Дусларым, дус-ишләрем...

Шифер шыкырдатып, китек коеп, Түбә китеп бара. Алга бару тоеп, шуңа оеп, Күңел күкәй сала.

Риваятьләрдә Муса пәйгамбәр г.с.нең кавемдәш-ләрен 40 ел буе комлы чүлдә адаштырып йөрткәнлеге бәян ителә. Ул аннан коллык татыган, буйсыну каннарына сеңгән илдәшләре үлеп беткәч кенә, бәйлелекнең ни икәнен белми үскән яңа буынны ияртеп алып чыга һәм ил-ватанны яңабаштан, сәламәт нигездән, азат рухлы кешеләр берлегеннән кора. Ә менә без – Казан төзүчеләр институтының юллар һәм транспорт корылмалары факультетын тәмамлаучылар, төрлебез төрле якларга таралып 40 ел узгач, корасын коргач, коеласы комнар коелгач дигәндәй, курсташлар белән кабат очраштык.

Бер ишебез лаеклы ялга чыккан, кайберләребез күзләренә ак-кара күренми һаман дөнья куа, дөнья белән исәп-хисапны өзгән сабакташларыбыз да юк түгел икән инде. Институт бинасының иске, колонналы корпусында Ким Юнг Сан математикадан лекция укыган аудиторияне галимнәр киңәше залына әйләндергәннәр. Иң әвәле шунда алып керделәр. Ни хәл итәсең, акыллы кыяфәт чыгарып галимнәр урындыкларына урынлаштык. Ректор ярдәмчесе әйтүенчә, без белем эстәгән чорда институтыбызда нибары өч профессор булса, хәзер аларның саны алтмышны узып киткән. Казанда калыккан иң күркәм биналар Р безнең вуз проектлары җимешләре, кызганычка каршы, иң күрексез биналар да безнең эш нәтиҗәсе диде ул. Күреклеләр исемлегенә Колшәриф мәчетен, “Корстон”, Авыл хуҗалыгы министрлыгы һәм ФСБның яңа биналарын да кертте. Казандагы кырык вуз арасында КИСИ (хәзерге исеме КГАСУ) кечкенәрәге булса да, әллә ничә уку йортын “йоткан” гигант КФУ һәм спорт академиясеннән генә калышып, даими рәвештә спорт ярышларында өченче урынны яулый икән. Бу җәһәттән студентлары саны ягыннан күп тапкыр артык авиация, химия-технология югары уку йортлары безнекеләр белән, сөйләүчебез әйтмешли, “янәшәдә тормый”. Без укыган чорда нибары бер спорт залы булса, хәзер биш һәм бу казанышта сабакташыбыз, озак еллар проректор булып эшләгән, студент елларында Татарстан җыелма волейбол командасында уйнаган, бүген дә спортны ташламаган Самойлов Юрий Егоровичның өлеше зур икән. Юра узган ел Италиянең Турин каласында ветераннар ярышында катнашып Динамо-КАМАЗ командасы составында Татарстан исеменнән чыгыш ясаган һәм безнекеләр иң куәтле төркемнәрне, шул исәптән АКШ, Италия, Бразилия командаларын җиңеп, беренче урынны яулаган. Шунысы да мәгълүм булсын, АКШныкында өч Олимпия чемпионы чыгыш ясаган. Юра Егорович Самойлов (ике метрлы гәүдәсе һәм ашкынышлы хәрәкәте өчен без аны “Самолет” дип йөртә идек) хозурыма килеп, зур канәгатьлек хисләре кичереп, дөнья чемпионы булуын раслаган таныклыгын күрсәтте.

