Моң яшәсә, без яшәрбез әле...

“Кеше китә – җыры кала”, – дип язды Мөхәммәт ага Мәһдиев. Муса Җәлил дә,Моабит төрмәсендә башы балта белән чабылыр алдыннан: “Җыр өйрәтте мине хөр яшәргә һәм үләргә кыю ир булып, гомерем минем моңлы бер җыр иде, үлемем дә яңгырар җыр булып!..” – дип язып калдырып, җырны абсолют кыйммәт буларак тасдыйклаган. Кайсыдыр чит илнең акыл иясе “һәр иҗат җимеше җыр булырга омтыла” дип язган... Димәк ки, нинди дә булса кешене һәм хәтта халыкны чүпкә чыгаруның туры юлы җырын бозу, җырына бозым кертүдән башлана...

Алай да, татар җырын-моңын этбаш-сыераяк эшләнмәләргә күмеп харап итүгә юнәлешле чишенеп җырлаучыларымызны, максатыгызга ирешәсез, дип котларга әле иртәрәк икән... Шушы араларда “барча халыкны елаткан монгол малае” хакында хәбәр таралды (мальчик-монгол заставил плакать весь Китай (www.yotube.com). Интернетка куелган клиптан күрү форсаты бар: Кытайда бездәге “Минута славы” сыман телетапшыру барышында сәхнәгә 10-12 яшьлек малай чыга. Йосыф-Зөләйха кыйссасы буенча Йосыф пәйгамбәрнең балачагы турында фильм төшерелсә, режиссер бу рольгә моннан да күркәм кыяфәтле һәм буй-сынлы баланы җир йөзендә бүтән таба алмас кебек...Экранда малай яшәгән Эчке Монголия далалары, андагы матур, җыйнак тирмәләр пәйда була. Иксез-чиксез яшел хәтфәдәй дала күренүгә, күңелдә мәшһүр Әмирхан агабыз Еникиның атаклы “Әйтелмәгән васыять” әсәрендәге “кылганнар йөгерә, кылганнар йөгерә”се искә төшә. Йә Хода, шул Әмирхан агабызның, Мөхәммәт ага Мәһдиевнең татар моңы саркыган әсәрләрен укымыйча, җәүһәр җырларыбызны затлы башкарылышта тыңламыйча, телебезнең дә, җырларыбызның да дөньяда иң-иң матур булуына ничек төшенмәк кирәк?! Баксаң, татар җыры ярты дөнья, ә бәлки бөтен дөньядыр, онытылып, елый-елый тыңлауга укталышлы икән ич... Хикмәт шунда, монгол малае безнеңчә җырлый. Дөрес, сүзләре монголча, ә менә моңы – саф татарча... Күрәсең, монголлар белән рухларыбыз игезәк. Хәер, кайчандыр аларның һәм безнең бабайлар Күккә, Тәңрегә табынган лабаса һәм ничә мең ел дәвам иткәндер әле ул кыйбланы биеклектә санау... Ахрысы, татар-монгол дигән төшенчә дә буш урында гына барлыкка килмәгән...

Мәгълүм ки, борынгы татар халык җырлары ил-җиребез азат һәм киң, рухыбыз очар коштай хөр чакта чыккан һәм шуңа да алар чикләрне белми күкләргә, галәм киңлекләренә укталышлы. Бүгенге көн-төн әйләндерелүче “татар җыры” дигән “эшләнмәләр” исә коридордан барган исерекне хәтерләтә: тырт та пырт әле бер стенага бәрелә, әле икенчесенә сугыла – тегеннән юнәткән, моннан шудырткан чит- ят умырыкларның ак җепләр белән укмаштырылган шалтырама корамалары алар...

...Монгол малае сәхнә уртасына чыгып басты. Әүвәле аның белән әңгәмә корылды. Жюрида утыручы сылу кытай хатыны һәм ике ир малайга сорау арты сорау яудыралар.

– Милләтең нинди? Кайсы төбәктән? Исемең ничек?

– Мин – монгол, – дип җавап бирә малай, Эчке Монголиядәге үзе яшәгән төбәк исемен атый, исеме Удам икән.

– Синең иң зур хыялың нинди?

– Бөтен җир йөзенең яшеллеккә күмелеп утыруын телим.

– Монда нишләргә җыенасың?

– Җырларга.

– Ни хакында?

– Әнием турында. Ул минем җырлаганны күзәтергә ярата.

– Ә кайда соң синең әниең?

– Күкләрдә.

– Ә әтиең?

– Ул да күкләрдә.

Баксаң, Удам тома ятим, әти-әнисе юл һәлакәтендә харап булган.Ә мәктәпкә ул көн дә атка атланып, өч сәгатьлек юл үтеп бара.

Менә малай җырлап җибәрде. Шаһзадәләр кебек матур баланың саф чишмә агышыдай тавышы йөрәк түрләренә үтә, җанны айкый... Малай җырлый, әкәмәт зур залны, балконнарны шыплап тутырган тамашачылар елый... Аннары алкышлар, алкышлар, алкышлар... Күренекле татар әдибе Миргазиян ага Юныс, чын иҗат кешене тетрәтү, елатып чистарындыру, “катарсис” сәләтенә ия, дип язган иде бер мәкаләсендә. Жюри әгъзасы малайны Антуан Сент-Экзюпериның Бәләкәй Принцына охшатуын әйткәч, зал янә дәррәү кул чаба. Алкышлар басылгач, керфекләре чыланган алып баручы сылу ханым малайны, рөхсәт сорап, килеп коча һәм тагын Удамнан әнисе хакында сораштыра, нияте, ихтимал, тамашачыларны тагын да тәэсирләндерүдер, малайның үзен дә елатудыр. “Ихлас күз яше күрсәтү оят түгел”, – дип тә карады ул аңа , әмма монгол малае бирешмәде. Һәм алып баручы кытай, монгол балалары бәләкәйдән кырыс тәрбия алып, чын ир-атлар булып үсә, алар без түгел дип, Удамның холкы ныклыгы уңаеннан соклануын белдерергә ашыкты.

