Елмаюлы йөзләр арта

Шәмәрдән мәчете.

“Диннең афәте – надан мөҗтәһидтер” дигән хәдис бар. Мөҗтәһид – дәгъвәтче, дин юлына өндәүче, ягъни пропагандист дигәнне аңлата. Кырыс прокурорлар сыман тавышны бөердән чыгарып, Хак Тәгаләнең үзеннән шундый вәкаләт алган кыяфәттә тәмуг белән яный-яный дингә “үтереп” кыстаучылар очраштыра. Мондыйларның үз-үзләрен тотышлары, тавышлары, кыяфәтләре, сүзләре дөрес булса-булмаса да җанда ризасызлык уяна, һәм ахыр чиктә дәгъвәт капма-каршы нәтиҗәсен бирә. Миңа калса, үгет-нәсихәт кебек нечкә эш белән һәр мөселман шөгыльләнергә тиеш дигән таләп дөрес шәрехләнми. Кемнәргәдер бу юнәлештә дин кушканнарны үтәп һәм тыйганнарыннан тыелып шәхси үрнәк күрсәтү дә җитеп аша торгандыр. Чөнки халык каршына чыгып сүз сөйләү, динне пропагандалау өчен җитди әзерлек, такт, белем, тәмле тел, юмор хисе, абруй, сөйкемле сөяк булып күренә белү, кыскасы, сәләт кирәк. Ә хөрәсәннең иҗтиһадка чакыруы, эшкә өндәве җитди кабул ителә алмый.

Пропаганда дигәннән, минем туганнан туган Револь абый (сеңлесе – Люция апа, хәләл җефете – Ленина җиңги) озак еллар райкомда агитация һәм пропаганда (халык телендә үгет һәм коткы тарату) бүлегендә казганды. Бер тапкыр бәхәсме, сүздән сүз чыгыпмы, Ленина җиңгәбез Револь абый белән Люция апага: “Артык очынмагыз әле, бик беләсегез килсә, сезне мин ясаган”, – дип ычкындырган. Үз исеме – Ленин, ә туганнарныкы кушылышта “революция” сүзен тәшкил итүен “уйнаткан” инде, ягъни мәсәлән. Абыйда да юмор хисе сәламәт, бераз гына уйлап торган да: “Юк. Безне син түгел, ә халык ясаган!” – дип кырт кискән.

Ул, вазыйфасы кушуы буенча, СССР заманында ел саен, изге Рамазан ае башланасы көнгә каршы җирле радио аша ураза тотуның зыяны хакында “Белем” җәмгыяте” әзерләгән лекция укыды. Инде дөньялар үзгәреп, җиңгәбез Ләйлә исеме алып, мәчет юлына баскач, тора-бара абый да шул сукмакка авышты. Райком таралгач, Револь абый Тәлгат Нәҗми мөхәррирлек иткән район газетасында байтак кына еллар җаваплы сәркатип булып эшләде. Инде Тәлгат әфәнде дә лаеклы ялга чыгып, җомга намазларын калдырмый. Мәчеттә абыйга үткәндәге лекцияләрен исенә төшереп төрттерүче кеше табылгач, Тәлгат әфәнде аны кискен рәвештә бүлдереп: “Изге кеше ул Револь Абдулыч, Рамазан ае җитүен әйтергә ярамаган заманда, кызыл армияче тапкырлыгы күрсәтеп, бөтен район халкын ураза тота торган ай башлануы уңаеннан ел саен хәбәр сала, урысча әйтсәк, оповещать итә иде, югыйсә күпләр изге ай килгәнен белми дә калган булыр иде, иншаллаһ, аның урыны оҗмах түрендә булыр”, – ди.

Мин эшләгән Шәмәрдән газ куу идарәсенең төзелеш бүлегендә казганучыларның байтагы – табельщица Алмазия, комплектация буенча инженер Илдар, вагоннар бушату, кирәкле материаллар, җиһазлар кайтарту белән шөгыльләнүче инженерлар Хәлил һәм Рифкать, аларга ияреп мин, Ислам тәгълиматын дөрескә санап, мәчет юлын таптый башладык. Гайфетдинов Рифкать атлы хезмәттәшебез, алтын куллы игелекле зат, мәчет кирәк-ярагын даими кайгырту, төзәтү-ремонтлап торуны да бер дә авырсынмыйча үз җилкәсенә алды. Техник күзәтү буенча әйдәп баручы инженер Илдар Баһмановка: “Инде дә безне санга сукмасаң, районыбызның абруйлы шәхесе Тәлгат Нәҗмидән үрнәк алыпмы, сиңа да мәчеткә бару кирәк иде бит”, – дип әйткәнем булды. Үземчә дәгъвәт кылам, янәсе. Илдар әфәнде районыбызның күренекле шәхесенең нинди фиркаларда торганын белә икән: “Алайса миңа анда барганчы башта коммунистлар партиясенә, аннары “Отечество вся Россия”, “Единая Россия” партияләренә керергә кирәк, шуннан соң күз күрер”, – дип ябыштырды.

Ни генә булмасын, көндәлек тормышыбызда дин лаеклы урын ала, көннән-көн күңелләрдә биләмәсен киңәйтә һәм ныгыта бара дип чамалыйм. Район газетасына атнага бер калын кушымта тагып чыгаралар бит инде хәзер. Менә шунда, датага турылап, 13енә туры килгән җомга көннең бик күп илләрдә, шул исәптән Русиядә хәерсез көн дип саналуы акка кара белән язылган. Белмим, кемнәр шулай саныйдыр, һәр-хәлдә күпләр өчен мондый белдерү урынсыз, ә аны авыл районнарында таратыла торган татарча кушымтага урнаштыру зарурлыгы, йомшак итеп әйткәндә, аңлашылып җитми. Ник дигәндә, җомга көн, ничәсенә туры килүенә карамастан, мөселманнар өчен ике гаеттән дә олырак бәйрәм көне санала. Ә 13 сентябрь – җомга көн, бездә үтә дә хәерле, бистәдәшләр өчен икеләтә бәйрәм көн булып, тарихка кереп калды. Быелның 13 сентябрендә Шәмәрдәндә яңа мәчет ачу тантанасы узды. Бу мәчетне салдыруга иң күп көч куючы якташлар – Шәмәрдән газ куу идарәсе җитәкчесе Ришат Нурисламов, “Сред-волгаводхоз” федераль дәүләт учреждениесе җитәкчесе Фоат Мөхәммәтшин, “Институт АгроТрансПроект” җәмгыяте генераль директоры Рәшит Хәбибуллин. Әлбәттә инде, хәл кадәренчә бистәдәшләр дә сәдакәләре аша үз өлешләрен керткән. Мәчет ачу тантанасына Саба, Мамадыш, Биектау районы җитәкчеләре, Саба имамы Илдар Яхъя, элеккеге мөфти Госман хәзрәт Исхакый, баш казый Җәлил хәзрәт, халык шагыйре һәм халык депутаты Роберт Миңнуллин килгән иде. Халык шагыйренең: “Мин мәчет төзелешенә өлеш кертмәдем, җылы сүз әйтергә генә килдем”, – дигәне уңаеннан Җәлил хәзрәт, уенын-чынын кушып, сүз белән җылытуга бәйләп, Роберт әфәндегә киләчәктә дини даирәдә карьера ясавына өмет багълавын да белдерде.

Тантаналы төстә ачылган яңа мәчеттә бишвакыт намаз байтактан укыла иде инде, ә 13 сентябрь көнне анда җомга намазы да укылды. Килгән кунаклардан дин җитәкчеләре генә түгел, Сабада райпо рәисе, аннары Теләче, Мамадыш районнары башлыгы булып эшләп, бүген Биектау районын җитәкләүче Рөстәм әфәнде Кәлимуллин да Шәмәрдән мөселманнары белән бер рәткә басып намаз укыды.

