ЮЛ БЕР ГЕНӘ, ЮНӘЛЕШЛӘР ТӨРЛЕ....

                              

              Бер  ана  алты яшьлек кызын дәрәҗәле текә мәктәпкә урнаштырыга дип алып килә. Ә анда иң әвәле бала белән укытучылар арасында әңгәмә кору тәртибе бар  икән. Комиссия өстәлендә  катыргыдан   өй,   пластмассадан ясалган  банан, лимон ише уенчыклар  ауный имеш . Менә бәләкәчтән сораштыру башлана.  Укытучы берәм берәм бу нәрсә , бу нәрсә ди-ди  шуларны тәкъдим итә . Ә  кызчык ык та мык..  Аптырагач, әнисен  класска дәшеп кертеп, кызыңны ала алмыйбыз , дияргә мәҗбүр була  имтиханчылар.

-          Ни өчен алмыйсыз? –дип кызыксына ханым.

-          Чөнки ул менә мондагыларның берсенең дә ни икәнен әйтә алмады.

-          Кызым, син шуларны да белмәдеңмени? –дип сорый ханым, кызыннан.

-          Оныткан идем, хәзер исемә төште.

-          Я, әйт алайса!

-          Монысы, -ди кыз уенчык өйгә күрсәтеп –макет. Ә болары- муляжлар….

                   Макет димәктән, әле кайчан гына үтә тиз йөрешле поездларны күргәзмәләрдән алынган фоторепортажлардан уенчык рәвешендә генә күрсәк , инде чыны белән танышырга да ерак калмаган , имеш... Яңа  чуен юл  төзелгәч, Мәскәү безгә тагын да якынаячак , өч сәгать ярымда барып җитәрлек булачак . Бирсен Ходай, югыйсә  айга бер , атнага ике дигәндәй  бармый торылмый,  ә   алтын минутлар әрәмгә  оча. Соңгы баруымда,  нур чәчеп торган  офисыбыз каршына җемелдәп торган, энәдән җептән төшкән  мин танымаган, оча торган тәлинкәгә тартым иномарка  фәкыйрегезгә ышкыла язып килеп туктады...Кәчтүмем төймәсе тиеп берәр төше сыдырыла күрмәсен тагы, дип,читкә тайпылырга өлгергәнче каерылып ачылган киң ишектән елмаеп балкып  вуздаш сабакташым килеп чыкты. Фамилиясе Шакалин ,  минем нәселдә татарлар бар дияргә ярата иде, Шаһгалиннан үзгәрмәде микән дигән шигем юк түгел....Машинасы зәһәр, кайсыдыр илдә узган ниндидер автокүргәзмәдән эләктергән, ахрысы. Телефоннан чылтыратып, киләсемне алдан  белешкән иде сабакташ,  күпме баш ватып та  нигә кирәгем чыкканын аңламадым, әмма  ләкин җитди сәбәп булырга ошаган... Язучы Әхәт Гаффарның  “сезгә кирәк чакта мин бар, миңа кирәк чакта сез юк...” дигән җөмләсе һич истән чыкмый. Ягъни бу дуска  йомыш төшкәндә аны  табармын димә, Русиянең бер почмагыннан икенче очына атына,  ә үзе  кем кирәк  шуны “ә” дигәнче юллап таба белә.  Күп сөйләшеп тормый Мәскәүнең иң кәттә  ресторанына турылыйбыз. Яшерен-батырын түгел, үз гомеремдә мондый зиннәтле җирдә тамак ялгаган юк иде әле...Бәяләр  хакында иң яхшысы дәшми уздыру.  Ирексездән, институтта шулай ук бергә укыган, прораб булып эшләүче Кухаркин фамилияле икенче бер сабакташымны Әлмәт каласында очратуым искә төште. Ул да ай-ваема карамый  сыйларга теләп  кала уртасындагы  ашханәгә алып кергән иде...Беренчегә шти, икенчегә бәрәңге боламыгы белән кәтлит китертте. Күрәсең  сүзе үтә, бәлки биредә ремонт эшләре уздырганы булгандыр,  ниндидер  ханым дусның  пышылдап әйткәнен колагына элеп  каяндыр  бер чәки дә юнәтте ..Ә  ресторанда, кайсын теләсәң катыгын аша дигәндәй, ап-ак ябулы өстәлебезгә французның коньягы һәм   шәрабе  кунаклады , әллә ниткән мин белмәгән ризыкълар тезелде, сулар килде. Ризыкъларның кайнарлары чыгарган хуш исләрдән баш әйләнеп, авызга да сулар килде. Тормыш, көнкүреш хәлләребезне белешкәләгәч, нигә кирәгем чыгуы хакында кызыксынасы иттем. Сабакташ, ихластан бер сөйләшеп утырасы килде, ди. Аның әйтүенә караганда бүген һәркайда һәркем акча сосып калырга омтыла, ә аларның фирмасын нәкъ менә шул омтылыш яшәтә һәм чәчәк аттыра, имеш. Бик күп регионнар белән эшлекле мөнәсәбәтләр урнаштырырга өлгергәннәр. Һәм