Интернетта җыр тыңлаучыларның фикерләре дә урын алган, кем үкереп елавын, кем малайның башкару осталыгына, буйсыны, төс-кыяфәтенә соклануын бәян иткән...

Шундый хәлләр... Кытайлар кайчандыр үзләрен җиңгән, буйсындырган монгол халкына карата мәңге узмас кимлек кәсафәте кичереп, үпкә сакламыйлар, ахры... Без файдаланган тарихи чыганакларда монголлар, татарлар котсыз, үтә ямьсез, шөкәтсез дип тасвирлана. Ә экраннарында Удамны күргән, җырлавын ишеткәннәр моның чеп-чи уйдырма икәнен теләсә-теләмәсә дә танырга мәҗбүр булачак. Ә бит татар халкы да һәрьяктан таң калмалы. Бүгенге дөнья таныган милләттәш гүзәл миссларны, мини миссларны кем, ничек пәрдәли ала? Марат Сафин, Чулпан Хаматова, Марат Бәшәров, Алсуларыбызны! Суфия апабыз Гобәйдуллина һәм Рудольф Нуриев хакында “колхозчыл милләтпәрвәрләребез” ни генә быкылдамасыннар, алар – дөньякүләм танылган талантлар. Татарлар! Ә нинди каһарманнарыбыз, галимнәребез, сәнгатькәрләребез бар безнең! Шул шартларда ,кимлек кәсафәте сеңдерергә маташу килешми, мантыйкка сыймый, милләттәшләр. “Без, исән!” – дип оран салды Айдар ага Хәлим. Җырыбыз, моңыбыз бернигә карамый исән! СССР чорындагы “эту песню не задушишь, не убьешь” дигән шомлы җыр истә калган. Күрәсең, андый омтылышлар да булган, һәм бу юл гаҗизлектән туган. Кызык, ә беренче чиратта кемнең җырына шундый максаттан тукынулары мөмкин?

“Әй, мөкаддәс синтезатор” атлы мәкаләм “Т.Я.”да дөнья күргәннән соң, “Нәрсә, бүген татар әдәбияты бетте, үлдемени инде, синеңчә?” – дип, таныш-белеш арасында тинтерәтүчеләр байтак булды. Ходайга шөкер, әдәбиятыбыз исән-сау, туган телебездә җырдай әсәрләр әледән-әле дөнья күргәләп тора. Әсәрдә үзәктә хатын-кыз икән, аның җилкәсенә, тормыштагы чутсыз мәшәкатьләр сыман, бик күп мәгънәви йөкләр дә өелә. Аяз Гыйләҗевнең Бибинуры (“Җомга көн кич белән”), Әмирхан Еникинең Ак Әбие (“Әйтелмәгән васыять”) янәшәсенә бүген, минем карашка, талантлы татар язучысы, Чаллыда яшәп иҗат итүче Факил Сафинның “Гөлҗиһан”ы лаек. Бу әсәр – халкыбызның ачылардан-ачы кичәгесе, җан өшеткеч үткәне һәм томанлы бүгенгесе турында. Киләчәк төп нигездә калачак Шамил өчен салынасы яңа өйгә килеп терәлә. Нигезен корыр өчен таш та кайтмаган. Йорт торгызырга дип дуңгызын да карап, җыештыручы булып та эшләп көн күрүче ятим хатын һәм аның көтүче гарип улының хәләл хезмәт белән тиенләп тапкан-җыйган беркадәр акча гына бар. Ә Шамилнең анасы , баласын бишектә чакта ташлап киткән хатын, шул акчаны урларга йөри. Баксаң, баланың әтисе кем икәнен хатын үзе дә төгәл белми, аның колхозга котельный корырга килгән кара мыеклы урыс булу ихтималы да юк түгел... Шушы ук авторның чечен сугышы мәхшәрен бәян иткән “Биек тауның башларында” һәм авыл халкының изелүен тулы “матурлыгында” ачып салган “Соңгы көз”ен укып тетрәнгән бар иде инде минем... Факил Сафинның (Әмәк) шәп язуының сере шул – филолог булуы өстенә, ул бит әле көтүен дә көткән, машина-тракторын да йөрткән, комбайнга утырып урган-суккан, армия хезмәтен үткән, мәктәптә директор булган, КамАЗ заводында гади эшчедән урта звено җитәкчесе дәрәҗәсенә күтәрелгән, производствога дистәдән артык рационализаторлык тәкъдиме керткән, техник белемгә дә ия һәм соңгысы минем өчен аерата әһәмиятле – сопромат дигән фәннән дә хәбәрдар шәхес. Әлбәттә инде, ул укыганнарын төрләндереп һәм бармактан суырыштырып роман сырлаучыларга иш була алмый... Хәзер китап уку бетте диләр. Юк, бетмәде. Мин үскән Юлбат авылында, мәсәлән, узган ел китапханәдән иң күп китап укучыларны барлап, шуңа йомгак ясалган. Байтак китап сөючеләр арасыннан беренчелекне мине башлангыч мәктәптә укыткан Сафия апа, икенче урынны Сафия апаның күрше Тенеки авылына йөреп укыткан кодагые Рәшидә апа, ә өченчелекне Сафия апаның улы – авылыбыз тимерчесе, миннән бер класс алда укыган Наил яулаган.