Әлеге таш мәчеткә 2008 елны нигез салынган иде. 2010 елны, бинасы төзелеп бетеп, манарасы күтәрелгәч, Госман хәзрәт бире килеп, имам торып, мәчет хозурындагы аланда намаз укылганы хәтердә. Әле ул вакытта мәчеткә газ кермәгән, коймалар тотылмаган, автомобильләр өчен асфальт түшәүле иркен мәйдан юк иде. Инде әлеге бина бистәбезнең йөзек кашы булып куйды. Безнең тирәне үги итмәгән мәшһүр дин җитәкчеләренә рәхмәттән гайре сүз юк. Шәмәрдәнгә якын Мичәнбаш авылында мәчет калыккач та, анысын ачарга ул чактагы мөфти Илдус хәзрәт Фәиз һәм Җәлил хәзрәт рәхим итүен дә һәм җирле мөселманнарның мондый игътибардан канәгать калуын да әйтеп узу артык булмас кебек. Озын сүзнең кыскасы, бистәдәшләргә баш казый һәм мөфти хәзрәтләребезнең күңелләргә сары май булып ягыла торган вәгазьләрен тыңлау әледән-әле насыйп булгалап тора.

Язучылар берлеге җыеннары, ни хикмәттер, ел да җомга көнне уздырыла. Гадәттә сәгать уникедә тәнәфес игълан ителә һәм уникедән бергә кадәр арада кулга тоттырылган талон белән ресторанга барып тамак ялгау мөмкинлеге хәл ителгән. Быел мин дә гомуми төркемнән аерылмый, ресторанга барып тукланып, гөнаһлы булдым. Кол Шәриф мәчете ремонтка ябылган, башкасына барам дип җәмәгать транспортына утырсаң, ярты Казанны әйләнеп, ярты көнең уза, вакытында теләгән ноктага барып җитүләр икеле дип аклаган булдым инде үз-үземне. Ә менә узган елгы җыенда төшке ашка тәнәфескә туктагач, туганым Рөстәм Мәһдиев белән икәү, бушлай ашату талонын истәлеккә калдырып, Кол Шәриф мәчетенә турыладык. Имам Рамил хәзрәт Юнысовны күреп, аның вәгазен тыңлау, аңа оеп намаз уку бәхетенә ирешеп калдым. Намазга килүчеләр ифрат ишле иде, күбесе яшьләр булуы күзгә ташланды. Ул көн анда гарәп илләреннән кунаклар да булып, ап-ак киемнәреннән яктылык бәреп торды сыман тоелды.

Дингә өндәүдә борынгы риваятьләргә таяну шул чорларда үзен акласа, ул чорда яшәгән кешеләрнең күңел кылларын тибрәтсә, бүген аларның кайберләре артык садә, беркатлы, әкият кебек кенә булып тоела. Рамил хәзрәт үзенең үгет-нәсихәтләрен заманга ярашлы, төгәл фәннәргә таянып кора икән. Баш мие яхшы эшләсен, склерозга (хәтерсезлек) бирешмәсен өчен мигә тиешле микъдарда даими кан килеп тору кирәк. Инглизләрнең мөселман түгел галимнәре моны ачыклаган. Чарасы – сәҗдә! Көн дәвамында бишвакыт намаз укып, күп мәртәбәләр сәждә кылганга күрә мөселман илләре халкы склерозның ни икәнен дә белми. Иртәнге намаз кояш чыгарга сәгать ярым алдан укыла. Кояш чыгарга сәгать ярым элек, галимнәр раславынча, һавада озон мул тарала икән. Озон сулау – стресска каршы иң үтемле чара. Озонлы һава сулап мәчеткә барып кайтсаң, күңел тынычлыгына ирешәсең ди хәзрәт.

Казан онкология сырхауханәсе диварына куркыныч өч хәрефле чирнең беренче сәбәбе – стресс дип язып куйганнар. “Т.Я.”ның даими авторы Миләүшә Хәйруллинаның күптән түгел дөнья күргән бәянында асылынып үлүләр хакында сүз бара. Ә бит мондый мордар китүләрнең дә сәбәбе ахыр чиктә стресска барып чыга. Шөкер, безнең якларда мондый күңелсезлекләр ишетелми. Стресска бирешүне көчсезлектән һәм өметсезлектән диләр. Көчле булыйм дигәннәрдә районыбызда, шул исәптән, безнең бистәдә спорт белән шөгыльләнү өчен бөтен шартлар тудырылган. Мәчетләр дә картлар өчен җыелу урыны гына түгел. Быел биредә җәйге каникулларда тәрбия һәм ял сәгатьләре оештырылды. Мәчет биләмәсендәге нәниләр өчен махсус уен мәйданчыгының да буш, шаугөрсез торганы юк.

Киләсе елда Шәмәрдән бистәсенә 100 яшь тула. 1913 елны Мәскәү – Казан арасын тоташтырган тимер юл төзүне дәвам итү турында карар кабул ителеп, 1914тә бистәбез төзеләчәк урында беренче корылма-будка пәйда була. Бүген биредә 8 мең чамасы кеше яши, яңадан-яңа йортлар, биналар күтәрелә, урамнарга асфальт түшәлә, ул көннән-көн күркәмләнә һәм биләмәсе дә киңәя бара. Һәм, иң куандырганы, рухи тормышыбыз байый. Шуңа күрә елмаюлы йөзләр дә ишәя бара.

“Татар җыры – 2006” Туйганчы кәртечкәгә төшерделәр

(Т.Я. 13.01.2007 ел)

“Пирамида”да чираттагы “Татар җыры” фестивален күрү тагын насыйп булды. Узган ел “Бүре” җырым аркасында чакырулы идем, быел, мәрхүм Эдуард Мостафин сүзләренә “Юлчы” исемле җырның көен чыгаручы буларак, оештыручылар дүрт урынлы сандагы бәяләр күрсәтелгән ике билет юллаган.

Быел гына КИСИ (хәзер КГАСУ дип атала) тәмамлап эшли башлаган кызым Алсу белән бардык. Урыныбыз зур гына түрәләр янәшәсенә туры килде.

Концертка сценарийны быел да якташыбыз Илдар Хәйруллин язган. Алып баручыларының берсе аның улы – Камал театры артисты Искәндәр Хәйруллин, икенчесе – “Татар радиосы” ди-джее Гөлназ туташ. Икесе дә чибәрләр, зәвыклылар, тапкырлар – “телләренә шайтан төкергән” һәм баскан җирләрендә ут чыгаралар. Болар янәшәсендә байтактан йолдыз исеме күтәреп йөрүчеләрнең дә кайберләре шактый тоныкланды. Менә ни өчен кайбер концерт төркемнәренең алып баручылары тәбәнәк буйлы һәм мокыт кыяфәттә икә-ә-ән...

...Балалар бакчасында эшләүче таныш музыкант хатын миңа бер китап, дөресрәге, балалар бакчалары өчен урысча музыка дәреслеге күрсәткән иде. Анда көйләр урынына музыкаль фразалар, ягъни көйгә өлеш булырлык кисәкләр ноталарда бирелә. Ноталар астында шигырь, җыр тексты түгел, ә мәгънәсе ачык ук булмаган, башы-азагы юк җөмләләр язылган. Ягъни, балалар әүвәл иҗек укырга, аннары шулардан сүз укмаштырырга өйрәнгән шикелле, аерым кисәкчекләрне шыңшып шомаргач, җырга күчәләр икән. Бу сөйләшүне искә төшерүнең хикмәте шул, тәнәфескә кадәр башкаручыларның күбесе шундыйрак күнекмәләрне мөстәкыйль җыр дип тәкъдим иттеләр сыман тоелды...

...Сакаурак сөйләшә торган тимерче авылдашым Ризаэтдин абый (инде мәрхүм, авыр туфрагы җиңел булсын) бер мәлне, крыжовнигы уңуын әйтеп кәнсәләр каршында:

– Бер яфрак юк, гел кырлау, – дип мактанып торган.

Кайсыдыр явызлар моның бакчасына кереп чыккан. Икенче көнне агаебыз:

– Бер кырлау юк, гел яфрак, – ди икән...

Шуның сыман, әлеге эшләнмәләрдә татар милли көйләренә хас кояшлы мажор аһәңнәре гел юк, урысныкына хас минор да минор...

