхәте икән. Халык мәхәббәте әнә шундый була торгандыр да ул... Бер шәлкем җырлардан соң сәхнәгә Гөлүсә ханым Шаһбан чыгып, үзенең тәүге китабыннан шигырьләрен укыды. Тамашачы аларның һәркайсына озаклап кул чапты. Китабын дөньяга чыгаруда ярдәм иткәне өчен аның Гөлсинә Галимуллинага җиткергән рәхмәте дә ихлас алкышларга күмелде.
Әйтергә онытып торам икән, тамашаның беренче бүлегендә мине дә, “язучы һәм үзешчән композитор” дип олылап, сәхнәгә чакырдылар. Хатын-кызларга багышланган кичә дә булгач, сүземне Татарстанның районнарын һәм авылларын телгә алган, кайчандыр “Татарстан яшьләре”ндә басылып чыккан такмазамнан башладым.
Аннары уен-көлкеле керештән соң, җитдиләнеп, мәрхүмә әниемә багышлап язган “Яфрак өзелгәндә” дигән шигыремә чират җитте. Анысы менә болай:

“Кайчак хөкем итә якын дуслар,
Сөйгән ярлар, җиде ятлар да,
Япа-ялгыз газиз әниең килә,
Сине араларга, якларга.

Уңны-сулны белми чапты гомер,
Юлга алсу гөлләр сипкәннәр;
Җиңел икән тормыш йөге иңдә,
Син дип шундый йөрәк типкәндә...

Башны аска иеп торам әле,
Сары яфрак күмә каберен,
Яфрак өзелгәндә искәрәбез
Газиз әңкәйләрнең кадерен...”

Такмаза һәм шигырьдән соң, өченчегә, десертка дим микән инде, яшь чакта көен һәм сүзләрен үзем иҗат иткән, заманасында татар галәмен яулаган “Тамчы гөл” җырын баянда уйнап башкарырга тәвәккәлләдем. Залдагы бер ханым миңа карый да, тыела алмый көлә генә бит. Борчыла башладым, берәр төштә төймәм төймәләнми, яки төшеп үк калды микәнни дип тәмам хафага калдым. Ничек кирәк алай, җырны кыскартып, ике куплеты тәмамлангач, өченчесенә кереп тормый сәхнә артына укталдым һәм иң элек төймә-ләремне барладым. Шөкер, бар да урынында икән. Ахрысы мөлаем ханымның күңелен “Хатын алдым” такмазасы нык ук кузгатып җибәргән. Кыек атып, аның берәр танышына туры тидергән булуым да ихтимал...
Кичәнең тамаша өлеше тәмамлангач, тиз генә кайтып китеп булмады әле, кунаклар хөрмәтенә табын әзерләнгән, итле-шулпалы тегермән ташы хәтле бәлеш тә салганнар булып чыкты.
Закир Шаһбан минем әле беркайда да башкарылмаган бер җырымны бик ошатты, яздырып алды һәм сәхнәдән яңгырату белән хәбәр итәм, дип вәгъдә бирде. Үз чиратымда мин дә аңа: «Шул җыр сиңа халык артисты исеме алуга сәбәп булса икән», – дигән теләгемне җиткердем.
"Т Я" 8.12.2016ел

РОЗА, ГӨЛЧӘЧӘК, РАУШАН – ГӨЛ...

                     

     

      Кайбер җырлар ил, милли чикләрне белми , танымый, аларны төрледән төрле халыклар үзенеке итеп  яратып кабул итә, шулай дип саный,  керфекләрен чылатып тыңлый . Сугыш чоры белән бәйле “Катюша”ны күпләр рус халык җыры дип саныйдыр.  Сүзләрен М.Исаковский, көен М.Блантер, яһүд милләтеннән булган илдәшләребез иҗат иткән  бу  әсәр  дөньякүләм таралган, аны  күп телләрдә җырлыйлар. Кытай кызларының шуны хәрби парадта башкарганы исә гомумән таң калдыра ( кызыксынучылар аны интернет аша  күрә һәм тыңлый ала . Моны күргән һәм тыңлаган кытайлыга аны үз җыры дип  санаудан гайре чара юк.