Үземне артык нечкә күңелле кешегә санап мактана алмыйм. Таныш-белеш, дус-иш тә шул фикердә. Ә бит минем дә күңел нечкәргән чаклар булгалаганы юк түгел. Ким дигәндә – дүрт тапкыр. “Буа” сарку әни вафат булгач башланд шикелле. Аннары бергә уйнап үскән дусларым, укытучым Сафия апаның уллары – бер-бер артлы атна-ун көн арасында бакыйлыкка күчкән Рафаил белән Камилнең янәшә калыккан каберләре катында ялгызым басып торганда, чыгышы белән Мөслим ягы егете Факил Сафинның “Гөлҗиһан”ын укыганда һәм монгол малае Удам җырлаганда яшьләнде күзләр.

  Татарстан яшьләре, № 11-12 (11725), 31 гыйнвар, 2012

ЧЫН ТАРИХ БӘЯНЧЫСЫ

                Тәлгат Нәҗминең мәзәкләр туплаган чираттагыгы дөнья күргән  төсле бизәлешле каты тышлы  калын китабы   “САБА : елмаюлы тарих” дип атала. Китапка кереш сүз урынына авторның иҗаты хакында  танылган язучылар, шагыйрьләр, журналистларның “ташка басылган” фикерләре  барлыгы 11 биттә урын алган!  Әбрар Кәримуллин, Нурихан Фәттах, Мөхәммәт Мәһдиев,  Туфан Миңнуллин, Гөлчәчәк Галиева, Рәшит Зәкиев, Фәнис Яруллин, Рәзил Вәлиев һәм башка   күпләр якташыбыз иҗатына уңай мөнәсәбәтләрен белдергәннәр. Шулар арасында “Татарстан яшьләре” газетасында басылган  минем бер мәкаләмнән кош теледәй өзеккә дә урын табылган.  Якташның алданрак басылган китабын күздә тотып, “йөзләрчә мәзәкләре тупланышыннан бөтенлек тукыла – ул да булса Саба халкы, сабалыларның тутыкмас корыч характеры”, дип язган булганмын... Әйтергә кирәк әдипнең  колачы,географиясе китаптан китапка арта, киңәя бара , ягъни  мәзәк геройлары арасында бүген кайлардан  кемнәр генә юк ...

                 Анда күргән- белгән, ишеткән, дус-ишләр, танышлар катнашкан вакыйгалар, мәлләр дә шактый.  Минем өчен иң тәэсирлесенең кыскачасы болай : Юл бүлеге тракторы әйләнеп капланып, тракторчысы  кабинада кысылып калган. Шуннан узган райбашкарма рәисе Габделхак ага Мәүлин тракторчы янына килеп,

-       Энем, син исәнме? – дигән соравына, аты- юлы белән,

-       Фәлән булсын мени миңа, -дигән җавап ишетә һәм,

-       Молодец энем, -дип үз юлына китеп бара...  Габделхак ага Мәүлин Сабада эшләгән эре җитәкчеләр арасында иң кырысы , иң тыңгысызы, иң каты куллысы иде бугай, бер нинди сүгенүсез җитәкчеләрне шулкадәр оста итеп, кан-тиргә батырып  “шөрепкәчә  сүтә”  торган иде, чыдап кына тор (хәлбуки,мин фәкыйрьгә карата һәрвакыт хәерхаһлы булды мәрхүм, авыр туфрагы җиңел булсын)...

      Әлеге вакыйганы  иң элек  мин  әйбәт хәтерләргә тиеш, чөнки  ул вакытта  Саба юл бүлеге җитәкчесе идем. Автогрейдерлар булмау сәбәпле Т-150 тракторына аркылы кыйгач көрәк көйләп,  балчык катыш таш түшәүле  район юлларын   кырдыра торган  заман бу. Әниемнең туган авылы Урта Саба  егете Хатыйп,    күтәртелгән юл читен тигезләгәндә дамбаның яңгыр ашаган, котырып үскән үлән каплаган  уентыга туры килеп, тракторы белән әйләнгән, кабина изелгән, һәм ул кысылып калган иде..Җитмәсә ягулык багы тишелеп, солярка  Хатыйпның ияген юып агып ята....Начар хәбәр җитез йөри,  авария урынына тиз килеп җителде, ниндидер оешмадан  автокран да чакырттык. Әмма тросларны эләктергәч, тракторны урыныннан кузгатырга берара шөлләбрәк  торабыз . Кем белә, күтәрелә башлагач, эшләп бөтәрләнгән трослар тураюдан йөк  аска чигенеш ясаучан, мизгел эчендә егетебез  харап булуы мөмкин. Кранчы  Шәйхенур ,  сабакташым  Рәҗәп дусның энесе,  трослар яңа әле , мае да бетмәгән, бер ни булмый,  дип тынычландыра. Сулыш алырга да куркып тып-тын торабыз. Менә  корыч арканнар  әкрен-әкрен тартылып киерелә,  асты- өскә килгән трактор ул-бусыз гына  җирдән аерыла  һәм   кран мөнбәреннән Шәйхенурның,

-       Тартыгыз, шалканны! – дип кычкырганы ишетелә...

         Юл  бүлеге егетләре шунда ук  ломнар ярдәмендә  изелгән кабинаны каергалып  Хатыйпны “капкын”нан коткаралар....