болар  өчен заказчының зуры, бәләкәе юк икән : мәктәп директоры, балалар бакчасы, аптека, клуб  мөдире, хастаханә баш табибы, ЖКХ, ТСЖлар , юл төзү оешмасы башлыклары, кыскасы урындагы теләсә кем окладтан тыш  акча эшләсен өчен бер-бер төрле  схема, бизнес-проект әтмәлли  болар, ә инде төрле- төрле министрлар өчен, түбән буындагыларның да мәнфәгатьләрен  дөм кисеп атмый торган икенче төрлеләрен әпәлиләр.

-                     Бер ни төшенмим, -  минәйтәм ,- Жуликлар өскормасы дип аңлыйсымы соң  канторагызны?

-                     Бар да  закон кысасында, дустым, - дип тынычландыра Шакалин.- Беренче этапта заказчыны, әлбәттә үлчәме- масштабыннан чыгып, бюджет акчасын аулау серләренә төшендерәбез. Үзең беләсең, дәүләт финанславын кеше факторы хәл итә . Аннары, финанслау буасы ерылгач, шуннан өлеш йолкуның кырыкмаса кырык алымнары бәян ителә. Аңлашылса кирәк, һәр төр консультациянең үз тарифы. Әйдә, авыл хуҗалыгына  мул гына  акчалар бүленүенә ирешелде, дип фараз кылыйк. Бүленгән акчалар тиененә кадәр адресатка барып ирешсә  авыл хуҗалыгының мантып китүе дә мөмкин, хәтта. Моның, авыл гыйбатларыннан гайре һичкемгә кирәге юк. Чөнки,  ул очракта кран ябыла,  агым туктый, күлдә балык төкәнә дигән сүз . Димәк,  агымның   барып җитмәве хәерле, ә аның   хәстәрен алдан күреп,әлеге  тармакны, аның һәр буынын  чит илдән кредитка кирәкле-кирәксез , өч йөз мең торганын өч миллионга төшереп , ягъни шәхси мәнфәгатьләрне дә онытмый, һәм “бүлү таблицасы”на да хилафлыклар китерми техникалар алып,  колагыннан бурычка батыру мөһим . Шул очракта бүленгән  миллиардлар Мәскәүдән китте һәм иясенә барып җитте чутланып, асылда , тармакланып,   кредит биргән банкларга  һәм конкрет кесәләргә сеңеп югалачак.

- Шәһәр транспорты, аптека, авыл хуҗалыгы, коммуналь  хуҗалыклар инде сезнең ярдәмгә мохтаҗ түгелләрдер?- минәйтәм. -Аларның  кыңгыр эшләре хакында хәзер телевидениедән     көн дә  тугълыйлар.

-                     Заманында безнең тупсаны иң күбе шулар таптады. Юк, без эшсез утырмыйбыз,  яңадан  яңа тармакларга үтеп  керәбез. Ә иске дусларга исә шаккатып, тел шартлатып торышлы өр яңа алымнар тәкъдим итәбез.

-          Юлларыгыз кая  алып барып  чыгарыр икән соң  сезне ?...

-                     Юл берәү генә,   һавадан акча  эшләү,  юнәлешләр төрле...  Тырышып эшләп акча табу ахмаклар өчен бердәнбер юл.  Оешманы  банкротлыкка төшереп  акча эшләү  күпкә кызыклырак. Бер ни майтармый, әвеш-тәвеш аша  булдыру өчен   чүлмәгең  эшләве кирәк.

-          Оешмагыз перестройка җимешеме?