Рәттән гел шундый “җыр”лар киткәч, Гамил Афзалның:

Бәлки әле мин бик аңгырадыр,

Я булмаса шактый җүләрдер, – дигән юлларын искә төшереп, язмышыма буйсындым, артта калганмындыр, хәзер җыр шушындый була торгандыр инде, – дип күндем. Әмма, алып баручыларыбыз бер мәлне Коми Республикасыннан җырчы Әлфия Каратаеваны сәхнәгә чакырдылар. Зифа буйлы, төз гәүдәле, зәвык белән киенгән шаһинәләрдәй затлы җырчының килеп чыгуы ук сәхнәне нурландырды. Һәм янә бер могҗиза – чын җыр яңгырады. Дөресрәге, ул талант иясе күңеленнән мул сулы чишмәдәй ургып, ташып акты. Әгәр залыбызда бәллүр люстралар булса, алар һичшиксез чылтыраячак иде! Ходәвәндә... Татар җыры шушындый иде бит әле кайчан гына...

Бала чакта укыган бер әкияттә ниндидер илдә сайрар кошларны агачка кундырмыйча, гел куып кына торалар. Әллә бездә дә шул хәлме соң? Карасана, чын татар җырын җырлый ала торган былбылга ерак Коми илендә кунар җирлек табылган икән ләбаса. “Чәчәк алып киләсе калган”, – дип уфтанам. Нүжәли, биредә хет бер чын татар ир заты табылмас инде? Бар икән. Бер мәһабәт ир халык арасыннан сәхнә хозурына ашыкты һәм барыбызны да әсир иткән җырчыга бер кочак чәчәк тапшырды. Янымда утырган кызым шатлыгыннан кулларын чабып, кычкырып җибәрде:

– Әти, бу бит безнең декан Рәис Сәмигуллович Сафин!

Татарда чын җырларның исәбе-хисабы юк. Рөстәм Яхин, Мансур Мозаффаров, Фәтхрахман Әхмәдиев, Хөснул Вәлиуллин, Фасил Әхмәтов, Зиннур Гыйбадуллин һәм башкалар, һәм башка күпләр... Ә халык җырларыбыз нинди!.. Аларны заманча яңгырашка да куеп була, әлбәттә. Якташым Нәҗиб Бәдретдинов: “Чын композиторларга мөрәҗәгать итү зарурлыгын байтак җырчыларга тукып карадым, күбесе такмакка, юк-барга омтыла”, – дип зарланган иде. Нидән бу? Зәвыксызлыктанмы? Маргинальлек (татарчасы әтрәгәләмлек бугай) җыр сәнгатебезне тәмам басты түгелме?..

Бер телетапшыруда джаз остасы атаклы Олег Лундстрем:

– О, Сара! Она удивительная женщина, – диде.

Сүз безнең Сара апабыз Садыйкова хакында барды. Ә аның йөз еллыгына багышланган тантаналы кичәдә әдәбият һәм сәнгатьтән бик үк ерак тормаучы бер милләттәшебез:

– Сара Садыйкова – мәдәниятебезнең чыпчыгы, – дип белдергән, имеш...

Чорыбызга тамга булырлык шушы җөмләдә, җырыбызга карата урнашкан мөнәсәбәт чагыла да инде...

Тәнәфескә чыккач, якташларны очраттым. Үзебезнең Шәмәрдән бистәсеннән дә килүчеләр бар.

– Шулкадәр зур суммага билет сатып алдыңмы? – дип кызыксындым берсеннән.

– Оешмам бирде, – дип тынычландырды.

Сабадан күптәнге танышым Мәгъсүм Вәлиич тә килгән икән.

Мәгъсүм Вәлиич риясыз, туры сүзле кеше, бер мәлне районыбыз хезмәткәре Илфир Салаватуллинга (мәрхүмнең авыр туфрагы җиңел булсын) кешеләр бар дип тә тормыйча, гадәтенчә,”очып кунып кадалган”:

– Егетләр, сез нәрсә тузга язмаган әйберләр бастырып ятасыз анда. Һичьюгы халыкка чыгарыр алдыннан миңа булса да укытыр идегез. Бу кадәр кеше көлкесенә калмас идегез ичмасам! – ди икән.

Илфир әфәнде каршы дәшми, әмма берничә көннән Мәгъсүм Вәличкә киңәшкә керә:

– Бакчага тирес ташытасы идем. Сыерныкын кертсәң ничек була, атныкын, тавыкныкы нәрсәгә ярый? – кебек сораулар бирә.

Мәгъсүм әфәнде, үзенә хас кайнарлык белән кайсының нәрсә өчен зарурлыгын тәфсилләп, бәйнә-бәйнә аңлата.

“Лекция” тәмамлангач, Илфир ага:

– Син тизәк мәсьәләсендә бик тә мәгълүматлы кеше икәнсең, киләчәктә дә үз өлкәңнән тайпылма, ә безнең журналистика эргәсенә тыгылма, – дип чыгып китә.

Мәгъсүм әфәнде шул кыйссаны искә алды һәм:

– Ягъни мин җыр өлкәсендә әллә ни әйтә алмыйм. Бүтән башкаручыларның нәрсә җырлаганнарын аңламадым, әмма Коми Республикасыннан килгән хатын матур җырлады! – диде.

... Студент чакта, акча беткән вакытларда, хатыны Лилия апа да һәрчак якты чырай күрсәткәч, һич кыенсынып тормый Мөхәммәт ага Мәһдиевне борчый идем. Туганлык чыбык очы тал башы гына, ә әрсезлек җитәрлек. Бер мәлне телевизор карый-карый сөйләштек. Экранда ниндидер кызлар татарча җырлый иде.

– Сәхнәгә билсез кызлар чыкса, шул самодеятельность була, – дигән иде мәрхүм.

Бу җәһәттән, без караган концертта бар да ал да гөл иде. Җырлардан битәр, җырчы тирәсендә бөтерелгән урысча исемле биюче төркемне күзәтү шактый хозур булды: егетләр кыска итәкле кызларны күтәреп әллә ни фурмыларда әйләндерәләр. Әүвәл заманнарда, әйтик, бөкрәеп эшләгәндә, хатын-кызның ялгыш кына итәге күтәрелеп куйса:

– Әһә, карточкага төшерде! – дип шаркылдыйлар иде.

Бу кичәдә исә безне бертуктаусыз “кәртечкәгә төшерделәр”...

...Рәсим Низамовны тамашачы җылы кабул итте. Ни әйтсәң дә, үзебезнең як, буй-сын да бар, тавыш та матур, йөз дә якты. Салават Миңнеханов чыгышы да җанны җылытып җибәрде: рәтен белеп җырлый егет, үз өстендә нык эшли, күрәсең. Ә Идрис Газиевның һәр чыгышы коры башкару гына түгел, ә иҗат җимеше. Узган ел Зөфәр Билалов “Мин нишләрмен сине югалтсам?” – дип моңайган иде, быел да гаилә мөнәсәбәтләрен ачыклауны дәвам итте: алар Зәйнәп ханым белән “бер-беребезгә кирәк без” дип “нәтиҗә ясадылар” ...Айдар Галимов җырлаган җырның көе, башкаларныкы сыман ук минор аһәңдә булса да, куплет аралары бизәлешендә татар халык көе монтажланган икән һәм шул җимгә тамашачы “капты”, аңа алкышлар арурак эләкте.

Бер фәйләсүф һәр нәрсә чагыштыруда беленә дигән. Искәндәр Сираҗи “метрлар” дигән мөһер суккан йолдызларыбыз, сәхнәгә Хәния ханым Фәрхи аяк баскач, бөтенләй вак булып калдылар.. Шушы урында янә бер лирик чигенеш ясарга рөхсәт итсәңче, хөрмәтле укучым.