         Гаделхак ага Мәүлинның килгәнен дә, Хатыйпның аңа ни дигәнен дә хәтерлим кебек үзе, әмма ул мәлдә  һәм аннары да бу әңгәмәдән һичбер кызык тапмаган идем кебек...Менә , еллар узгач, Тәлгат әфәнде китабыннан укып, юл оешмабыз өчен  тарихи шушы вакыйганы искә төшергәч , ниһаять  көлемсери алдым кебек... Кабатланырга туры килә , укучылардан гафу үтенәм, әмма ләкин райондашларның уртак сыйфатлары - корыч холык , сәламәт юмор хисе,ихтыяр көче ныкълыгы  шушы вакыйгада да   шәйләнүен әйтми булмый.

          Китап авторының янә бер мәзәге  мәшһүр әдип Фоат ага Садриев белән бәйле. Тәлгат әфәнде  бәянында  романнар остасы белән мин фәкыйрь кызып-кызып  бәхәсләшеп, ахыр чиктә , шушы шигырьне   сылаганмын :

                  Язмасын дип юньсез мәкалә,

                 Хатын-кызга бирик ни-намә?

                 Һәм ир- атка ниткән рәтле эш?

                 Юкса роман сырлый хәчтерүш...                

 

         ... Фоат ага минем өчен   хакыйкый абруй иясе, араларыбыз һәрчак төзек булды,  50 яшем тулгач , эш урынымда узган бәйрәмемдә,  бокал күтәреп,

-       Шушы  кара көздә, Мөслимнән Шәмәрдәнгә кадәр туганыма да килеп нужаланмас идем, ә сиңа килдем Рәстәм ( ул шулай әйтә), -дигән иде ул .

Ә  асылда  болайрак булды   безнең әңгәмә.  Мөслимгә кунакка килгәч (кайткач дип язасы килә),  Фоат абыйларга   сугылмый калганым юк.  Ул юлы да  хәләл җефете Сәйделнур ханым  “ә” дигәнче   табын  әзерләде. Сүздән сүз чыгып , олпат язучыбыз, гадәтенчә,

-       Ниләр язасың? – дип кызыксынды.

       Аның өчен язу –яшәү мәгънәсе . Мине дә үзе сыман дәрәҗәдә  “авышкан”га саный күрәсең, һәр очрашуыбызда  шул соравын  бирми калмый ...

-        Әллә ни язган  юк, - минәйтәм. - Эш арасында  вак-төяк  шигырьләрне санамаганда...

-       Яле берсен укы.

    Мин өлкән агабыз теләгенә буйсынып алда китерелгән  дүртьюллыкны сөйлим.

        Фоат ага рәхәтләнеп көлеп җибәрә һәм,

-       Рәхмәт, былды бу, Рәстәм, -ди.

         Хагы шулайрак, әмма Тәлгат әфәнде шәрехләвенчә  укучы хакына печтеки генә конфликт тудырылган...    Китапта урын алган,   үзәге  Юлбат авылы  булган “Искра” колхозы рәисе , аннары район авыл хуҗалыгы идарәсе башлыгы  вазифасын җилкәсенә алган   Миңнехан Галихан улы Нигъмәтҗанов белән бәйле   кыйссаны  исә авылдашлардан  күп тапкырлар ишеткән бар.  Миңнехан аганың фидакарь хезмәте өчен  алган бүләкләрен, исем-регалияләрен  куш бит тутырып санап чыккан соң  Тәлгат әфәнде  хикәясен     үзенчәлекле  сөземтә белән очлый. Район үзәгендә, ашханә каршында авылга кайтырга  дип машина көтеп торганда  Казаклар авылы кешеләре  авылдашым, колхозчы  Фәрит Габделхәй улы белән сөйләшеп киткәннәр һәм  аның Юлбат авылыннан икәнен белгәч, Сездә бит безнең  Миңнехан рәис, нишләп йөри ул, -дип кызыксынганнар...Миңнехан  Галихан улы мәһабәт гәүдәле, төскә биткә чибәр, тыңгысыз кеше, иген басуына казлар керсә  дә олы башын кече итеп  шуларны шәхсән куып чыгарудан    тарсынмый торган иде.. Күрәсең Фәрит күрше, аның шул гадәтен  өнәмәгән ,

-       Йөри инде шунда, каз куып, - дип җавап биргән...

       Менә бит ничек... Әллә никадәр икмәк  үстереп  илкүләм уңышларга, дәрәҗәләргә ирешү   дә кемнеңдер сине каз куучыга   кайтарып калдыруына киртә кора алмый   икән ...Ихтимал бу фикерне укучысына җиткерү өчен кайберәүләр роман- трилогия  тәпәләр иде, ә безнең якташ өчен бит ярым мәйдан җитеп ашкан.. Кыскалыкта –осталык! “Т.Я. газетасының  25.10.2011 ел санындагы   Тәлгат әфәнде Нәҗми язган  саллы  мәкаләгә турылап басылган фотода җөмһүрият җитәкчесе Ф.Ә.Табеев Саба районы КПСС райкомының 1 секретаре Әләметдин  Камалов,  райбашкарма рәисе Гаделхак Мәүлин һәм авыл хуҗалыгы идарәсе башлыгы Миңнехан  Нигъмәтҗановларга  СССР дәрәҗәсендәге Күчмә Кызыл Байрак тапшыра... Шунысы  игътибарга лаек, зур бүләкне  Габделхак Мәүлә улы гәүдәсен туры тотып ,хәтта бераз артка  авыша  төшеп ,  ә калган икәү  иелә төшеп, бил багълап кабул итә... ( Редакциягә – зинһар шушы җөмләне кыскартмасагыз икән)

               Тәлгат әфәнденең бу китабы соңгысы булмас  дип өметләнәм , яңасы өчен аңа сөйләргә  җыенган кыйссамны Т.Я. укучылары белән бүлешми түзеп булмас ахры...