-                     Алай  димәс идем... Бер институтта аерым структура буларак күптәннән яши иде инде аның оеткысы. Минем әти, мәрхүм   озак еллар җитәкләде шул бүлекне. Аңардан калган язмаларны укыштыру хәзерге эшемә шактый  булыша . Һәр яңа идея ул бит кем әйтмешли онытылган иске-москы. Әле күптән түгел әллә кайчан язылган   ифрат кызык бер рефератка тап булдым.  Ниндидер студент тәпәләгән. Милли җөмһүриятләр белән ничек  эшләү турында. Җирле  номенклатураны мәктәптә өчкә-көчкә укыган һәм имтихансыз да кереп була торганрак вуз бетергәннәрдән әзерләү  зарурлыгын дәлилләгән ул. Гектардан җитмеш-сиксән центнер уңыш алу, ягъни метр, метр ярым озынлыктагы башак үстерүләр турындагы әкиятләренә ышанырга өндәгән, һәм “үстерүчеләрне”  гавәм күзендә абруйлы  итү өчен,   “нигез”ләре ышыгында  төрле исемнәргә , бүләкләргә коендырырга чакырган, фәнни дәрәҗәләргә ирештерергә , “мин мин микән, мин кем микән” дип торучы, идиотка  әйләндергәнче туктамаска  кодалаган.  Бик түбәннән өскә чыгарылган эшем ияләре,  чамадан тыш комсызлыклары белән алдырулары,  үзе җитәкләгән биләмәдә дәү кунаклар өчен шәхси фәхешханә булдырырга  һәм табын оештырырга хирыслыклары, ягъни сутенерлык һәм официантлык сәләтләре ачылуы белән беррәттән, талантлардан, башлылардан, ихласлардан үч алуга укталышлы булалар һәм  андыйларга үсәргә генә түгел, тын алырга да хут калдырмыйлар, дип тәкърарлана  рефератта. Җитмәсә, кылган гамәлләре өчен оялу, вөҗдан газабы кичерүнең дә ни икәнен дә белми һәм белергә дә теләмиләр, имеш...Автор элекке ил җитәкчелеген милли номенклатураларны дөрес оештырмауда гаепли. Аныңча союздаш җөмһүрияттәге партия һәм хөкүмәт  җитәкчеләре биләмәләрен тулаем мөстәкыйль итүгә, ә автоном дигәннәрендәгеләр союздаш итәргә корылышлы булган.Тегеләре дә, булары да   милли әдәбият, милли профессиональ музыканы, гомумән милли мәдәниятне бик күп азат илләрнең буе  җитмәс югарылыкка үрләтүгә ирешкәннәр... Ә бит ил бөтенлеген ныгыту хакына җөмһүриятләрне төкәндерергә телибез икән, урындагы җитәкчелеккә җирле әдәбиятны, музыканы, гомумән мәдәниятне  маргиналь  хәлгә төшерүгә корылышлы кадрлар үстерү һәм тәрбияләү сорала.. Кыскасы, кырым татарларын, Кавказ мөселманнарын Сталин ихтыяры белән сөрергә НКВД гаскәрләре кирәк булса, ул тәкъдим иткән шартларда оештырылган номенклатура  мондый гамәлләрне үз җилкәсенә алудан да тайчанмаячак дип гөмамлый, студент әфәнде..  