Безнең Саба ягында Симет дигән авыл бар. Аның халкын гәүдәгә чаграк диләр. Һәрхәлдә военкоматта эшләүче танышлар сүзенә ышансак, андагы кайбер яшьләрнең буе һәм авырлыгы нормага җитми интектерә, имеш. Шул авылда Шытсу авылы кешесе, танышым Билал Баһман улы колхоз рәисе булып эшләп алды. Әллә нәрсәсенә моның симетләргә ачуы чыккан һәм идарә утырышын өзеп, телефонга барып ябышкан, Иштуган бистәсенә, поссовет рәисе һәм Саба леспромхозының түбән скады мөдире Марат Нәби улына чылтыраткан. Марат Нәбиевичның буе ике метр, кырык җиденче размерлы аяк киеме кия...

– Ичмасам, син дә килеп китмисең, Марат энем, – ди икән Билал ага өзгәләнеп.

Марат, әзмәвер гәүдәле булса да, бик кешелекле, нечкә күңелле кеше, гармунда уйный, хәтта шигырьләр дә языштыра торган зат, аптырашта калган:

– Ни булды, Билал абый? – ди икән.

– Халык бик вагайды монда, парин, – дигән Билал Баһманович һәм трубкасын куйган.

Минем дә йолдызларыбыз тамашасын караганда Билал ага сыман Марат Нәбиевичкә чылтыратасы килгән чаклар була...

Кыскасы, концерт рухны тулаем биләми, ә рәхәтләнеп уйланып утырыр өчен Пирамида менә дигән урын...

... Ә бит билет җибәрмәсәләр дә була иде. “Татарстан яшьләре” битләрендә дөнья күргән “Крокодил оча, әмма бик түбәнтен”, “Изге җан, сизгер җан булсаң” исемле язмаларым, “Чидибр” рубрикасы астында чыккан мәкаләләрем, башкаручылар һәм фестиваль оештыручылар күңелендә миңа карата рәхмәт хисләре уятырга тиеш түгелләр иде шикелле. Турыдан-туры радиотапшыруларга кунак итеп чакыргач та, алар хакындагы туры сорауларга, ихлас җавап бирәм. Ә барыбер дә үпкәләмәгәннәр, нөктә сакламаганнар, түрдән урын биреп, кунакка дәшкәннәр...

Музыка үкерә. Әллә нишләп Т-130 тракторында эшләгән, къ һәм гъ хәрефләрен йомшартып әйтүче дустым Хәбиб искә төшә. Эштән соң да башка оешмаларга барып тракторында шабашкалар эшли-эшли өй салырга мая туплый бу. Акча урынына төзелеш материаллары алырга тырыша. ОБХССтан килеп тикшерсәләр дип, шул материалларга ялган документлар да табыштырып, бер папкага җыеп бара. Тырыша торгач, өй салына. Күп тә үтми, хатыны белән низаг чыгып, эш аерылышуга кадәр барып җитә. Хәбиб папкасын барламакчы була, әмма таба алмый. Хатыны:

– Эзләмә син ул папкаңны. Әгәр аерылышканда йорт дип тешеңне агартсаң, прокурорга илтәм дә бирәм, – дип яный.

– Шуннан? – дип, кинәт тыны киселеп калган дусның хикәятен дәвам иттермәкче булам..

– Шыннан шымытырымны учлап чыгып киттем, – ди Хәбиб дус моңсу гына.

Бәлки шымытыр урынына башка сүз куллангандыр, күп вакыт үтте, буталуым да мөмкин.. Ә шыннан диюе әле дә колагымда.

Тукта, ник дип искә төште бу кыйсса?.. Әйе бит әле... Кыскасы, һәр башкаручыга яңа гына күкәйдән чыккан аждаһа баласын хәтерләткән, алтыннан коелган асылташ күзле “канатлы барс”лар бүләк иттеләр. Төрле-төрле фирма, оешма җитәкчеләре тапшырды аларны. Күңелгә: “Бүләк тапшырырдай спонсорларны җырчылар үзләре табып, җитәкләп алып килмәде микән?” – дигән уй да килде. Югыйсә, “халыкара фестиваль” дип тәкъдир ителүче чарада җыр авторларының бүләкләнүдән дөм читтә мәхрүм калуларын бүтәнчә алатып булмый.

Ниһаять, концерт төкәнде. Аннары урамда фейерверк аттырдылар. Ә җыр авторлары, шул исәптән мин фәкыйрегез дә, Хәбиб дус бәян иткән халәттә, кайту якка кузгалдык...

Күрсәтүчелек

Медицинада эксгибиционизм дип аталган төшенчә бар. Ул – кайбер бәндәләрнең тиктомалдан чит кешеләр алдына чыгып, кием чабуын ачып җибәреп, яки салып ук ташлап, гаурәтләрен күрсәтү дигән сүз. Әлеге психик чирнең тарихы тирән. Антик чорда Аристотель дәвамчысы философ Феофраст та әлеге шаукым турында тәфcилләп язып калдырган. Мондый ихтыяҗ кичерүчеләрне урысларда, гади халык телендә “фәлән-показник” дип атаганнар. Мин укыган башлангыч мәктәптә дә нәни бер малайның дәрес вакытында “чыпчыгын” шәмәхә карага буярга яратуын хәтерләүче авылдашлар бар. Егет булгач та ул, урамда каршы очраган бер туташ белән тигезләшкәч, тиз генә чалбарын төшереп менгергән дип сөйләделәр. Ә инде интернетка керсәгез, анда бу темага хәбәрләр һәм сурәтләр буа буарлык һәм аларның географиясе ифрат киң.

Кемгә ничектер, миңа калса кыйтгалар чиген танымаучы әлеге “күрсәтүчелек” шаукымы тормышыбызның барча катламнарына үтеп кереп бара шикелле. Шәбрәк күренергә тырышу, эшләнгән эшне ялтыратыбрак, күпертебрәк күрсәтергә омтылу, әйтик, бөртеклеләрнең гектарыннан 70-80 центнер уңыш җыйдык дип матбугатта шапырынуда да шул шаукым шәйләнә сыман. Татарча спектакльләрдә күзне акайтып, муен тамырларын бүрттереп, илереп акырулы “образга керүләр” дә бит элек татар театрларында юк иде. Үзебезнең “шукспирлар” язганны Шекспир иҗаты дәрәҗәсенә күтәрергә көчәнүләрен гавәмгә күрсәтү ихтыяҗы дип аңлыйсыдыр инде. Эстрадага килсәк, бәгъзе җырчыларыбыз, җырлау сылтавы белән, халык алдында таза ботларын, йомры арт саннарын күрсәтә, тавышлары әлләкем түгел, моңнары чамалы – андыйларны бары шул теләк кенә алгысыта сыман. “З” хәрефен “д”га алмаштырып, “с” хәрефен сакау әйтеп җырлаучы чибәркәйләрнең авызыннан чыккан “әй күземнең карасы”, “күзләрем тик сине эзлиләр” кебек юллар бөтенләй бүтән мәгънәгә ирешеп, “күрсәтүчелек” сукмагына салулый лабаса.

Журналистикада да “күрсәтүчелек” шаукымы юк түгел һәм ул бигрәк тә дин әһелләре, аерым алганда, Илдус хәзрәт Фәиз турында, аны батырырга омтылып язылган “батыр” мәкаләләрдә күренде. Гәрчә дин әһелләрен акка-карага аеру, алар белән бәхәс чыгару матавыклары этик кагыйдәләр киртәсенә сыймаса да. Сүз уңаеннан, урысларның дөньяви газеталарында дилетантларның христиан руханиларына нишләргә кирәклеген өйрәтүле остарулар юк кебек.