Факультетыбыз комсоргы Павел Чернов элек тә әйдәребез иде, бу очрашуны да тиешле югарылыкта ул оештырган. Төрле яклап шул игелеге өчен рәхмәтләр ява башлагач, “мин җитәкчелек кенә иттем, барысына да Ринат Гобәев гаепле” дип, “акланырга” азапланды. Павел юллар төзү һәм автотранспорт министры урынбасары булып эшләгәндә, шундагы мөһим бер бүлекне Ринат Гобәев җитәкләде. Безнең факультетташ министр алмашынгач, җай чыккан саен саф татарча “Алла боерса” дип кабатларга яратучы Павел бүтән оешмага, Ринат исә үзен укыткан институтка укытучылыкка күчте. Сабакташлар белән очрашу уздыру нияте боларны кабат кулга-кул тоташтырган. Иң әвәле Ринат әфәнде адресларыбызны табып, хат аша безнең белән элемтә урнаштырды. Хатта символик күләмдә акча җибәрү дә күрсәтелгән иде. Хәлбуки, ике көн буе мәдәни программасы да каралган рестораннарда сыйлану, затлы автобусларда Казан эчендә һәм тирәли тарихи урыннарны зиярәт иттерү өчен ул кертемнәребез бокалдан бер тамчы сыман гына тоелды. Рестораннар бәгъзе сабакташларның хәләл җефетләре милке иде булса кирәк, берсе опера театры тирәсендәгесе татарчага тәрҗемәдә “Бәйрәм ишекләре” дип аталса, икенчесенеке французча язылышта булу сәбәпле, хәтергә эленмәде.

Төрлебезнең тормышы төрлечә барып чыккан. Коддусов Хәбир үз төзелеш бизнесын булдырып, Татарстанда канат яра. Ирек тә үз төзелеш фирмасын барлыкка китереп, Уфа, Стәрлетамак, Чаллы, Себерләрдә юллар сала икән. Ирекнең олы кызы фән докторы булып куйган. Аның якташы – Эстәрлетамак егете Габдрәшитов Фоатның кызы да фән докторлыгына диссертация яклаган. Минем әни марҗа, үзем дә марҗа, ә әти акыллы дип шаяртырга яратучы Людмила Беккер трестта бүлек җитәкчесе булып эшләгән, аннары улын укыту үз җилкәсенә генә калгач, эшеннән китеп, шәхси бизнеска күчкән. Хәзер өйдә утырам, улым бик игелекле, тормышымны кайгырта, әле АКШтан дус кыз сугыла дип чылтыраткан идем, бер шешә кыйммәтле коньяк, деликатеслар тулы кәрзин кертеп чыкты ди.

Байтак егетләребез эре-эре түрәләр булып җитешкән. Казаннан Илдар Фәйзрахманов шундыйлардан. Илдарның аерылмас дусты, заманында шәп бокс остасы Владимир Миллиардерович Махринский да әле эшләп йөрим дип, көрсенеп куйды. Сабакташ ханымнарга “миңа телефоннан чылтыратмагыз, барыбер ишетмим” дип кисәтте. Алайса смс язабыз дигәннәр иде, “кирәкми, мин аларны күрмим, шуңа укып та азапланмыйм” диде. “Махра” (без аны шулай атый идек) кыяфәте белән һаман егетләргә биргесез. Анысы да монысы, аның бабасы хәтәр кеше булган, башкалар балаларына коммунистик исемнәр (рухи евнух исемнәре) биргәндә бу кеше коммунизм төзүче җәмгыятькә, дөресрәге, “кызыл” режимга чакыру ташлап, улына Миллиардер дип исем куйдырган. Ул һәм Илдар төнге урамнарда тәртип саклауда актив катнаштылар. Махринский тәртипсез “текәләр” төркемен эзләп таба, башта япа-ялгызы гына килеп сүз куша, сүгенергә ярамавын, урамда балалар, хатын-кызлар булуын тыныч кына искәртә. Тегеләр ачуланып, йодрыкларын хутка җибәрсә, ник туганнарына үкендерә. Кайчан төркемдә аңа торышырдай каты чикләвекләр дә табыла һәм ул очракта сугышчан комсомол дружина төркеме белән гүяки җир астыннан Фәйзрахман пәйда булып (Илдарны бабасы исеме белән Фәйзрахман дип атый идек), “селтәнүле аңлашуга” нокта куя.