      (     Быел Төркиягә кунакка баргач, якыннарым белән бергә Бююкадага (Принц утравы)  барып,   дөньякүләм танылу алган  “Чалы кошы” романы авторы төрек  әдибе Ришат Нури Гүнтекин яшәгән  йортны зиярат иттек.  Күрәбез,  ниндидер төркем чыр-чу килеп   , артында диңгез  күренгән әлеге  матур ике катлы  йорт  хозурында фотога төшәләр. Аларга якынлашып килүче икенче төркемнән  джинси чалбар кигән   чибәр   бер кыз,

-       Бизда! Бизда! Бизда! – дип кычкыра башлады...

Минем гәҗәпсенүле карашыма заманында татар- төрек лицее тәмамлаган

улым  Раушан,

-       Без дә!- ди  ул. Фотограф китмәсен өчен  кычкыра,  безне дә фотога ал дип әйтергә тели, - дип аңлатма бирде.

          Әлеге китаптагы, танылган әдип Марсель Галигә багълы кыйсса да шактый гыйбрәтле .  Тәлгат Нәҗми иң әвәле Марсель Галиевнең “Ватаным Татарстан” газетасында (11 февраль 2005 ел) үзе хакында язган парчадан өзек китерә.  Бу- шуннан бер өлеш :

      “Тәлгат Нәҗми – ирекле көлү тарафдары. Мәзәгенең кайсы урында көләргә икәне – укучы ихтыярында.Тиздән ул татарның иң зур әдибе саналачак.Тәлгат Нәҗмиев   чорында ниндидер Мөхәммәт Мәһдиев, Гариф Ахунов, Аяз Гыйләҗев, Батулла кебек роман язгалаштыргалап йөргән әдипләр булган икән дип сөйләячәкләр. Теле саегып, аң-зиһене мәзәкләр укырлык кына диапозонда калган татар Тәлгат Нәҗмиевкә һәйкәл бастырып куячак.(Нинди материалдан булыр, сөян агачыннанмы, керамзиттанмы, бусы – сабалар прерогативасында.)”. Тәлгат әфәндегә  танышы Мәскәүдән нәкъ үзенә ошаган  сувенир   сын табып алып кайтып бүләк иткән булган. Һәм көннәрдән беркөн Мәгариф йортында  очрашкач Тәлгат әфәнде әлеге һәйкәлчекне ( Т.Я. ндә  әлеге “автосынын” тотып төшкән фотосы басылганы бар, яңа китабы тышлыгында да ул урын алган)  кесәсеннән чыгарып,Марсель Галидән,

-       Юраганың  юш килде, Сабада миңа һәйкәл салалар, менә макеты эшләнде дә инде дип  “сөенче” алган.

              Мәгълүм ки,  язучы халкы исем-премияләр , бүләкләр алуга хирыс , ягъни як-якка терсәк тырпайтып  шундый ярышуга , “бөеклек бәйгесенә”даими корылышта  дип чакмалыйм. Атаклы опера җырчы Галина Вишневская да  илебездә иҗат кешеләре алган бүләк - титулларны иткә сугылган котегория белән юкка гына тиңләштермәгәндер...Һәм Тәлгат әфәнде әлеге аяктан еккыч яңалыгы белән халык язучысы, Тукай бүләге лауреаты ,  Марсель Галине шок хәлендә калдырса да, гаҗепмени? Әле, аннан ишетеп башка исемле-титуллы күп тапкырлар бүләкләнгән  бәгъзе каләмзатлар  да хафага төшми калмагандыр дип фаразларга рөхсәт итегез.... Моңа гаҗәпләнәсе дә юк,  минем “Т.Я” басылган  “Ник белмиләр бөек шагыйрь Мөдәмилне?” дигән баш астында  уенын-чынын кушып   язганнарымны  бәгъзе каләм ияләре   җитди кабул итеп , “ни өчен аны  бөек дип атадың”, дип ихластан үпкә - рәнҗү  белдергәләделәр...Күрәсең  сүзсез дә аңлашылган, хакимият сонган  бүләк, исем, титуллардан чыгып дәшми кабул ителгән  ранжирны бутаганмын  ...  Ә монда һәйкәл...Мин-бөек дип, үз үзенә артык сокланып уяулыкны җуя төшкәннәр    өчен  һич көтмәгәндә  хыянәтчел  тез астына  оруга тиң ич  инде бу... Алай да хафалану урынсыз  ук димәс идем , чөнки,   талантлы язучы Факил Сафин әйтмешли, Сабаны мәзәкләштергән, ә мәзәкне сабалаштырган шәхескә  бер заман  якташлары һәйкәлне   торгызмый да калмастыр...Макет  әзер ләбаса , калганы , кем әйтмешли, техника эше ...

                    Тәлгат әфәнде китапларын гаиләбез белән яратып укыйбыз.   Уртанчы кызым  , КИСИ тәмамлап, төзелеш оешмасында эшли(, хәзер онык белән өйдә утыра),тарих китаплары эчтәлегенең  байтак өлеше  ялган , ә менә Тәлгат абый язганнар  – чын тарих, дип бәяләде.