“Әдәбият” тамырында “әдәп” сүзе ята диләр. Әмма Әсгать Сәлах атлы язучының искиткеч матур тел белән язылган “Каеннар юлы” әсәрендә җенси мөнәсәбәтләр белән бәйле эпизодлар еш һәм җентекле тасвирланып, шактый җете яктыртылган дияр идем. Бер журналистның берничә ел элек “Казан утлары” журналында бер хикәясе басылган иде. Анда мәчеттә, җомга намазы вакытында, гаиләле яшь мулланың Коръән укырга килгән туташ белән уку бүлмәсендә аулакта калып, ишекне ябарга онытып зина кылуы, ә аны намазга дәшәргә дип эзләп килгән бабайның тап булган күренешне хуплап, ишекләрен сак кына ябуы бәянләнә. Бу да бит әлеге шаукымның әдәбиятыбыз түренә узып, инде аяк бөкләп утыруы хакында сөйли. Шушы ук журналда даими катнашучы Марат Әмирханов иҗатын да бу җәһәттән төшеп калганнар рәтенә кертеп булмый. “...Гәүһәршад хатын-кызның наз сандыгында нинди сөю-сәгадәт хәзинәсе булса, барысын да чыгарып салды. Оялмады да, тарсынмады да: үпте, кочты, ялады, сыйпады... Булат бәк үзе дә бушны бушка бушатмады...” Язучы Марат Әмирханов “Гәүһәршад” дип исемләнгән әлеге әдәби-тарихи әсәре кысаларында шушындый “югарылык”та татарның затлы аксөякләре, шул чорның күренекле дәүләт эшлеклеләре булган, ислам динендәге никахлы ир вә хатын мөнәсәбәтен бәян итә. Әгәр автор Татарстанның бүгенге җитәкчеләренең гаилә тормышларыннан шундыйрак “репортаж” язса, һәм бу дөньяга чыкса, ихтимал моның азагы автор өчен дә, редакция хадимнәре өчен дә күңелсез тәмамланыр, хәлне ачыклауга бәлкем, психиатрия белгечләрен дә җәлеп итеп, хокук органнары да катнашыр иде...

Марат Кәбировның 2012 елда өч санга җәелеп басылган “Бердәнбер һәм кабатланмас” романында да мондый эпизодларга кытлык юк. Ә арада иң истә калганы – авыл хатынының туган көнендә ят ир белән тирес өемендә җенси мөнәсәбәткә керүе һәм беренче ирдән “эстафета”ны сыеры бозауламый микән дип төнлә торып чыккан икенче ирнең кабул итеп алуы.

Халык шагыйре Шәүкәт Галиевнең “Әдәбият – тормышта фокус күрсәтү түгел, тормышны бер фокуска җыеп күрсәтү” дигән фикерен интернетка элгәннәр. Әмма бу белдерү изге теләк кенә булып калмады микән инде? Фокуслар торган саен гадиләшеп, “фак” (урта бармакны тырпайтып күрсәтү) һәм кукиш гәүдәләнешенә күчә бара сыман.

Хуш, һәр эргәдә, һәркайда һәртөрле күрсәтүче-“показниклар” булган шартларда нинди җырлар тыңларга, нинди спектакль-фильмнар карарга, китаплар укырга соң дигән сорау туарга мөмкин укучыда. Бу сорауга җавапны күпләр күптәннән эзлидер һәм, табудан өмет өзеп, кул селтәүчеләр дә юк түгелдер. Җанны тетрәтеп, күздән яшь чыгарырдай яки күз яшьләре аша елмайтырдай, җанны сафландыру сәләтенә ия әсәрләрне кайдан юллап укыйсы, хакыйкый җырларны каян тыңлыйсы, адәм рәтле фильмнарны каян табып карыйсы соң? Әлбәттә, интернеттан. Аннан мөхтәрәм җырчыларыбыз башкаруында кайбер чын җырларыбызны чын музыка озатылышында тыңлау мөмкинлеге бар. Узган гасырда бөтен дөнья алкышлаган хитларны, әйтик, француз җырчысы Мирей Матье, “Битлз”, “АББА” ансамбльләре башкарган җырларны тыңларга мөмкин. Миллионнар йөрәген яулаган атаклы “Бессамо муче” җыры интернетка кырыкмаса кырык башкарылышта эленгән. Теләгән кешегә бер дигән әсәрләр табып уку мөмкинлеге дә юк түгел. Шәхсән үземне Григорий Климовның “Крылья холопа” һәм башка гаҗәеп әсәрләре әсир итте. Диас Вәлиевнең үзе хакында язган “Чужой” әсәре дә “эләктереп ала” һәм азагынача “ычкындырмый“. Фильмнарга килсәк, Иранның дөньякүләм танылган, урысча тәрҗемәдәге җанга җылы өстәү, яктылык сибү күәсенә ия искиткеч өч фильмын тәкъдим итәр идем. “Цвет рая”, “Дети небес” һәм “Развод Надера и Симит” дип аталалар алар. Беренчесе Казанда элегрәк узган “Алтын мөнбәр” фестивалендә, кырым татарларының быел “Хайтарма”сы сыман, конкурстан тыш күрсәтелгән. “Хайтарма” хакында интернетта мәгълүмат булды, милләттәшләрнең аны елый-елый кабул итүе, нинди фикерләр әйтүе видеоязмада да эленде. Ә менә “Цвет рая” фильмы хакында күпләр белми дә калгандыр. Әлбәттә, затлы иҗат үрнәкләре әле тагын да бардыр һәм күптер. Тик телеэкраннарда аларга сан юк. Анда – “күрсәтүчеләр” генә...

Өченче үлчәм

Атаклы музыкант Мстислав Ростропович: “Кешенең яшәве белән үлеме арасында музыкадан гайре берни дә юк”, – дигән иде. Әлеге фикерне киңәйтеп, аерым кешегә карата гына түгел, милләткә карата да әйтү дөрес сыман. Ягъни, милләтебез тормышы “Кара урман”, “Гөлҗамал”, “Әллүки” кебек халык җәүһәрләре, Салих Сәйдәшев, Фәрит Яруллин, Латыйф Хәмиди, Солтан Гәбәши, Рөстәм Яхин, Мансур Мозаффаров, Хөснул Вәлиуллин, Фасил Әхмәтов, Сара Садыйкова, Ринат Еникеев, Заһидуллла Яруллин, Фәтхрахман Әхмәдиев, Зиннур Гыйбадуллин, Фәрит Хатыйпов һәм башка хакыйкый композиторларыбызның таң калдыргыч әсәрләреннән тукыла. Бүген милли моңга бөтенләй сан юк, җырларыбыз нигездә ятлардан урланган музыкаль фразалардан гына гыйбарәт, чын уен коралларына кушылып җырлаулар бетеп, барысы да япон синтезаторына ябышып ята. Шулай булгач, атаклы музыкант сүзләрен искә төшерсәң, милләтебез яшәүдән туктаган яки аның тормышы программасына бозым кертелгән булып чыга түгелме соң? Кешедән музыка яки җыр кала дип яза лабаса мәшһүрләр, ә чүп яки башка шундый нәрсә дип түгел.

Чәчүлек җиренең мәйданы мөһим, тик соңгы сүзне гумус, уңдырышлы катлам “әйтә”. Елгадагы бозның тотрыклылыгын аның калынлыгы билгели. Төптән уйлаганда, әдәби, музыка, архитектура әсәрләренең, хәтта авылларның, шәһәрләрнең, илләрнең, милләтләрнең, министрлыкларның, берләшмәләрнең, оешмаларның, шәхеснең ниндилеген дә шартлы рәвештә өченче үлчәм хәл итә сыман. Үзем яшәгән Саба районының шул “үлчәм”ендә хәлиткеч өлешне район үзәгенә урнашкан һәм бер төшенә дә үзгәреш кертми үтә сакчыллык белән реконструкцияләнгән борынгы затлы мәчете, Сатыш авылындагы тарихка кергән борынгы мәдрәсә бинасы, Бигәнәй авылы зиратындагы ишаннар төрбәсе, революциягә кадәр салынган тимер юлы һәм башка шундый истәлекләре билгели дип чамалыйм. Әле аның һәр райондашның күңеле түренә оялаган, сугыштан соң Америкада яшәп калган якташлар да сагынып искә алган, Саба – Шәмәрдән юлы читендә утыручы зур ябалдашлы борынгы нараты бар иде. Аяныч ки, берничә ел элек кемдер шуны төнлә кисеп аударды, гаепле табылмады, заказчысы ачыкланмады. Ачыкларга тиешле вазыйфалыларны да булдыксызлыклары өчен кәнәфиләреннән төшермәделәр. Янәсе, наратның милек буларак иясе юк, димәк, матди һәм әхлакый зарар килмәгән. Ә бит әлеге нарат юк ителү, соңгы елларда һәр җәһәттән үр арты үр яулаучы районыбызның “өченче үлчәм”ен кыерлады.