Автор раславынча, үзләрен һәр өлкәдә белдеклегә санаучы  түрәкәйләр җирле милли тормыштагы һәр затлыны очсызлый, һәр матурны шөкәтсезли, һәр югарыны түбәнәйтә һәм һәр мәгънәсе барны  абсурдка әйләндерәчәк . Үз халкына рухи  юл күрсәтү вазифасын алырга тиешлеләрне , (поводырь  була инде урысчасы, милләтне сукыр дип чутлаганда ),  язучыларны, шагыйрьләрне , тарихчыларны  шулай ук төгәл фәннәргә теше үтмәгән , мәктәптә өчкә көчкә укыган, олимпиадаларда җиңмәгән наданраклардан рекрутлау отышлылыгы тәсфилләнә. Укыган ояларында алар күңеленә бөеклек һәм эзәрлекләнү маниясе орлыгы салып калдырылырга тиеш , дип яза реферат авторы һәм,  “Мин бөек булам”  дип йөрсен  каләм тибрәтүгә башын салганнар  һәм язганнары бер тиенгә тормавын әйтүчеләр табылса, “миннән көнләшәләр” дип акланырга гына җитенкерәсен фәһеме... Үзен  белмәве, танымавы өчен халкына үпкәләсен, матбугатка чыгып аны “уянмауда” гаепләсен, “татар башын татар ашый” дип, кәҗә тизәгедәй чәчелсен, -дип дәвам итә. Рефератта, таблица шәкелендә төрле төрле гамәлләр үткәрү тәҗеллеге  дә  тәгаенләнгән. Әйтик, ике -өч яшь  каләмзатны  кулга  ияләштереп, шулар коткысы белән бушбугаз каләмзатлар төркеме оештырырга кирәк , диелә студент хезмәтендә. Һәм шул   төркемдәгеләр чын әдипләрне, бигрәк тә  биографияле, ихласлыклары бәхәссез, сугыш кичкән, үз кыйблаларыннан ваз кичмәгән һәм кичмәячәк шәхесләрне яза белмәүдә, талантсызлыкта гаепләтү мөһим, имеш.  Хәтта китапларын, сүз йөртүчән бәгъзе ачык авызларны да җәлеп итеп чүплектә яндырып хәкарәтләү тәэсирле булачак, дип  акыл сата реферат авторы. Аныңча,  китаплары яндырылмый калган өлкән  каләмзатларның котлары ботларына төшеп,  ертлачларның узынуына каршылык күрсәтмәчәкләр... Ә аннары  ярпачларга, үз көчләрен бер тоеп алгач тагын да узынырга, өлкән буынның сыгылмас  вәкилләрен җыеннарда авыр сүзләр белән гаепләүдән туктамаска, күңелләрен яраларлык, рәнҗетердәй бинахак эчтәлекле, ялагайлыкта гаепләгән эчтәлекле мәкаләләр бастырырга, радио аша шундыйрак чыгышлар  ясарга  гына кала, янәмәсе.  Нәтиҗәдә,чын әдәбиятны  бетемсезлеккә чыгару өчен киртә  булып торучы азчылыкны  юлдан алып ташлау хәл ителә, димәкче. Аннары “җиңүчеләрне”  бүләкләргә , исемнәргә, мандатларга күмет , ипили урыннарга утыртырту кодалана студент хезмәтендә.   Бушбугазларга өзлексез калын-калын китаплар чыгаруга юл ачарга, су язып май чыгарулары дәвамлы булсын өчен  аларны махсус курсларга дәшеп,   карачкычы ( чучельник)  , макетчы һөнәре серләренә төшендерергә, протез, муляж ясау алымнарын сеңдерергә кирәк, имеш. Калыпласыннар бетмәс-төкәнмәс  чидибрларын бер-бер артлы әнә шундый эш осталары ысулында да, дип очына автор. Халык күңеленә керердәй бер генә кахарманы да булмаган үрчемле авторларны классик итеп күрсәтү кирпеч-кирпеч томнарын табадан  өзлексез төшереп  торып хәл итеп була, имеш . Янә килеп,  өстән-өстән нәрсәләрендер йолкыштырып ,  экзотик эшләнмәләр җитештерүне җайга салсыннар  өчен  махсус югары курсларга чакыртып, кытай, япон, иран, һинд, башка халыкларының  милли үзенчәлекле иҗатларыннан сабак бирү мөмһимлеге дә ассызыклана.  Чыгарган китаплары күләмнәре һәм саннары белән Лев Толстой, Бальзакларны  узса тагын да шәп , дип очлый рефератын әлеге  бәйдән ычкынган шәкерт...