         Вәкәләтле агайларыбыз да шулайрак  фәһемли күрәсең ,Тәлгатнең бу китабының 1700 ләп данәсе  Милли китапханә аша Татарстанның һәр төбәгенә барып ирешәчәк,  гафил булып кала күрмәгез...

КҮТӘРЕП ТӨШЕРҮ......

                           

                                                          Миннән дә бай кеше юк,

                                                          Кара-каршы ялгыз йорт,

                                                          Бакчамда  унбер  баш умарта,

                                                          Алтысы коры,  бишесе –буш...

                                                                         ( Авылдашым Шәмсулла такмазасы)

           Узган атнада (20 март) ТНВ каналында, “Кара-каршы” тапшыруы игътибарымны җәлеп итте. Гаҗәп хәл,   танылган  мөхәррирләр һәм журналистлар җыелып , үзләре белгән темага кереп колач салып йөзде , ягъни, татар матбугаты язмышы  хакында ихластан гәпъләштеләр.  Алып баручылар Римма Бикмөхәммәтова һәм Альберт Шакировлар хозурында Саша Долгов, Миңназыйм Сәфәров, Ильфат Фәйзрахманов , Ильфат Шиһапов, Әсъгат Җәләлиевләр булып, барысы да уйлаганнарын  теләгән микъдәрдә өздереп әйтә дә алды  кебек.  Миңназыйм әфәнде фикеренчә дәүләт химаясындагы гәҗитләр –бутиклар  (затлы, кыйбатлы товар сатыла торган кибет), ә үз көнен үзе күрүче  шәхси матбугат –Вьетнам базары  икән.  Шиһапов әфәнде  КДУ журналистлар факультетын ябарга кирәк ,журналистлыкка өйрәтеп булмый, шунда белем алган һәм мәскәүләрнең азу ярган каләмзатлары белән ярышырга сәләтле бер генә татар журналисты  бар, ул Флера Низамова -бүген язмый, дип белдерде. Фәйзрахманов әфәнде дип истә калды, татар матбугатына аналитика җитенкерәмәвен , халык белән очрашуларда  татар матбугатына карата шул сәбәпле тискәре фикерләр яңгыравын  ирештереп,   “Ватаным Татарстан” газетасы - хөкүмәтнеке, шуңа начар дип әйтә берәүсе, дип , мисал китерде. “Ә соңгы вакытта  әлеге газетның кайсы санында нәрсә укыдың”, дип сорагач, тәнкыйть итүченең җавап таба алмавын җемиеп кенә елмаеп та ассызыклады. Тапкыр сорау бирүчегә өченче әңгәмәдәш теләктәшлек белдерергә ашыкты, чөнки ул да укымыйча тәнкыйть итүләрдән  гаҗиз икән... Минем аңлавымча биредә җыелганнарның һәркайсы, мәгълүм эзлеклелек җебенә әллә ни тотынмыйча, үз белгәнен, күңелдәгесен сөйләде. Шуңа ахры,  бер-берсенә  бер үк вакытта бәйсез һәм аваздаш кыйпылчыклар кушылудан ниндидер бөтен картина укмаша ук алмады шикелле. Һәрхәлдә бу  тапшыруның   асыл максаты мин фәкыйрьгә аңлашылып җитмәде.  Әңгәмә барышында  район гәҗитләренә дә шактый каты  эләкте :   “ бар да  бер чыбыктан сөрелгән , әйтерсең пардан кызыл ыштан кигәннәр, алгы бите – глава,  соңгысы -  некролог...” Әмма  шушындый кыю белдерүдән соң , хәлне төзәтү  җәһәтеннән нинди дә булса акылга муафыйкъ рецепт тәкъдим ителер дип көткән идем дә, ул өмет акланмады, чөнки әңгәмәдәшләр, бернишләтеп тә  булмый дигән уртак фикердә ныгыдылар ... Бәлкем ниндидер нәтиҗәне күздә тотмаган мондый тапшыруларга   “Аулак өй” атамасы дулкынында “Капка төбе” яисә “Каравыл өе” сыманрак уртак исем кушу мантыйкка ярашлы  булыр иде.

                 Мәгълүм ки, бүгенге көндә почта чыгымнары арту яссылыгында татар  матбугатының мөшкел хәлен җайга салу ифрат тәҗел мәсьәлә. Шушы уңайдан  югарыдан төшкән фәрманны үтәргә бурычлы вәкаләтле даирәләр  ниндидер җыелышлар., сөйләшүләр уздырып, “күтәрергә”, “арттырырга” “ көчәйтергә” кебек изге теләкләрдән тукылган   карар кабул иткән булсалар да гаҗәп түгел......Һич югы “бармы бар” дияргә, яки, рус әйтмешли “арт шәрифне каплар өчен...”булса да. Әмма әлеге тапшыруда ул проблема  читтә торып калды. Янә килеп кайбер матбугат чараларының, язылу барышында ташламалы атналар оештыруы , шул чорда язылганнар өчен  куаныч, ә алдан язылып куючы тугъры абунәчеләр өчен “дүрәк калу” булып аңлашылуы хакында да сүз чыкмады... Бу  “хәйләкәр” ысул ахыр чиктә татар матбугаты ишелсен өчен астына казып керү  булып аңлашыла. Тапшыру азагындарак  яңгыраган сөземтәгә килсәк , ул болайрак :  укучылар даими үзгәрештә , ә газеталар, (шул исәптән “Татарстан яшьләре” дә) бер урында таптана, әмма ләкин барча гәҗитләр, хәтта “сары”лары да үз урыннарына кирәк ... “Үтмәс балта кимәк чабарга яхшы”дыр инде моның  татарчасы... Әмма тапшыруда катнашучыларны борчыган төп мәсьәлә – татар матбугатының куркаклыгы , югары даирәдәгеләрне якалый, җилтерәтә алмавы  булып аңлашылды...