Казанның андый “калынлыгы”н Кремль биләмәсе, Сөембикә манарасы, Мәрҗани мәчете, Тукай музее сыенган “Шамил йорты”, башка затлы биналар, истәлекле урамнар, күперләр, урамнар, паркскверлар, үзгә корылмалар, Тукайлар күмелгән татар зираты һәм башка күп нәрсәләр һәркайсы үз тирәнлегеннән чыгып билгели дип чамалыйм. Шушы урында лирик чигенеш ясап, бераз гына кызыклы математика белән шөгыльләнеп алыйк әле. Мең еллык араны шартлы рәвештә 1 метр, ә бер еллык кисемтәне 1 микрон дип тәгаенлик. Шәһәр яки авылдагы һәр корылманың яше билгеле, регистрация палатасы тарафыннан исәпкә алынган. Шулар биләгән мәйданны яшенә күрә шартлы “калынлык”ка тапкырлыйбыз. Аннары, барча тапкырчыгышларны кушкач, каланың яки саланың Вакыт галиҗәнаплары хозурындагы шартлы зурлыгы килеп чыга. Ягъни, үзеңнең шартлы рәвештә шырпы кабы хәтле тыгызлыктамы, хан сараена хас иркенлектәме көн күрүең аныклана. Махсус программа ярдәмендә компьютерга мондый исәп-хисапның очына чыгу – “ике тиен – бер акча”. Әлбәттә бина-корылмаларның сәнгать әсәре буларак олылыгын, гүзәллеген, катлаулылыгын, биеклеген, милли тормышта тоткан ролен исәпкә ала торган төзәтмә коэффициентлар куллану зарур. Һәм һәйкәлләрне, музейларны, андагы экспонатларны исәпкә алу да ниндидер үлчәмнәр таблицасы, формулалар аша хәл ителә ала дип фаразлыйк. Кыскасы, ахыр чиктә үзең яшәгән өйнең, шәһәрнең яки авылның, илнең шартлы зурлыгын исәпләп чыгарып, Достоевский каһарманы Раскольников үз-үзенә куйган “бөҗәкме мин, әллә хакым бармы” дигән соравына җавап табасы гына кала.

Соңгы ун елда тотрыклы тормыш хөкем сөргән илебездән ике миллионлап кеше чит илләргә киткән. Белемлерәкләр, талантлыраклар, яшьрәкләр, көчлерәкләр. Югыйсә, биләмә зурлыгыннан чыгып бакканда безнекеннән дә иркен ил дөньяда юк. Хәер, биләмәдән чыгып “биегәндә” авылларыбызда да хөрлек хөкем сөрә, ә милләттәшләребез алардан шәһәрләргә таю ягын каера. Кемдер авылда түләү аз, кешене акча эшләү ихтыяҗы йөртә дияр. Әмма Татарстаннан читтәге зур-зур мишәр авылларында, милли мохиттән тайпылмый акча табып яшәү җаен табалар лабаса. Ни өчен Татарстанда бу мөмкин түгел? Бәлки хикмәт андагы авылларның рухи калынлыгы-тирәнлегендәдер? Әллә бездә “өченче үлчәме” шуның төсле генә бәгъзеләребез һәртөрле “ваминнар” кулланып, авылларыбызны матди һәм рухи банкротлыкка төшүен артыграк кайгырттылармы? “Завтра” газетасының даими авторы Исраэль Шамир 2 сентябрь санында басылган “Первый раз в первый класс” дигән мәкаләсендә 12 яшьтәге бала 12 еллык мәктәп программасын бер елда үзләштерә ала, шуңа күрә балаларны әллә нинди затлы мәктәпләргә гаиләдән аерып озату, аларның алтын балалык елларын каторгага әйләндерү акылсызлык дип белдерә. Телгә алган әллә ничә мәчетле, йортлары икешәр-өчәр катлы, урамнарына асфальт түшәлгән мишәр авылларында мәктәптә белем алуны да панацея (бөтен тормышны хәл итәчәк чара) дип санамыйлар икән. Һәм клуб, мәдәният йортлары да беренче планда түгел. Аларда беренче урынга динле-иманлы булу, ягъни рухи калынлыкны кайгырту катгый куелган дип аңлашыла ТНВ күрсәткән тапшырулардан.

Мәскәүдә йөргәндә башкаланың яңа төзелгән районнарында үзеңне, әйтик, Чаллыда яки Түбән Камада сыман хис итсәң, ә Кызыл мәйданда, Василий Блаженный чиркәве, Кремль диварлары хозурында бәләкәй булып калганыңны сизми мөмкин түгел. Күк биегәйгән һәм һәр тарафта иркенлек хөкем сөрә. Алардан чорлар беркая да китмәгән. Борынгылык һәм затлы матурлык тантана иткән Рим, Вена, Истанбул, Парижларның чиксез зур, үзләре аерым бер планета булып тоелулары да “өченче катлам”ның “сүз алуы”ннан. Телисеңме-юкмы, бер үк вакытта бүген һәм мең, аннан да күп ел элекке чорда яши башлыйсың. Лондон, Мәккә, Пекин, Дәһли һәм башка борынгы калалар, мондый үлчәм кулланганда, Казанны кечтеки калдыра.

Югославиядән бүленеп башка чыккан Черногория атлы илнең мәйданы Татарстандагы ике район биләмәсе чамасы гына. Ә ул, ни гаҗәп, иксез-чиксез булып тоела. Әлбәттә тойгыларга диңгез буена урнашуы һәм биек таулары тәэсир итүе табигый. Алай да киңлекне тәэмин итүдә хәлиткеч рольне христиан дөньясы өчен кадерле, борынгы истәлекләре бихисаплыгы уйный кебек. Төркиядә, Мәрмәр диңгезе уртасына Принц утраулары тезелеп киткән. Аларның мәйданнары да ташка үлчим. Иң олысы Бююкада дип атала. Һәр тарафта диңгез чайкалу, биниһая Истанбул каласы күренеп тору һәм тарихы борынгылыгы аны нык зурайта. Бу утрауларда заманасында Византия принцлары яшәгән. Атаклы төрек язучысы Ришат Нури Гүнтекин “Чалы кошы” романын Бююкада утравында язган. Мексикага киткәнче Л. Троцкий шунда Сталиннан качып яшәгән.

Сталин дигәннән, аның ихтыяры белән 1944 елны сугыш чорында төшерелеп, 1945 елның 20 гыйнварында прокатка чыккан “Иван Грозный” фильмында шундый эпизод бар. Татар илчесе Явыз Иванга, акцент һәм шамакайларга хас мимика белән: “Казан балшуй, Маскау маленкий”, – дип белдерә.

Шушы урында кинозалда гадәттә тамашачылар шаркылдап көлә башлый һәм бу эпизод заказчы тарафыннан режиссер Сергей Эйзенштейнның аерата уңышлы табышы дип табылгандыр дип фаразлыйм. Ә чынлыкта әлеге талант иясе дөреслеккә хилафлык китермәгән, Казан ул чорда мәйданы белән дә һәм рухи катламы белән дә, әлбәттә инде, Мәскәүдән зур булган.

Илләрнең, милләтләрнең олылыгын да яшәгән биләмәләренең мәйданы һәм аның астындагы файдалы казылмалары гына да түгел, ә рухи “калынлык” билгели. Без аны мәдәни тирәнлек дип атыйк. Ә ул архитектура истәлекләрендә, әдәбият-сәнгатьтә генә түгел, ә мәктәпләрнең хәлендә, аш-су әзерләүдә милли традицияләр саклануында, базар-кибетләр эшчәнлегендә, урам-йортларның төзеклеге-чисталыгында, зиратларның күркәм хәлдәлегендә, промышленность, игенчелек торышында, әхлакый сәламәтлектә, милли бәйрәмнәребезнең һәм гаилә кору тантаналарыбызның борынгы милли катламнары саклануында һәм башка бик күп гамәлләрдә чагыла.