Үткәннәрне искә төшерәбез. Кемдер бирегә килә алмаган украина егете Станиславның Ким Юнг Санга югары математикадан 17 тапкыр имтиханга керүен һәм кырыс остаз ахыр чиктә ике кулын күтәреп, “биреләм”, мин сезгә бернәрсә дә өйрәтә алмаганмын икән дигәнен көлә-көлә искә ала. Әлмәттән РСУ җитәкчесе булып эшләгән Альберт Шакиров сабак-ташыбыз Заһидуллин Нурулланың биредә катнашкан “акыллы әти кызы” өчен “саргайган” чакларын шәрехли. Мәҗлесебез гөрләгән бер мәлдә телефон чылтырый, бер сабакташыбыз туган көнем булу сәбәпле килә алмадым дип гафу үтенә. Юра Самойлов түзми, зал уртасына атылып чыга һәм микрофонны кулына алып, әлеге егетне ялкаулыкта гаепләргә керешә.

– 1972 елда Чаллыда төзү отрядында эшләгән чак, экскаватор ватылды, машина әрҗәсенә көрәк белән вак таш төибез. Соскылы көрәкнең зурысы шахта көрәге дип атала. Без өч егет шуның белән селтәнәбез. Ә бу штыклы көрәк алган да, без өч ыргытканда берне генә озата. Түздем-түздем дә, моның үзен кузовка күтәреп ыргыттым.

Килеп туган урынсыз кискенлекне йомшарту зарурлыгыннан Павел Чернов сөземтә ясый:

– Аның генераль директор урынбасары булып күтәрелүенә беренче этәргеч шул булды дисең инде алайса, – ди ул һәм дустыбыз туган көне хөрмәтенә бокалларны чыңлатырга чакыра.

Элла Морозова визиткасын суза. Ачып укыйм. Баксаң, Эльвира Радомировна да Оренбург каласындагы берләшмәдә генераль директор урынбасары булган. Роза Хәмитова АКШта яши булып чыкты, яһүд егетенә кияүгә чыккан. Динар Гатауллин ярыйсы гына боксчы иде, Алабуга каласының хәтәр җитәкчесе булып куйган. Янә бер дустыбыз, пенсия яше җитү аркасында югары урыныннан җибәрүләренә рәнҗеп, Иреккә зарлана. Ирек җилкә сикертеп, гаҗәпләнү белдерә,

– Белемең бар, тәҗрибәң җитәрлек, ач үз фирмаңны һәм рәхәтләнеп төзе Русия буйлата, кем комачаулый? – ди.

Ирек чыгышы белән Уфадан, бүлмәдәшем иде, минем белән авылыбызга да кайтканы булган икән, әни хакында сорашты. Ул иң катлаулы техник фәннәрне китапка күз йөгертеп чыгу белән үзләштерә, күңелендә бикли һәм теләсә кайсы укытучыбыз белән бәхәскә керә ала иде. Аның белән сабак-ташлар да, галим укытучылар да хисаплашты. Ирек дөньяның иң атаклы Гардвард, Оксворд атлы вузларына имтихан тапшырып укырга керә һәм шуларда укый да алган булыр иде дип уйлыйм. Миңа калса, аны Русиягә төзелеш министры итеп куйсалар, эһ тә итми ул вазыйфаны өстерәячәк. Ирек үзенең хаклы булуына мөһер басуга тирән ышаныч белән Саша Юношев атлы сабакташка борылып, “шулай бит” дип мөрәҗәгать итә. Авырдан гына укыган, әмма комсомол комитетына сайланып, иҗтимагый эшләрдә активлык күрсәтеп, карьера өчен әллә кайчан кар ера башлаган Павел Чернов әйтмешли, арабызда иң зур дәрәҗәгә ирешеп, башы пеләшләнгән ул дустыбызның эш темасына сөйләшәсе килми.

– Мин мастер вазифасыннан керешеп, буш урында кала салып, шуның мэры булдым, 33 предприятиене хутка җибәрдем, – ди ул эре генә һәм миңа мөрәҗәгать итә.