          ...Яшерен батырын түгел, телевизор каршына кәнәфигә чумып утырганда, нинди генә кызык тапшыру бармасын, әллә нәрсәсенә  мәмрәтә, йокыны  китерә башлый...  Дөнья кызык корылган, кайвакыт өндәгеләр төштә, ә төштәгеләр өндә ниндидер  бөгелештә кабатлана...   Бер мәлне телеэкран әкрен-әкрен зурайганнан зурая барып, үзем дә телестудиягә, әңгәмәчеләр арасына барып эләккән сыман хис итә башладым. ...Һәм алып баручы ханым  һич көтмәгәндә миңа мөрәҗәгать

итеп, татар матбугатының хәле яхшырсын  өчен нишләргә кирәк дигән сөәлен турыламасмы?!..   Әвәле аптырабрак тордым. Як-якка карандым, күрәм, бар да тын калып миннән җавап көтә. Ярый, мин әйтәм, үзегез теләдегез, бигайбә, катырак әйтеп ташласам... Һәм күңелдәгеләрне  берәм-берәм теземнәргә салдым: Иң әвәле, сүзне матбугатның ни икәнен ачыклаудан башларга кирәк иде, -минәйтәм.  Бу газеталарның асыл максаты ни?  Тормышка чакырылышлары , үз алдына куйган бурычлары, омтылышлары, хыяллары нидән гыйбарәт? Максатлары өчлегә булса да үтәләме ?  Шартлы рәвештә ун баллы фәһем шкаласыннан чыгып караганда нүлдән ерак китәләрме?  Татарчалары өчлегә булса да тартамы?-  Чәчәк атсын өчен , -минәйтәм, - барча институтларда экономистлар әзерләүче факультетлар пәйда булганы сыман,  җурналистлар җитештерүче төркемчәләр   оештырырга кирәк. Һәм каләм тотардайлары бер үк вакытта   нинди дә булса эш рәтенә , әйтик, кайсысында икмәк  яисә чәчәк үстерү, терлек асрау,  кайсында банк вә бизнес эшләре нечкәлекләренә төшенсен, бәгъзесендә машина, очкыч, йорт төзү, җинаять ачу ысулларын  аңышсын, кәгазьдә язылган белән чынбарлык , ягъни теория белән практика аермасын  үз җилкәсендә тойсын. Югыйсә,   иҗектән сүз  ишү  фәне өйрәнеп кенә, кырык    төрле өлкәләргә  кагылышлы әтрафлы кыю аналитик язмалар тудыру мөмкин түгел . Андый иҗатның бутикларда тәкъдим ителүе дә бәхәсле...Шәхсән үземә матбугатка карата  кулланылган “бутик” кәлимәсенә  “бутыйк” дигән мәгънә йөге салынгандай тоела.

        Миңа төбәлгән карашларда кабынган нәфрәт утының арта баруын тою сәбәпле  бер кавым тын калдым. Аннары  тирән итеп күкрәк тутырып  сулап, көрсендем дә,” беткән баш беткән” дип,  әйтә башлаганымның очына  чыгарга җөръәт иттем  :

-  Дөньяда  дилетант,  үнәрсез бәндә  акыл сатуыннан да сару кайнаткыч  күренеш юк. Ә шундыйлар   “кыю” мәкаләләр яза  башласа,  психиатрия хастаханәләренә эш артмасмы?

- Сезнең тәкъдим –   матур утопия,  әйткәнегез эшкә ашсын өчен барлык вузларны башта һич югы өлешчә булса да туган телебезгә күчерергә кирәк, ә  бу,бүгенге шартларда мөмкин түгел бугай  -дип тел шартлатты аналитика азлыгына зарланган катнашучы.. Хозурындагылар  аңа теләктәшлек белдереп, баш кагыштылар.

-   Гафу итегез, -минәйтәм, - Татарстанда, туган телебездә  белем бирү хокукыннан файдаланган техник вузлар   булды һәм әле дә юк түгел. Янә килеп сезгә шөкәтсез тоелган район матбугатында предметны белеп язган, күргән белгән, шул җирлектә зур абруй казанган  кешеләрне телгә алган мәкаләләр дөнья  күрә. Янә килеп,  мәшһүр “Татарстан яшьләре”  газетасындагы язмалар да  бер чыбыктан сөрелми,  чөнки газета мөнбәреннән предметны энәсеннән җебенәчә белеп, асылына төшенүче төрле профессия кешеләре чыгыш ясый, һәм нәтиҗәдә “Татарстан яшьләре”  газетасы халык җыры сыман байтак күңелләргә якын һәм тансык ..

-   “Татарстан яшьләре” – башкалар өчен үрнәк,   эшләре ал да гөл, киләчәге өметле дисез инде алайса? –диде Алып баручы,  астыртын көлемсерәп.

-      Почта һәм  биләгән бинасы өчен аренда хакын  даими күтәрү   аша  үз көнен үзе күрергә сәләтле ул  басманы да кулдан туенучы “бутик”лар   көненә, “турыларга  мөмкиннәр, - дидем мин ...

-  Димәк  ирекле  татар матбугаты дәүләт тарафыннан яклауга  мохтаҗ дип саныйсыз...

-   Якларга кирәктер, тик   асрарга гына  түгел.

-   Моның нәрсәсе  хафага сала соң?

