Безнекеләр шәрли-мәрли түгел

Кулга каләм алырга Рәшит Минһаҗның “Ватаным Татарстан” газетасында басылган “Шарли Эбдо”га мөнәсәбәтле мәкаләләре (соңгысы 4 февраль санында басылды), анда яңгыраган тәҗел сөземтәләре һәм авторның әйткәннәрен куәтләү теләге этәрде.

Соңгы вакытта дөнь­я­күләм шау-шу уяткан вакыйга – Мөхәммәд пәй­гам­бәргә карикатура ясаган Шарли Эбдо редак­циясенә һөҗүм берара Украина вакыйгаларын да күләгәдә калдырды. Үте­рүчеләрне, судсыз гына, заказчыларны аныклап тормастан, җиңел кулдан ислам экстремистлары дип белдерделәр. Шушы уңай­дан, Франциядә мең­­нәрчә кешеләр күк­рәкләренә “мин – Шарли” дигән язулар тагып, урамнарга чыкты, әлеге фаҗига уңаеннан ил кайгысын ур­так­лашырга Парижга әллә кайлардан илбашлары агылды. Ошбу чыгыш ихлас­тан, үзеннән-үзе килеп чыктымы, әллә ислам ди­ненең спиртлы эчем­лекләр, тән сату, рибачылык, комарлы уеннар, наркотик­лар тарату, порно һәм баш­ка төр хәрам бизнесларга ислам дәүләт­ләрендә хут бирмәве өстенә, дөнья­кү­ләм куркыныч тудыруына җавап буларак, шул юл белән миллиардлар эшләү­челәр заказы белән уздырылдымы, бел­гән юк...

Безнең Илбашы В.Путин анда бармады, чит илләр белән мөнәсәбәтләр урнаштыручы министр С.Лавров, вазифасы кушканга анда катнашып, үтерүчеләр гамәлен акламаган хәлдә, редакция эшчәнлегенә тис­кәре бәя бирде. Ә Чечен Республикасы башкаласы Грозныйда бер миллион мө­селман: “Мин – Шарли тү­гел, мин пәйгамбәремне яратам”,– дигән язулар белән митингка чыкты. Анда бары тик чеченнар гына түгел, Россиянең күп кенә төбәк­ләреннән дә мөсел­маннар катнашты...

Мәгълүм ки, Көнбатыш илләрендә атеизм идея­ләре XVIII-XIX гасырларда азу ярып, Россиягә үтеп керә һәм тора-бара яңа яралып килгән татар интеллигенциясе аңын да тынычлыкта калдырмый. Гегель философиясе, Ф. Ницшеның “Антихрист” хезмәте мил­лион­нарның аңын яулауга ире­шә. Мәшһүр атеистлардан Лео Таксиль, христиан дине тәгълиматын тән­кыйтьләү, кире кагу белән генә чик­ләнмичә, динчеләр даирә­сендә озак еллар үз кеше сыйфатында йөреп, дини даирәләр тормышыннан әллә ниткән негатив мәгъ­лү­матлар аулауга иреш­кә­нен, тарих дәва­мын­да конкрет дин башлыклары кылган яман гамәл­ләрне дөнья­га фаш итте... Яшерен-ба­тырын түгел, СССР чорында илебез китап­ха­нә­ләре мондый һәм җирле атеистик эчтәлекле әдә­биятка кытлык кичер­мәде.

Ни хикмәт, бәгъзеләр, матбугатта әйткән фикер­ләренә, кылган һәм кылырга тиеш булып та башкармаган гамәлләренә карата, Россиядәге матбугат кануны кысасында, Конс­титу­циядә каралган хокукларга таянып граждан буларак бел­дерелгән тән­кыйтьне “мил­ләткә һө­җүм” дип аңлый, бәяли һәм оппонентын гаепли... Үзләрен ил, милләт белән болай тиң­ләштерү шаукымы нәр­сәгә нигезлә­нә соң? Демократик Россия дәүләте Конс­титу­ция­сенең икенче мад­дәсендә, һәр граждан иң югары кыйммәт (высшая ценность), дип тасдыйклана, ягъни иле­безнең ту­рыдан-туры эш йөртүче Төп законы бе­рәүгә дә милләте, би­ләгән дәрәҗәле эш урыны, алган, ирешкән һәр­төрле бү­ләкләре икенче берәүгә карата ниндидер өстенлек тәэмин итми... Димәк, бу шундый ниндидер тайпылыш? Минем рус мил­ләтеннән булган бер курс­ташым, ил дәрә­җә­сен­дә шактый югары пос­тка ирешкән кеше, ан­дый­лар­ның кредосы, девизы: “һәр наратка!” гый­барәсе белән аңла­тыла,  дигән иде. Нарат – төзлек, биеклек, мәгъ­рурлык, кө­язлек символы. Һәм гади табутларны гадәт­тә нарат такталардан ясыйлар... Кыскасы, мин гыйба­рә­нең асылын якынча гына аң­лауга ирештем.