– Рөстәм, әйдә, янәшә утырыйк әле, минем сиңа кайбер фотоларны күрсәтәсем килә. Мин хәзер ялда, Казанга 90 яшьлек әнине кайгыртырга кайттым, исәбем китап язу. Павел Черновтан синең бу җәһәттән тәҗрибәң бар дип ишеттем, – ди. Чыннан да, Павел Чернов, Юра Самойлов һәм Ринат Гобәевләр белән юлларым кисешкәләп тора. Нишлим икән дип берәр проблема хакында авыз ачар хәл юк, алар инде ярдәм итәргә алынган да була.

Саша фотоларын карыйбыз. Ул анда АКШ бизнесменнары, сенаторлары белән бер табында. Янә бер фотода Кытайда ниндидер килешүгә кул куя.

– Өч катлы йортым бар, балаларга дүртәр бүлмәле фатирлар сатып алдым, укыдылар, эшлиләр, миннән бүтәнен сорамагыз, калганын үзегез булдырыгыз дидем. Минем исәп әнигә яхшы караучы яллау һәм әз-мәз илләр буйлап сәяхәт итү. Студент чакта син бабаңнар шәҗәрәсе турында сөйләгәнеңне онытмадым. Ә бит минем дә дворян тамырлары юк түгел...

Институтта укыганда парлашучыларыбыз булмады түгел. Шундыйлардан икәве мәҗлесебезгә рәхим иткән. Болар: инде телгә алган Латыйпов Ирек белән Лидия. Янә берсе Мартьянов Гена белән Люда. Генаның хатыны һәм кызы белән кайсыдыр очрашуда күрешкәнем булды, ә үзе белән 40 елдан соң гына сыртлардагы тузаннарны кагыштык. Нәкъ әтисе төслегә әйләнгән Генка! Аның нинди дус булуын аңлату өчен бер кыйсса сөйләми булмый. Дүртенче курста укыганда зачетлар, проектлар тапшырып йөргәндә сукыр эчәге китереп кысып, сырхауханәгә эләктем. Анда халык мыж, урын коридордан тәтеде. Операция уңышлы узды, атна-ун көн дигәндә терелтеп, этеп-төртеп дигәндәй чыгарып та җибәрделәр. Минем зачетлар, бер-ике проект тапшырылмаган, ә аларсыз имтиханнарга кертмиләр. Бер ел күчми калам икән инде, дипломны ятлар белән яклыйсы була дигән фикердә ныгыдым. Имтиханнар өчен каралган ике атна узды-китте. Бүлмәдәшләр кышкы каникулга таралышты. Дербышки бистәсендә яшәүче Мартьянов Гена көн дә килеп, минем хәлне белешә, проектларны эшләшә, зачетларны, имтиханнарны тапшырырга институтка бергә бара. Укытучы эш биреп каядыр ялгызымны калдырып чыгып китсә, тиз арада тиешле чишелешләрне табыша. Әлбәттә, икәүләп керешкәч, эш җиңеләйде. Ике атналык каникулда аның булышлыгы белән барлык “койрык”лардан арынып, биш имтиханны да тапшырдым. Генкага шуларны исенә төшерәм, ә ул оныткан. Авылга безгә кайтканын, клубта кино караганыбызны сөйли, мәрхүмә әнием хакында сораштыра. Әле һаман эшли икән, Казан тирәсендә төзелүче “фәнни шәһәрчек” объектларын проектлау белән мәшгуль.

Практика вакытында Искож заводы биләмәсендә эшләгәндә минем өскә ишелә язган кирпеч төягән арбаны ике-өч секунд тоткарлап бәладән йолган Костя Комраковны башта танымый тордым. Ул гынамы!.. “Костя Комраков күренмәдеме?” – дип үзеннән сорадым. Костя Мордовиядә яши, чәчләренә көмеш йөгергән, лаеклы ялга чыккан, балык тотарга яратам диде.