        - Стоп, стоп. Минем боларга ни  дәхелем бар?

-  Рефератта, милли әдәбиятләрне төкәндерү өчен укучыны милли телдәге әсәрләрдән  биздерү сорала, ә анысын,  беркем дә укымый торган китаплар, журналлар чыгаруны дәүләт хисабына күчерү аша хәл итеп була, диелә . Чөнки үз көнен үзе күрүче  мөхәррир талантлы автор эзләргә , табаргә һәм ипиле итәргә мәхкүм. Ә максат бит талантлыларны  якын җибәрмәү, юклыкка озату. Басылып чыккан әсәрләрне беркем укымаслык булуы кыйммәт. Һәм талантлы әсәрләр  гомумән тумавы хәерле. Ул чакта тора бара тәнкыйть  тә җан тәслим кылачак.  Зарурсыз  китапларын   сату кайгысы кулга ияләндерелгән  сәләте чамалы автор башын авырттырырга тиеш түгел : иҗат җимешләрен бюджет хисабына, авыл, район, мәктәп китапханәләренә алдыруны канунлаштырылу бик мөһим. Аннары,  административ ресурс ярдәмендә китапханәләрдә эшләүчеләргә  туң томнарны, туң  журналларны  укуны йөкләп,  һич югы аларны укучы буларак күрсәтеп  булачак. Риза булмаганнарының штатын кыскартасың, һәм  бетте китте вәссәләм.  Заманча эстрадада акча эшләүне шул даирәдәгеләр “кәбестә чабу” диләр, ә акча эшләү өчен “бөтерелдерелү” (урысчасы  раскрутка) узган  башкаручыларны  “тузан суыргыч” дип атыйлар. Тузан – мазлум тамашачы акчасы дигәнне аңлата бу очракта. Менә шул үрнәктә дәүләт хисабына китап чыгаручы  ике-өч “тузан суыргыч  йолдыз”  әзерләргә мөмкин.  Әлбәттә башта берсе дә җитеп тора.  Гонорар, фараздан,   бер том китапка   өч йөз мең   тамызыла дип алыйк..  Биш йөзне  состыру да жәл түгел сәясәтне дөрес аңлап, үле балык сыман агым уңаена йөзгәннәргә ...Димәк,  1 томына нибары 300 мең сум  гына  гонорар язылса да , ә графоман , ирек бирелсә  илле томлык  боламыгын чыгарып салырга да яшь пионер сыман һәрвакыт әзер дип фараз кылыйк, 15 миллион сум  акча  аның кесәсен төртеп тишмәчәк!  Авылда  ай буе терлек арасында биш мең тәңкә хезмәт хакына җан асраучылар бар заманда, бу бит буй җитмәс югарылык!. Өч тиенлек авторның  язучылык компетенциясен раслау     бүләкләр, титуллар аша хәл ителә! Мәгълүм ки, чын  шагыйрьләр атылган йолдызга тиң, кыска гомерле булалар. Ә шагыйрьләрне  җимле тагаракка тиендереп, озак яшәтү кыйммәт Тәмам маразматиклыкка чыгып,  кайчандыр кемнәрнедер ялагайлануда ярсып гаепләүләрен онытып,  үзләрен кулга ияләндерүчеләрнең башмакларын үбүле мәдхияләр яза башласыннар!

-      Боларны син миңа нигә  сөйлисеңме соң, агай-эне?

 -  Татарстандагы вәзгыятьне белешәсе килә. Ничек икән? Ошбу проектны сатып , өлешкә кереп булмасмы дим....Соңармадым микән ул өлкәдәге агымнан  чумыручылар арасына кысылырга?....

P. S. Икенче көн кунакханә номерымда уянып киткәч, кичәгеләрне искә төшереп утырдым. Дус әйбәт сыйлаган күрәсең ,  урыннан кузгаласы килми. Шунысы ару, сый- хөрмәт үз кесәмнән булмаганда башымның авырта торган гадәте юк.Нүжәли шундый сүзләр сөйләштек икән, дип аптырыйм. Әллә, төшкә генә кердеме  хәтердә яңарган әңгәмә?...  Мин, дустыма “ә” дип тә, “җә” дип тә җавап бирә алмадым кебек. Ник дигәндә , хәлләребез   җәһәтеннән хәбәрем  ташка үлчим....Дөрес, соңгы елларда метр, метр ярымлы башак үстерү турында рапортлар яңгырамый.  Иншаллаһ, башкасы да җайга салыныр....Моңа өмет тә бар. Әйтик, күптән түгел интернетта (матбугат ру) популяр бер яшь  йолдыз җырчының консерваториягә  җырдан имтихан тапшырганда икеле алуын яздылар. Миңа калса, барча эстрада йолдызларыбызны шул комиссия аша  аттестацияләргә иде.  Имтиханнан уза алмаганнарын сәхнәгә якын җибәрмәскә.  Әдәбиятны табынга куючыларга да аттестация  артык булмас куебек .  Барча профессия кешеләре өч-биш елга бер аттестация  иләге аша уза ләбаса. Шул исәптән ризыкъ әзерләүчеләр дә.  Ә үтә алмаучылар вазифаларыннан читләштерелә.  Рухи азык җитештерүчеләр кемнән ким, бер авылдашым  әйтмешли, аркалары чокыр, күкрәкләре киң....