         Хәрби чор белән бәйле,  ил чикләрен белмәүче  янә бер “Бессамо муче”атлы җыр ерак Мексикада 1941 елны Консуэло Веласкес атлы 16 яшьлек кыз тарафыннан иҗат ителә һәм 1944 елны АКШ та узган беренче җыр хит парадында ул җиңү яулый. Дөнья  кыйтгаларының иң асыл  җырчылары  шул җырда үзен сынап караган.  Мондый әсәрләр  байтак , әмма мин үземне иң нык дулкынландырганына туктыйсым килә. 1983  елны  совет эстрадасының  балкып килүче йолдызы  Алла Пугачева , көен Раймонд Паулс, сүзләрен Андрей Вознесинский иҗат иткән  “Миллион, миллион алых роз...”җырын башкарып илдәшләрнең  йөрәген яулаганы онытылмый. Примадонна  титулы  аңа әнә  шул   җырдан соң ябышмады микән...  Баксаң бу гаҗәеп җырны 1969 елны иран җырчысы Гугуш 1969 елда  фарсы телендә башкарган икән... https://www.youtube.com/watch?v=ZmBcrMjVqSA

                Гугуш –Иран җырчысы, чын исеме Фаигә Атәшин, милләте  әзербайҗанлы.  Бер сылтамада Фаигә бу җырны 1969, Алла Пугачева 1982 елда, ә америка җырчысы Бен Е Кинг Гарлем  көе шуңа охшаш җырны 1960 та башкарган дип белдерелә.  Дөресме бу, юкмы, интернеттагы һәр язганга ышанып булмый, тик шунысы бәхәссез – җырны бар да, оста җиткерә, ә Гугуш  җырлавы тыңлап туйгысыз...Беренче башкарылыш дип  интернет аша  тәкдим ителгән “Миллион розаларны” шушы сылтама белән дә кереп  тыңлап була :  https://www.youtube.com/watch?v=esU-6D_ohvQ  . Гугуш ханым бүгенге көндә АКШ та яши, Ираннан  дини революциядән соң китеп барган. Бу җырны  бүген күп төрле халык вәкилләре, башкара булып чыкты.  Казах кызы   розаларны -  раушан гөлләр  дип моңлана , интернеттагы сылтамасы : https://www.youtube.com/watch?v=NHXfG9kQRWw .

           Ышанам , кайчан да булса берәр татар җыры да әнә шундый дан дәрәҗәгә ирешер, ягъни  иҗатчыларыбызга  омтылыр өчен маяклар җитәрлек...

“Т.Я” 1.12.2016 елның 22 нче саны

Сукса язмыш сәгате...

      Шәмәрдән сырхауханәсенең баш табибы Радик Әхмәт улы Борһанов эшләп йөргән җиреннән көтмәгәндә, 25 сентябрь көнне бакыйлыкка күчеп куйды. Үзе, хатыны, ике улы – барысы да абруйлы табиблар, дус-иш табиблары ни хәтле, киленнәре медицина өлкәсендә хезмәт куя, әмма әҗәлдән калулар юк. Гомере өзелгәндә барча якыннары янында булган. Озатырга халык күп җыелды, кояшлы матур көнне Радигыбызны Шәмәрдән зиратында калдырып кайттык.
Радик кебек затлар хакында урыслар “трудоголик”, ә татарлар “эш аты” диләр.Көнне төнгә ялгап, ары чабып, бире чабып, ал-ялны белми эшләде ул. Әле җитмәсә белемен үстерүгә дә вакыт табып, төп һөнәре – теш табиблыгына өстәп, Англиягә барып укып, остеопатлык һөнәрен дә үзләштерде. Эштән соң, кичләрен, яңа эш сменасына керешеп димме, кулы күтәрелми башлаганнарны – куллы, аягы тотмаганнарны аяклы итте.Аның, кала табиблары “бу очракта медицина көчсез” дип, урын өстендә генә ятуга хөкем иткән сабыйны ничәдер сеанстан соң култык таяклары белән йөри алу хәленә җиткерүен һәм әлеге кыз баланың Радик абыйсына ихлас рәхмәт йөзеннән самими, беркатлы, әмма тетрәндергеч шигырь язуын искә төшерми булмый.
          Ул узган ел Сабада мәдәният сараенда узган иҗат кичәмдә булды, сәхнәгә менеп, бүләк-күчтәнәчләрен тапшырды. Аннарыбез бергәләп иҗат иткән “Яшәү хисе” исемле җырыбызны башкарды. Менә шул җырдан бер өземтә:

Дару алмый, дәва үтми, Сукса язмыш сәгатең, Алып калса калыр төсле Тик тәүге мәхәббәтең. Кеше күңеленә җылы сүз Кирәк ич ул, әйт, бәгърем, Ерак димә араларны, Йөгерә-йөгерә кайт, бәгърем...

       Аңарда яшәү хисе көчле иде. Ул Шәмәрдән сырхауханәсендә чирек гасыр теш табибы булып эшләп, иң югары квалификациягә иреште. Аңа теш куйдырырга әллә кайлардан күпләр, шул исәптән, яһүд милләтеннән булган коллегалары да килә иде. Сиксәннең өске ягындагы туганнан туган абыем, 2004 елда Радик куйган тешен унике елдан соң, әле быел гына яңартты. Бакыйлыкка күчәренә бер атна кала хәл-әхвәлен белешеп, Радикка телефоннан чылтыраттым. “Бар да әйбәт, Аллага шөкер”, – диде. Абыйның рәхмәтен җиткерергә әллә нишләп башка килмәгән.
Радик Әхмәт улы Борһанов баш табиб булып билгеләнгәч, Шәмәрдән участок сырхауханәсе янәшә-тирә өчен генә түгел, илкүләм танылган медицина үзәгенә әйләнде. Нарат урманы ышыгында, ихатасын чәчәкләр бизәгән, биш йолдызлы затлы кунакханәне хәтерләткән сырхауханә бинасында “Надежда” дәвалау үзәгеннән тыш, күзгә операция ясау, бөере эшләмәүчеләрнең каннарын чистарту үзәкләре, егерме төрле анализ ясаучы лаборатория бар, һәртөрле душлары, гидромассаж җиһазлары булган профилакторий эшли. Ветераннар өчен палаталар евро стилендә, саф һава даимилеге өчен кондиционерлар да онытылмаган.
Радикның илле яшьлек юбилеенда район җитәкчеләре генә түгел, медицина институты галимнәре, министрлык вәкилләре дә катнашты, аның турында әйтелгән җылы сүзләр бүгенгедәй хәтеремдә. Аны укуын тәмамлагач та, аннан соң да кат-кат гыйльми эшкә кодалаганнар, республикада һәм аннан читтә дәрәҗәле эш урыннары тәкъдим иткәннәр. Ул Шәмәрдәннән китәргә теләмәгән. Ижевск каласында үз клиникасын булдырган табиб якташыбыз Кәрим әфәнденең әлеге юбилейда: “Яхшы укыган студентлардан яхшы врач, начар укыганнарыннан баш врач чыга диләр иде бездә, бу – икесе дә булды”, – дигәне, ә район башлыгы Рәис Нургали улы Миңнехановның: “Башкаларны куалап та эшләтүе кыен, моны туктатып булмый”, – дип “зарлануы” хәтердә уелып калган.