Икенче көнне Тукай мәйданында сәгать унда җыелыштык. Анда безне гидлы автобус көтә иде. Казанны гизәбез. Башта татар бистәсенә юл тотабыз. Кабан күле буендагы ике катлы күркәм йортларда татар байлары яшәгән икән. Әни яклап туган тишле Фәесхан атлы туганыбызның да ике катлы өе бәлки шушы тирәдә булгандыр. КИСИда укыган чордан бирле аралашкан шагыйрь Акъегетнең (Рөстәм Фәйзуллин) әнисе Әминә апаларның да революциягә кадәр Казанда ике катлы өйләре булган. Татар бистәсен урагач, “урыс очы”на борылабыз. Чират урыс дворяннары йортларына җитә. Әлбәттә, аерма җир белән күк арасы һәм без татарлар файдасына түгел. Моны гид та ләззәт кичереп, ассызыклый. Бүгенге татар һәм урыс авылларындагы аерма фонында, мондый гайре табигый контрастның нилектән икәнен, тарихи сәбәпләрен аңлатуны ул кирәк дип тапмый.

Автобусыбыз Казанны гиздерә. Кала үзгәргән, таный торган түгел һәм андагы иң гүзәл йортларның проектлары, ректор ярдәмчесе әйтмешли, йә институт көче, яки институтыбыз чыгарган проектчылар, архитекторлар иҗат иткән. Инде Казанны да чыгып барабыз, ә алда безне Явыз Иван форпосты – Свияжск утравы көтә. Күңелгә мөхтәрәм Әминә апаның янә бер, “Казан утлары”нда озак еллар баш мөхәррир булып эшләгән улы Равил Фәйзуллинның әлеге журналның 2011 ел, 12 нче санында бастырган бер шигыре искә төшә:

Хурлык атавын күтәрү Зурлык билгесе түгел! ...Бер бисмилла әйткән өчен Ике тапкыр төртенү!

Без – шигырь укып, тыңлап үскән буын. Студент елларымда әлеге шагыйрьнең японнар сыман өч юллы (хокку) һәм дүрт юллы (танка) шигырьләр язып, “Нюанслар иле” китабы аша татар әдәби дөньясында шау-шу уятуын хәтерлим. Булды сокланучылар, күккә чөючеләр. Рәфикъ Юнысовның “Т.Я.”ның 2013 ел 3 август санында басылган мәкаләсеннән әлеге ысулны Хәсән ага Туфанның хупламавы билгеле булды. Минемчә, мондый шигырьләр язар өчен үзеңә дә бераз гына япон булырга, ягъни дзюдо, каратэ көрәше мәктәбе үтәргә һәм “бусидо” (япон рыцарьлары – самурайлар кодексы) кушканны әз-мәз булса да тотарга кирәк.

Свияжск утравы инде утрау түгел, ә ярымутрау икән, аны күтәртелгән киң асфальт дамба белән “зур җир”гә ялгаганнар. Биредә төрле-төрле чиркәүләр урнашкан. Студент чагымнан ук яхшы таныш, гаҗәеп якты кеше шагыйрь Әхмәт абый Гаделнең шушы юллары ирексездән хәтердә яңарды:

Рус җиренә чиркәү килешә, Татарныкына – мәчет. Урыс җирен чиркәү күтәрә, Татарныкын утыра яньчеп...

Биредәге корылмаларның кайберсе кызыл террор котырган елларда төрмә булып та хезмәт иткән. Нәрсә дим: килдем, күрдем, аңладым. Шәт, бүтән юл төшмәс.

Утраудан кайтуыбызга сый-хөрмәттән сыгылган табын көтеп тора һәм анда һәркем ни дә булса әйтергә тиеш иде. Истәлек өчен, видеоязмада калсын дип. Элеккеге Себер каласы мэры Саша Юношев комсомол чагындагы сыман бик гайрәтле сөйләде. Аныңча Русия бик хәтәр алга бара, ә илдә төзелгән барча объектларда нәкъ менә безнең дәхелебез бар. Чират миңа җиткәч, кабатландым, моннан ун ел элек узган очрашуыбызга әзерләп килгән җырны янә сабакташларымның исләренә төшердем. Ул җыр рус телендә язылган, эчтәлек болайрак: кайчандыр КИСИга укырга килгәнбез һәм безгә анда шифер түбә турында шигырь бикләткәннәр. Укуны тәмамлап, кошлар кебек таралышканбыз. Еллар узган, безне кабат КИСИ үзенә җыйган. Һәм сизәбез, түбәбез әкрен генә шуыша. Әмма ул “барып җиткәнче” бар да әйбәт.