“Коммерсантъ” газетасының 30 август санында Кирилл Антоновның “Здесь будет город-фасад” атлы мәкаләсе дөнья күрде. Мәкаләдә Казан мэриясенең ике ел элек тарихи архитектураны торгызу темасы белән шөгыльләнә башлавы, ә моңа этәргеч Татарстан Президенты Р. Миңнехановның Казан экскурсоводы Олеся Балтусова белән җәяүләп Казанның борынгы урамнарын гизгәч бирелүе әйтелә. Олеся Балтусова 2011 елның августында Президентны җимерелеп баручы йортларга игътибар итәргә чакырып блогына язган булган. Нәтиҗәдә, прокуратура тарихи истәлекләрне юк итү белән бәйле эшләр белән ныклап шөгыльләнә башлый, муниципалитет шәһәрнең тарихи үзәге белән шөгыльләнүче комиcсия төзи, ә Балтусова Президент ярдәмчесе итеп билгеләнә диелә мәкаләдә. Барлыгы 500 объектны төзекләндерү планлаштырыла. Хәлләре мөшкел дип табылган 331 бинаның 285е, шул чуттан, Иске татар бистәсендә 55 бина төзекләндерелә. Бина саныннан чыгып бакканда, татарлар өлеше 20 процент тәшкил итә. Аларның зурлыгын, катлаулылыгын чутлаганда өлеш кечерәктер. Әмма нуль түгел. Минус та түгел. Ә бит һәр нәрсә чагыштыруда беленә. Тукай яшәгән йорт җимертелгәннән соң (ә бу бик зур минус иде), мондый гамәлләрне алга китеш, хәтта сикереш буларак кабул итсәк тә гаепләмәсләрдер. Ә нигә шушы юнәлеш өчен җаваплы шәхесләребезне бер дә борчымады икән соң бу вәзгыять? Аларның ул чакта беркем белмәгән Олеся Балтусова табылуын көтеп ятулары аңлашылмый. Рухи калынлыгы такы-токы булган кемнән котлары алынып дәшмәделәр икән алар? Әле дә күтәрелеп бәрелгәннәре бик сизелми. Ростропович хөкеме белән килешмиләр, ахрысы.

Өйгә ташу

Әле кайчан гына кеше өчен төп инстинктны Шерон Стоун төшкән Америка фильмы бәянынча кабул итә идек. Татар галиме Альфред Мостафин ул теорияне челпәрәмә китерде: баксаң, төп инстинкт конкурентлык, ягъни көндәшлек инстинкты икән һәм милләттәшебез ачышы дөньякүләм яклау да тапкан. Сүз дә юк, алда телгә алынган инстинктлар да кешегә хас һәм мөһим дә. Әмма, мин фәкыйрегез карашынча, иң төп инстинкт тегесе дә бусы да түгел, ә өйгә ташу. Әйе, бал корты, йомран-әрлән генә түгел, кеше-бахырның да гомере өйгә ташу әвәрәсеннән гыйбарәт...

Тарихка күз салсак, барлык яу чабуларның асыл максаты ганимәт малын өйгә ташуга кайтып кала. Хәер, ник борынгы заманда каңгырап йөрергә, Американың демократия һәм азатлык байрагы күтәреп Гыйракка баруының да асыл максаты арзан хакка Америка атлы өйгә нефть ташу иде түгелме?

Русиянең кайбер түрәләрен байлыкларын читкә, чит ил банкларына, Швейцариягә, башка төбәкләргә озатуда гаепләүләр яңгыраштыра. Бер дә шаккатасы юк, җәмәгать. Димәк, әлеге шәхесләр шул илләрдә үзләренә йорт җиткезгәннәр.

Хәтта балаларның өйгә кайтып әләкләшүе, ир-атның эштәгене хатынына кайтып сөйләве дә өйгә ташуның бер төре.

Коммунистик хакимият төп инстинкттан азат булган аңлы кеше тәрбияләргә омтылды. Көчләп колхозга кертү, булган завод-фабрикаларны асыл хуҗаларыннан тартып алу да шушы максатны күздә тотты. Әмма инстинкт җиңелмәде: эшчеләр завод-фабрика малын, колхозчылар колхоз малын өйләренә ташыдылар. Һәр яктан үрнәк булырга тиешле коммунист җитәкче, ә алардан күрмәкче гади коммунистлар да, уставтан тайпылып, җаен чыгарып, качып-посып өйләренә барыбер мал, милек ташыды. Коммунистик режимның өйгә ташу инстинктын чикләргә омтылуы эчке басымны арттырды һәм нәтиҗәдә коммунист җитәкчеләр башта әкрен-әкрен, аннары, М. Мәһдиев әйтмешли, “кисәк, хут белән алдырып” илне үзгәртеп кордылар. Үзгәртеп кору әлеге төп инстинктны тышаулардан азат итте һәм без коммунистик әхлак дип акыл саткан җитәкчеләрнең чын йөзен күрү бәхетенә ирештек.

Өйле кеше – көйле кеше, өйсез кеше – көйсез кеше ди татар мәкале. Ягъни, ташырга урыны бар кешенең хәле әйбәт дигән сүз. Өйләнү – иң әүвәл өүйле булу, ташыр җирле булуны аңлата. Йортка кергәнче...кер ди татар мәкале, ягъни ташыр җирең үзеңнеке булуны шарт итеп куя.

Хрущев, Брежнев чорларында ил гражданнарын яхшырак эшләтергә кирәк иде, моның өчен кулай чаралар күрелде, кешеләр арзан хаклы фатирларга тиенде, нәтиҗәдә демографик хәл яхшырганнан-яхшыра барды. Горбачев, Ельцин чорларында СССР дигән дәү өй ишелде (аның сәбәпләре күп һәм төрле, әмма берсе һәм саллысы – ил-өйгә ташуга караганда, ил-өйдән читкә озату ягына борылу, ягъни төп инстинктка карата хилафлык иде).

Байтак халыклар башка чыкты, мөстәкыйль өйләргә тиенде. Өйле булу халыкларны шатландырды һәм яңа илләрнең байтагы чын мәгънәдә мантыды. Балтыйк буендагылар чәчәк ата, үзбәкләрдә халык саны дүрт тапкырга артты.

СССРдан курачланып калган Русиядә һәм матди, һәм интеллектуаль байлыклар ташкын булып читкә акты, чөнки өе кечерәю төп халык – урысны канатландырмады, киресенчә, рухын төшерде. Төп инстинктка яңа һөҗүм вәзгыятьне янә үзгәртте һәм әлеге үзгәреш беренче чиратта демографиягә сукты. Төп инстинктка каршы көрәшнең төп юнәлеше коммуналь реформа һәм күчемсез милекне инвентаризацияләү байрагы астында бара. Фатир хакы, электр, газ, су, телефон һәм башка чыгымнар кешеләрне бугазыннан алды һәм моңарчы символик хак түләнгәнгә күрә үзеңнеке дип санап килгән фатирның алай гына түгеллеге аңлашылды: баксаң, аннан көннәрдән бер көнне артыңа тибеп озатырга да мөмкиннәр икән... Һәм тагын бер тамаша: кешеләрдән күкрәк көчләре белән салынган өйләре өчен налог түләтә башладылар!

Әйтик, кеше, гомере буе казганып, өй сала. Салган өе никадәр зур һәм әйбәтрәк, бизәлешлерәк, ул шулкадәр күбрәк түләргә тиеш була. Ягъни, дәүләт гражданнарның торак проблемасын үзләре хәл итүен хупламый башлаган. Димәк, ул астыртын гына үз гражданнарының бомж булуын тели. Димәк, кешенең үз өе үзенеке булудан туктый. Төп инстинктның ияк астына менә дигән кундыру түгелме бу? Мондый канунны Русия Думасында кабул иткәннәр һәм аны Татарстаннан без сайлаган депутатлар да яклаган. Һәркайсыбызга кагылышлы әлеге канунның эшләвен БТИ (бюро технической инвентаризации) дигән оешма тәэмин итә. Әйтик, авылда миңа әни калдырган йорт бар. Йомшак токымлы агачтан 1997 елда салынган дүртпочмаклы ул өйне БТИ 24 мең сумга бәяләде. Ул шушы сумманы 5,4 кә бүлеп, 1991 елгы бәяне таба. Аннары аны БТИнең югары оешмасы төшергән санга тапкырлап, ел саен агымдагы бәяне чыгара.