Мин бу шәхес хакында яраткан газетабызда 2007 елның 19 май санында, аның якынлашып килүче илле яшьлек юбилее уңаеннан, “Мәңге яшәр иде кеше...” исемле мәкалә бастырган идем. Шунда язылганнан үземә кагылышлы өзекне кыскартып кабатларга телим. Моннан байтак еллар элек, бәлагә тарып, умыртка баганамның ике буыны эчкә батты, бөгелсәм турая, турайсам иелә алмыйм. Сырхауханәдә бер атна ятудан мәгънә чыкмады. Радик, ул чакта теш табибы, хәлемне аңлап, бөтен эшен ташлап, машинам руле артына үзе утырып, мине арты утыргычка аркылы салып, дусты, вуздашы, Англиядә остеопатлык һөнәрен үзләштереп кайткан Зиятдинов Васыйл Билал улы хозурына, Зеленодол каласының Обсерватория дип халык теленә менгән, гарип балаларны дәвалау сырхауханәсенә алып чыгып китте. Иртән барып җитсәк, Васыйл әфәндебезне калага китте диделәр. Кесә телефоннары модада түгел чак бу. Кайчан кайтачагын белми көтәбез. Ниһаять, әбәд турында Васыйл әфәнде күренде һәм, өстәлгә сузып салып, ярты сәгать эчендә умырткамны тәртипкә китерде. Ике-өч көнгә соңарсам, инвалид каласы булганмын икән...
           Радик дус белән Мөслим һәм Сарман якларын да урап кайткалаганыбыз булды. Мине кунак итүче танышларым – язучы Фоат ага Садриев та, Сармандагы “Петровка” агрофирма җитәкчесе, Дума депутаты Сәлимхан әфәнде Әхмәтханов та аны бер күрүдә үз иттеләр. Фоат абый исә: “Сокланам мин синең дусларыңа, Рәстәм (ул исемемне шулай, Рәстәм дип әйтә). Үзең әллә кем дә кебек түгел югыйсә, каян табасың син шушы кадәр шәп дусларны”, – дип ихластан гаҗәпләнүен дә белдерде.
Радикның әтисе Борһан ага – Мөхәммәт Мәһдиевнең “Без – кырык беренче ел балалары” әсәрендә кырыс немец теле укытучысы образының прототибы. Мөхәммәт ага ул остазының хәлен гел белешкәләп торган.
Мөхәммәт Мәһдиевнең “Кеше китә, җыры кала” дигән канатлы сүзе бар. Радиктан җырлар да, хезмәт җимешләре дә калды.Җырларын минем шушы блогка Клиплар-Клипы бүлегенә кереп тыңлап була.
         Авыр туфрагың җиңел, гүрең нурлы булсын, дускай. Ул киткәч, Шәмәрдәннең бер чите кителде гүя. Кояш та сүрелеп, яңгырлар китте...