Рәшит Минһаҗ быел­ның 4 февраль санында басылган “Шарли Эбдо-2“ мә­каләсендә “Әлдер­меш­тән Әлмәндәр” ни­гезендә мульт­фильм төше­рүгә тис­кәре мөнә­сәбәтен, мәр­хүм автор тарафына кат-кат реверанслар ясап, турысын гы­на әйткәндә, тиешле катгыйлыкта җиткерми.

Мәкаләдә “Әлдер­меш­тән Әлмәндәр” пьесасы –даһи әсәр, дип тә ычкындырыла хәтта. Ләкин төп әдә­би журналыбыз “Казан ут­лары“ның 2004 ел, 9 санында чыккан “Пегас кашына микән?” атлы әдәби тән­кыйть мәкаләсендә бу әсәр хакында ошбу юллар бар: “Ә төптән уйласак, моңсу комедия дип тәкъдим ител­гән (бу) әсәр төбендә татар трагедиясе ята. Туксан бер яшькә җиткән карт, намазлыкка басасы урында, күрше урыс авылына барып, эчеп кайтып, үлә...”

“Казан утлары” журна­лының 2005 ел, 7 санында “Әдәби тәнкыйть“ дигән баш астында басылган “Төр­ле-төрле уйласак та” исемле мәкаләдә менә мондый юллар бар:“Роберт Энсон Хайнлайн дигәннән, 1907 нче елны Миссури штатында туган Америка язучысының, хатыны белән бергә язган “Явызлыктан өрекмәгән” (“Не убоюсь я зла”) романы бар. Бу әсәрнең русча тәрҗемәсе илебездә ике тапкыр ике исем астында дөнья күрде һәм аның ни­гезендә төшерелгән “Таныш булыгыз, Джо Блэк” фильмын (ул Интернетка да эленгән – Р.З.) карауны телевидение насыйп итте. Әсәрдә төп герой – сыгылмас рухлы, иманлы Кеше. Аны алмага, кеше кыяфә­тенә кереп, Әҗәл килә.

Әлбәттә, бу әсәрнең геройлары “Зәң­гәр шәл”дәге кортка әйткән­дәй, “синдәй-миндәй бозау” түгел. Гыйбатлык, прастуйлык, шапы­рын­кылыкка анда урын юк. Әсәр мистик драма жанрына карый, анда нечкә фәл­сәфәгә корылган, ак­сөяк­ләргә хас нәзакәтле һәм тирән мәгънәле әң­гәмәләр күңелне җәлеп итә... Төп герой үзе иреш­кән югарылыкны җуй­мый, иманына хилафлык китерми, Әҗәлне дә үзе белән хисаплашырга (фи­керләренә инандыру аша) ирешеп, мәңгелеккә үтә...”

Кыскасы, “Әлдер­меш­тән Әлмәндәр” әсәре ул икенче бер бөек әсәргә аваздашрак. Шәү­кәт ага Биктимеров та “Америка Әл­мәндәр”е ролен башкарган атаклы Голливуд актеры Энтони Хопкинстан кайтыш уйнамый уйнавын... Әҗәл, алар­ныкында Брэд Питт башкаруында тыннарны куырылдырса, безнекендә Равил Шәрәфинеке, кире­сенчә, ача, иркен сулата... Мин белгеч түгел, драма­тур­гиядә аваздашлыклар табигый кабул ителә бугай. Әйтик , Евгений Шатьконың “Пришелец“ әсәрендә (аның буенча шулай ук фильм төшерелгән) галәм кунаклары руслар яшәгән колхозга килеп төшсәләр, Зөлфәт Хәкимнең “Кишер басуы”нда татар колхозына рәхим итәләр. Колхоз­лар­ның һәркай­сында хә­мергә битараф түгеллек шәрех­ләнә... Әйе, дра­матургиядә, театрларда тәр­тип бәлкем шулайрактыр, әмма экраннарга чыккан фильм  яки мультфильмнарда охшашлыклар әллә ни хупланмый кебек...

(“Ватаным Татарстан”,   /№ 30, 03.03.2015/)