Норматив документлар буенча агач өйнең бәясе тузу хисабына ел саен 2 процентка кимергә тиеш. Минем карамакта булган, инде 30 ел торган агач өйнең баланс бәясе янә 20 елдан нульгә калырга тиеш кебек, ә җирле БТИ аның бәһасен елдан-ел арттыра барып, узган ел ул 90 мең сум тәшкил итте. Минеке түзәрлек, ә әйбәт танышым Юра Степановка, үзе салган кирпеч йорты өчен 7000 сум налог килгән. БТИгә рәхмәт, бәя белән ризалашмасаң, фәлән меңне түлисең дә, ул йорт паспортын икенче бәягә куеп эшләп бирә. Танышымның һәм тагын кемнәрнеңдер налогы шул юл белән беркадәр кимегән.

Бездә халык кирпеч өй диварын уртасында куыш калдырып, арага шлак тутырып төзи (кирпечкә экономия, арзангарак төшә). Ә БТИ кирпеч стенага бәяне уртадагы шлакны да кирпечкә хисаплап чутлый.

Янә килеп, БТИ тарафыннан паспортларның бик кыйбат хакка эшләнүенә туктыйк. Быел чыккан “Строительная газета”ның гыйнвар ае санында мондый эшләрне өченче категорияле инженер яки техник башкаруы әйтелеп, кызганычка каршы, эшнең бәһасен түгел, ә вакыт нормасын, ягъни мондый эшләргә ничә сәгать вакыт каралуын гына күрсәткәннәр (анысына да рәхмәт). Шул нормалардан чама тартып караганда, бездәге БТИ хезмәткәрләре авыл кешеләренең юка кесәсе, арык җилкәсе исәбеннән үзләренә аена уртача 15-20 мең сумлык хезмәт хакы оештырганга охшап тора... Җир белән эш итүчеләр дә алардан калышмаганнар бугай. БТИ ясаган паспорт ике-өч битле сызымлы язудан гыйбарәт. Үлчәмнәр спутник аша түгел, рулетка ярдәмендә алына һәм сызымнар да үтә гади, һәрхәлдә табуретканыкыннан катлаулырак түгел. Җир кадастры белән эш итүчеләрнеке дә шул тирә. Ә бәһаләр – галәм масштабында! БТИдә: “Каян алдыгыз бу бәяләрне?” – дип кызыксынгач, алдыма нәрәт сыман документ чыгарып салдылар. “Нәрәттә” эш рулетка белән фәлән тапкыр үлчәү дип түгел, ә ноктаны табу дип язылган. “Нәрәттәге” бәяләр дәүләт ценнигыннан алынмаган, аны җирле Коммуналь хуҗалык министрлыгы тәгаенләгән, ә җирле администрация әлеге министрлык бәһасе белән килешкән: ягъни, ике мөһер һәм ике имза шәйләнә ксерокопиядән чыккан әлеге “документта”. Әлбәттә, җирле администрацияләр дә, Коммуналь хуҗалык министрлыгы да ихтирамга лаеклы оешмалар, әмма аларның бәһа чыгару вәкаләтләре юк түгелме соң? Авылдагы шәхси өйләргә әлеге министрлыкның нинди дәхеле бар икән? Миңа эшләнгән паспорт бәясе 300 сум чамасы булып истә калган, хәзер мең сум тирәсе бугай. Ә “Татарстан яшьләре” газетасында кайсыдыр районнан берәү 1800 сум алалар дип язды!

БТИ практикасыннан янә бер гыйбрәт. Оешмаларның торак йортларын хосусыйлаштырганда әлеге оешма ни расланган смета, ни баланстагы, ягъни факттагы бәяне танымый, кулланышындагы якынча бәяләмәләре ярдәмендә аны үзе чыгара, ә ул асыл бәядән ким дигәндә ике мәртәбә югарырак булып, күбрәк налог түләтүгә нигез була. Беләсе иде, һәм моны нинди бәйсез эксперт әйтә ала икән, бәлкем БТИ үз бәяләмәләрен факттагы бәяләр мәгълүм булмаганда гына кулланырга вәкаләтледер?

Шуны да беләсе килә, әйтик, Теләчедә 1905 елда салынган агач өйләр бар: тузу хисабына баланс бәясе ике тапкыр чыгып бетәргә тиеш әлеге өйләрне җирле БТИ күпмегә бәяләгән һәм алар ел да күпмегә арта бара икән? (Бәлкем Теләчедә мондый әкәмәт хәлләр юктыр?)

Әлбәттә, БТИне дәүләт оешмалары авызлыкларга атлыгыр дип уйламыйм, чөнки алтын күкәй салучы тавыкны кем суйсын? Шулай ук БТИгә карата дәгъваларымның ялгыш булып куюы да ихтимал, бәлкем әлеге оешма җитәкчелеге һәм белгечләре туган сорауларга анык җаваплары белән эшчәнлекләре тирәсендәге шик-шөбһәләрне таратырлар?

Дума кабул иткән канунның бер шәп ягы бар. Анда 300 мең сумга кадәр бәяле йортка 0,1 процентка кадәр налог салына диелгән. Димәк, җирле депутатлар налогны 0,01 процент итеп тә билгели алалар! Алалар, әмма форсаттан файдаланмыйлар, мөгаен, үзләренекенең бәһасе әлеге чиктән күпкә югары булгангадыр?.. Ягъни әлеге процент җирле даирәләрнең үз халкына карата мәхәббәте-нәфрәтенә үзенә күрә бер тест та икән...

...Төп инстинктның тез астына сугу нәтиҗәсендә илдә сукбайлар, караучысыз балалар, бомжлар күбәя һәм ил үзе дә йорт булудан туктап, тора-бара дөньяның чүплек базына әйләнә башларга мөмкин... Чит илләрдән атом-төш калдыклары, Буш ботлары ташу да шул хакта сөйли. Өйлеләр моны эшләмәскә тиеш иде. Алга таба вәзгыять, тенденция үзгәрмәсә, Русия Бомжстанга әйләнеп куймасмы? Чиләбедәге “Маяк” станциясе тулаем Русия киләчәгенең маягы түгелме?

... Һәр халык үзенә ил, ягъни өй, йорт төзергә омтылган. Кытай үзенчә, төрек үзенчә, немец, француз үзенчә корган аны. Кайчандыр Алтын Урдалы татар бүген нәни Татарстанга карап тора, шөкер итә (чөнки ансыз да калуыбыз бик ихтимал), татар матбугатында яздылар: җөмһүриятебездән читтә яшәүчеләребезнең бик күбе Татарстаннан ярдәм эзли. (Ягъни төп инстинктыбыз зарарланган, өйгә ташыйсы урынга өйдән ташырга телибез...– Р.З.) Әмма уңай мисаллар да бар: әйтик, үзем яшәгән районда Мәскәү бизнесменнары төп чыгышлары булган Шыңар авылына менә дигән мәчет салдылар, инде мәктәпкә керештеләр! Район дигән йортыбызның һәр төбәгендә төзелеш кайный. Соңгы вакытта бик тырышып урамнарны төзекләндерәләр, тротуарлар салалар. Шул максат белән өй турыларына бушатылган ком-ташны гәвам өенә ташый. Ташый икән – бик әйбәт: әллә кая түгел, үзебезгә. Димәк, төп инстинктыбыз сәламәт, димәк, бернинди чараларга карамыйча барыбер яшибез!..

P.S. Ислам “өйгә ташу”ны тыймый, киресенчә, хуплый, әмма зәкят, хәер, сәдака бирергә куша, кешелегебезне әлеге куәтле инстинкт йогынтысыннан шулай яклый. 5.07.2003ел."ТЯ"