БҮТӘН РОМАН

Бәхет ул – башкаларга игелек эшләүдән тәм табу.

Җәлил хәзрәт Фазлыев.

«Әйдә халыкка хезмәткә, хезмәт эчендә йөзмәккә» Тукайның ошбу юлларын мәкаләмә исем итәсем бик килгән иде дә, дәүләт химаясындагы басмаларда эшләүче һөнәри журналистлар аны халык хезмәтчеләрен, ягъни депутатларны мактауда, кабат сайларга кодалауда күп кулланышлы итәргә өлгергәннәр булып чыкты... Мәкаләмә эпиграф итеп алынган хәзрәт сүзләрен дә шул юнәлешкә җигә күрмәсеннәр тагын дип курка калдым әле...
Күптән түгел кулыма “Хозур” нәшрияты быел бастырып чыгарган (төзүчеләре Хәсәнова-Фазлыева А., Хәбибуллина Г.) “Бәхет тәме” исемле (тышлыгына югарыдагы эпиграф куелган) китап килеп эләкте. Һәм мин аны аерыла алмый укып та чыктым. Китап чын каһарман Җәлил хәзрәткә 60 яшь тулу уңаеннан котлаулар белән ачылып, төп геройның үзенең, дусларының, күршеләренең, хезмәттәшләренең, сабакташларының, укытучыларының, җитәкчеләренең истәлекләре, танышларының күзәтүләре җыелмасыннан гыйбарәт. Анда “Татарстан яшьләре” газетасында басылган ике мәкалә дә урын алган. Һәм барча язмалар бергә кушылгач, Мөслим районында яшәп бакыйлыкка күчкән Хираҗ агай әйтмешли, “үде бер роман” килеп чыккан.
Роман димәктән, без үскәндә халкыбыз аларны егылып укый иде. Әхмәт Фәйзинең “Тукай”, Кави Нәҗминең “Язгы җилләр”, Гомәр Бәшировның “Намус”, Габдрахман Әпсәләмовның “Алтын йолдыз” романнары һ.б. Бар иде чорлар, үзен зыялы санаган һәркем йортында шәхси китапханә тупларга омтыла иде ...
Заманалар үзгәрде, кирпеч калынлыгындагы романнарга ихтыяҗ кимеде, аларның көннәре санаулы. Шуны әллә кайчан тоеп һәм аңлап, Бразилия әдибе Пауло Коэльо зур хикәя күләмендәге җыйнак, кыска, әмма галәмнәрне сыйдырышлы сихри романнарын байтактан дөньяның рухи табынына турылый һәм алар миллионнар күңелен били тора.
Ни хикмәт, бездә әлегәчә КПСС чорында милли әдәбиятлар ирешкән иске калып гамәлдә кала, очы-кырые юк романнар “пешеп”, дәүләт химаясындагы “Казан утлары” журналы битләренә төшеп тора.
Хәзер хәтта үзреклама – резюме ысулында романнар да тәпәләнә башлады. «Үзем турында үзем» дип, баш куелганнары да күренгәләде. Ахрысы, атаклы актриса, үткен афоризмнары белән мәшһүр Ф.Г.Раневскаяның “ Үзең турында начар итеп язасы килми, яхшы итеп язу әдәп – инсаф киртәсенә сыймый ” дигән сүзләрен болар белми, яки санга сукмый... Роман-резюмелар үзен-үзе рекламалаган өчен алган гонорарга өстәп, менә мин нинди тәти кеше дип, хөкүмәттән чираттагы бүләк эстәү ысулы, гариза формасы микән әллә?.. Шәхсән үземә биниһая күләмле ул романнар динозаврларны хәтерләтә: койрык белән баш арасы ифрат ерак, ә бәләкәй генә баш эчендәге ми дигәннәре тавык йомыркасы хәтле генә.
Ә менә “Бәхет тәме” китабы бөтенләй башка заттан. Анда чын мәгънәсендә биографияле каһарман турында чын дөресе генә бәян ителә. Горурлык хисләре кичереп әйтүем, фәкыйрегезгә Җәлил хәзрәт белән аралашырга туры килгәли. Вәгазь укыганда, телевидениедә интервью биргәндә генә түгел, бергә - бер, гап-гади әңгәмә барышында да фикерләрен бай, образлы телдә, ашыкмый-кабаланмый – кызмый гына, юморга төреп, гореф гадәтләребезгә, тарихка ышыкланып, әдәби әсәрләрдән мисаллар китереп, тормыш практикасына бәйләп, тимер мантыйк белән теземнәргә салырга аңа гына куш.
Телеинтервьюларда күреп торабыз, кәттә-кәттә вазифалы әфәнделәребез, хәтта ки мәдәният, мәгариф өлкәсендә гамәлләр кылучылар да камил телдә, рәттән өч җөмләне авырдан оештыра. Аларның гына түгел, һөнәри радио һәм тележурналистларның ык-мык килүе, вакыт-вакыт телләре көрмәкләнүе берәүне дә гаҗәпсендерми... Ни өчен күп кенә шәхесләребез рәтләп бер телдә дә сөйләшә алмый башлады соң әле? Минемчә, бу – соңгы чирек гасырда аерата ныгыган әтрәгәләмлек вертикале чагылышы һәм наданлыктан гына да түгел бугай...
Баш мие – үзара бәйләнешле катлаулы система. Фикер йөртү – аның иң югары функциясе. Баш мие ике ярымшардан тора. Галимнәр язганны гадиләштерсәк, сул ярымшар – аналитик, стратегик фәһемли, математик тигезләмәләр чишә, саннар белән эш итә. Тел байлыгы, сүзләрне төгәл һәм урынлы куллану да шул якка бәйле. Уң ярымшар үзен иҗатчы итеп тоя, хисчән, мин зәвыклы, юмор яратам, фантазияләрем чиксез, дип иман китергән... Озын сүзнең кыскасы, сул як – төгәл, уң як гуманитар фәннәрдән сут ала. Күпчелек каләм ияләребезнең, радио-тележурналистларыбызның, гуманитар белем ияләре буларак, сул як аксый, ә уң як ярымшарларына күбрәк көч килә бугай. Әле болары бер хәер, утыра торган ярымшарлар белән генә “уйлап”, җенси кәртинкәле әсәрләр тудырулар да ешаеп китте бит әле...
“Бәхет тәме” китабы башка камырдан... Җәлил хәзрәт кечкенәдән, авырлыкларны күреп, эшләп, тормышның ачысын-төчесен татып үсә. Аның игелекле шәхес, саф күңелле чын кеше булачагы балачагында ук аныклана. Мәктәптә укый башлагач, күршеләренә кереп, үзлегеннән гарәп хәрефләрен танырга өйрәнә. Кечкенә чагында еш чирләве аркасында ит ризыкларыннан баш тартырга туры килүенең Җәлил хәзрәт уңай ягын күрә: шуның аркасында ул заманда шәп саналган колбаса ише нәрсәләр капмаганмын, Ходай Тәгалә хәрәмнән саклаган, дип куана. Үҗәтләнеп спорт белән шөгыльләнә торгач, сәламәтлеге ныгып, бер мәлне ул сабантуйларында, район дәрәҗәсендәге йөгереш бәйгеләрендә, багана башына менү, тауга каршы йөгерү кебек сынашуларда беренчелекне бирми башлый. Яшьтән тормыш арбасына ныклап җигелгәнгә күрә кулыннан бөтен эш килә, агач, таш эше, тал чыбыгыннан кәрҗин үрү, мич чыгару дисеңме... Вузда укыганда да, армиядә хезмәт иткәндә дә намазын һәм уразасын калдырмавы (моның өчен үтә дә көчле рухлы булу кирәктер) бүгенге көн күзлегеннән караганда да шаккаткыч батырлык булып тоела. Ул чорда дин тотучылар һәр яктан, һәркайда дингә каһкаһәле көлеп караучылар, дәһриләр уралышында иде ләбаса... Армиядә кулы эш белгәнгә күрә командирлары аны хөрмәт итә, туган авылына ялга да кайтаралар. Һәр коллективта кешеләргә игелек кылуны тормышы кануны итүе белән дә танышабыз. Институтта укып, тулай торакта яшәгән чорында укырга керергә килгән малайларны ашатып-эчертеп чыгаруын, кунарга урын табышуын, рәхмәт хисләре белән искә алулар бар китапта. Азнакай районындагы авылда практика узган вакытында фатир керткән карчыкның көнендә бер йөк утынын яруы, бер очтан янтайган өй ишеген, чалшайган капкасын төзәтеп, шул авыл халкының ихтирамын казануы да тасвирлана... Кыска гына мәкаләдә китапның эчтәлеген санап чыгу мөмкин түгел. Әмма аның барлык фәннәрдән дә бишкә укып, институтны кызыл диплом белән тәмамлавы, фәннәр патшасы дип зурланылган математика, югары математиканы су урынына эчүе, район авыл хуҗалыгы идарәсендә баш икътисадчы булып эшләгәндә, югарыдагылар белән бәхәскә кереп, үз түләү системасын уздыруы, аны өйрәнергә Мәскәүдән килүләре һәм шул ысулны хуплап кабул итүләре хакында искәрми булмый... Китапта Җәлил хәзрәтнең мәхәббәте турында да, хәләл җефетенең аның турында фикерләре дә урын алган. Бөрбаш авылыннан көн саен Балтачка йөреп эшләгән дәверендә, бер хезмәттәшенең: “Иртәңге алтыда чыгып китәсең, караңгы төшкәч кенә кайтасың, хатының берәр сүз әйтмиме соң синең?” – дип соравына ул: “Әгәр кич чыгып китеп, иртән кайтып керсәм, аның сораулары булыр иде, ә болай юк”, – дип җавап күндерә...
Армиядә хезмәт иткәндә аңа БАМ төзелешендә дә катнашырга туры килә. Алтмыш градуслы суыкларда эшләү, рәтләп ягылмаган торакта яшәү аркасында буын чире – полиартрит эләктереп кайта ул аннан. Әмма күпмедер вакыттан соң, бер тикшеренү вакытында анда әлеге чирнең эзе дә калмавы аныклана. Табиб: “Ничек дәваландың?” – дип кызыксына. Җәлил хәзрәт дога укыдым, ураза тоттым, дип җавап бирә.
Җәлил хәзрәт бер китабында динне өч нәрсә: милли кием, туган тел, гореф-гадәт саклый дип яза һәм милләтебезне яклау һәм саклауны дин әһелләренең бурычы дип билгели.
Алдарак баш мие, аның ярымшарлары хакында сүз булган иде. Бәян ителгәннәрдән аңлашылса кирәк, Җәлил хәзрәтнең баш миенең ике ягы да тулы тәртиптә: математикасы да “бишлелек”, рухи ныклыгы да соклангыч.
Аңа тиздән 60 тула. 24 сентябрь көнне матди һәм рухи юнәлештәге хезмәтләре хөкүмәт тарафыннан кат-кат югары бәяләнгән халкыбыз сөеклесе Җәлил хәзрәтнең туган көне Балтачта зурлап уздырылачак. Анда хәләл җефетем белән мин дә чакырулы. Кунаклар күп булыр, әллә кайлардан килерләр, котлау сүзләрен яудырырлар, дип чамалыйм. Мәртәбәле кунаклар арасында кемнәрнедер узып, сүз сорарга кыймам, аннары котларга вакыт җитми калу ихтималын да күздә тотып, “Татарстан яшьләре” газетасы биргән форсаттан файдаланып, аны алданрак котлый торырга җөрьәт итәм.
Гаиләм, балаларым, аларның гаиләләре исеменнән, яңадан-яңа уңышлар, бәхет-шатлыклар, озын гомер телим Сезгә, мөхтәрәм Җәлил хәзрәт!

ГҮЗӘЛЛЕК - ИЛАҺИЛЫККА КАНАТ

Хәзер инде интернет та,
Кампитрлар чоры, кана!
Элеккечә үзгәрешсез
Һаман татар җыры кала!
Һаман мәче мырлавы бит!
Күргәч тагын котлар чыга...
Сәхнә – мунча ләүкәсе күк:
Шәрә күкрәк-ботлар чыга...
                            Сәйлән

Айшвария Рай

Кейти Топурия

Приянка Чопра

            Данир Сабировның “Ой, үләм...” дигән чыгышы интернетка эленгән. Менә шуннан бер куплет һәм кушымта:

Хатын колбаса алган,
Матрас астына салган,
Төне буе колбаса
Хатынымны борчыган.

Ой, үләм, үләм, үләм,
Нишләдең соң син, иркәм?
Кура җиләге пешә,
Ә йөрәк сине көтә.

Беренче карашка, бәйләнешсез җөмләләрдән тукылган тозсыз текст рус частушкасы музыкасы озатылышында, кызыл шароварлар кигән гопак биюче украин егетләре белән бергә “ут чыгарып” бии-бии тәкъдим ителә. Бию гаҗәп дәрәҗәдә оста һәм дәртле, очышта, өермәле башкарыла, тавыш матур, башкаручы яшь, күркәм, терекөмештәй җитез. Һәм тамашачы моны яратып, күңеле белән сәхнәдә купкан дулкынга ияреп, тыела алмый алкышлап карый. Аңлавымча, Данир әфәнде заманча татар җырына искитмәле сатирик пародия иҗат иткән һәм шуны ни икәнен әйтми чыгыш ясый. Номерны сатира дип аңлаучы да, шаян җырлы бию дип кенә кабул итүче дә шат һәм бәхетле. Артист бүгенге, заманча татар җыры дип гавәмгә адресланучы эшләнмәләрнең, математиклар теле белән әйтсәк, алтын киселешен тапкан...
Әгәр бу номерны Данир кебек сөйкемле артист түгел, тәләкә буйлы, хәлсез, яки котсыз бер зат башкарырга алынса, әлбәттә, ул укшытма буларак кына кабул ителер иде.
Заманында ике серияле һинд фильмнарын көтеп алып, яратып карый идек. Җырлары моңлы, биюләре дәртле, киенүләре үзенчәлекле һәм һәр җәһәттән милли. Онытып торам, төп герой ролендәге туташлары сылуларның сылуы һәм гүзәлләрнең гүзәле иде. Баксаң, һиндләр эчке генә түгел, ә тышкы матурлыкка да бик зур әһәмият бирәләр икән. Әйтик, аларның Айшвария Рай дигән актрисалары 1994 елда, ә Приянка Чопралары 2000 елда халыкара матурлык конкурсында җиңеп, дөнья гүзәле титулына ия булганнар. Башка ил халыклары да шул сукмакта. Халкыбыз яратып укыган төрек әдибе Решат Нури Гүнтекиннең “Чалы кошы” романы буенча төшерелгән фильмда төп рольне илкүләм бәйгедә җиңеп, “Төркия гүзәле” титулына ия булган, тамырлары белән бер яклап Казанга, икенче яклап Кырымга тоташкан Айдан Шенер башкара. Хәер, һәркайда гүзәллек сәхнәгә турылана.
Менә шушы мантыйк белән караганда, безнең татар театры, эстрада артистлары, Русия дип әйтергә кыймыйм, Татарстан, Башкортстан дип әйтергә дә базмыйм, Казан, Уфа, Чаллы, Әлмәт дип тәгаенләргә дә аптырап торам, һичьюгы кайсы да булса район үзәгенең беренче номерлы гүзәле санала ала микән? Мин яшәгән Шәмәрдән бистәсе туташ вә ханымнары белән гүзәллектә ярыша алалармы? Кино төшергәндә актер, актрисаны фотога алып сайлау тәртибе бар. Бездә, телевизион каналларда да андый тәртип гамәлдә микән? Шәхсән миңа юк сыман тоела.
Кайбер җырчыларны радиодан тыңлап хозурлык кичереп була, ә телеэкран аша күреп тыңлаганда, эстетик ләззәт кичерүләр, классигыбыз әйтмешли, “едва ли”. Алай да башкаручы гүзәллегенә хозурланып тыңларлык бер татарча җыр хакында яраткан газетабыз укучыларына җиткерәсем килә. Аны интернет аша “А-студио. Талгат Хасенов. Татарская народная песня “Дим Дим” Ветерок” дип кереп, күреп, тыңлап була. Җырны Кети Топурия атлы грузин гүзәле башкара. Ул 12 яшендә халыкара “Дуслык диңгезе” конкурсында 1 нче урын, ә 14 яшендә “Йолдызларга юл” дигән халыкара бәйгедә “Гран при” яулаган.
...Авыл мәктәпләрендә хезмәт дәресендә без табуретка ясый торган идек. Бүгенге, “заманча” дип тәкъдим ителүче такмакчыл өч ноталы , баян һәм синтезатор кушылышындагы уртак калыпка кауланган озатылышта эфирга юллана, сәхнәләрдән тапшырыла торган эшләнмәләр шул табуреткаларны хәтерләтә сыман.
Ә грузин гүзәле Кети Топурия татар халык җыры “Дим-Дим”не Казахстанның атаклы флейтачы Тәлгат Касымов җитәкләгән вокаль-инструменталь ансамбльгә кушылып җырлый. Татар җырының тулы гүзәллектә башкарылышын күрми калмагыз!