- Дәүләткә, дөресрәге дәүләт структураларындагы чиновникларга тез йөгенү модада  бүген. Минем бер текә  бизнесмен дус бар. Шул байтак түрәләрнең туган көннәрен белеп алып, шуларны даими шатландыруны гадәт иткән. Югыйсә тәгәрмәчкә адым саен күсәк тыгалар,  ди. Берәрсен өлешсез калдырсаң, шунда ук үзара киңәш башлана, “ әллә сине дә калдырды, узган ел фәлән бәйрәмдә мине дә оныткан иде бит , ул!” ди –ди сайраша чиновниклар һәм аннары  төрле күңелсез сюрпризларга тарасыңны көт тә тор, икән ...  Ягъни,  матбугат чаралары  тулаем  дәүләт химаясына  алынып, чиновниклар ихтыярына тапшырылса, эш харап...  Әйтик, кими торгач хакыйкый  абунәчесе  ике йөз өч йөз данәгә генә калганнарына дәүләт кайгыртучылык күрсәтте, мисал өчен ике мең тираж  белән  чыгарып баруны,  кирәксез 1700-1800 данәсен китапханәләргә сатыпмы, язылыпмы  алдыртуны  йөкләде, дип фараз кылыйк. Бар да әйбәт кебек, мөхәррир ипиенә май ягарлык,   ә журналистларыныкына   тоз сибәрлек  эш урыннары  тәэмин ителә.. Әмма  нигездә   укылмый, кулга да  алынмый          торган  гәҗит- журналларның ахыр чиктә  калдык абунәчеләр өчен дә абруй югалтачагы Мәнди анасына да аңлашылса кирәк.  Тора бара ул һәркемгә кадерсез булып аңлашылачак һәм муляж дәрәҗәсенә төшәчәк... Ә мондый басмалар алдыруга мәхкүм   китапханәләр    муляжханәләр булып аңлашылса, ни хәл итәргә?...... Беткәч бетсеннәр дип, зарурсыз гәҗит –журнал мөхәррирләрен, журналистларын төрле исемнәр, титуллар,бүләк-премияләр, мандатлар белән  узындырулары да мөмкин... Тыңларга яраксыз  радио, карарга яраксыз телевидение, җанга җәза җырлар, укырга яраксыз гәҗит- журналлар, китаплар ... Кем белә, бәлкем боларны  ниндидер проектның уңышлы чишелеше,  кемнәрдер ирешкән казанышлар дип санаргадыр? Бәлки   бу бер тәҗрибә булып, аны  тулаем  Русиягә  таратасы гына калгандыр? ...  Кайчандыр Миргазиян ага Юныс әдәби журналларда әсәрләрне укымлыклар алмаштыра, дип әрнеп язган иде... Укымлык, тыңламлык, карамлыклар чоры үтеп ,    “укшытмалар” сәгате сукмадымы  икән?.. Нәрсә авызыгызга су каптыгыз, сездән сорыйм, яп-яланаяклар!...

 -   Ниләр  дисең син бабаем?!- дип оныгымның сакалымнан  тарткалавына уянып китсәм, “Кара-каршы” тапшыруы төкәнеп,  хоккей башланган, милләттәшебез Данис Зарипов көндәшләр капкасына  бер алка ташлаган  икән ...

КҮБӘЛӘК КАНАТ ҖИЛПЕСӘ ...

        Үтмәс балта кимәк чабарга ярый...Кимәк сүзе төрекләрдә сөяк дигәнне аңлата.  Татарда  ул шул ук мәгънәдә  телгә алынган мәкаль тукымасында сакланып калган... Бу әйтем,  син юк кына дип санаган кешенең  дә тормышта үз урыны булуын һәм кирәге чыгу ихтималын  искәртә һәм  берәүдән дә йөз чөермәүне кайгырта.  Тарих сабаклары шуны раслый , дөньялар болганганда,  һәр тармактан, һәр  даирәдән үткеннәрне, затлыларны чүпләп юк итү,  аулау, читләштерү,  арчу хут алып, “сөяк чапкан  балталар”га  вакансияләр киң ачыла. Сер түгел, әле кайчан гына коммунистик вәзгыятьтән риза  булмаганнар, инде бүгенге шартлардан гаҗизлекләрен матбугат аша һәм пикет- митингларга чыгып   белдергәләп тора... Һәм киресенчә....Кичәге кып-кызыл ата коммунистлар бүген  миллиардерлар сыйфатында, буржуаз кыйммәтләрнең тугры сакчылары булып китте... Әлбәттә илебездә  тәнкыйтькә һәр өлкәдә дә җирлек җитәрлек...  Коррупция чәчәк атуы хакында  иренмәгән теләсә кем кайда гына тел чарламый ... Иномаркаларга сәрхүш хәлдә утырган эшем ияләренең кешеләрне бәрдереп качулары һәм кемлекләре ачыклангач та җавапчылыктан котылып калулары  хакында да матбугат чаралары армый талмый колак итен ашый. Әгәр кешеләрнең зурлыгын  алган керемнәре үлчәмендә бәяләсәк , халык хезмәтчеләре миллиардер депутатларыбыз вә җитәкчеләребез  бездән мең, ун мең тапкыр зур, күренә ә аларга карата без исә бөҗәк хәлендә калабыз... Аена биш мең тәңкәгә җан асраучы  авыл хезмәтчәннәрен күрер өчен аларга лупа кирәк булмагае...Ягъни фәлән миллионлык машинада җилдерүче “эре»ләрнең вак-төякне абайламавы ул күзлектән караганда һич тә гаҗәп тә түгел.  ”Чебен дулап тәрәзә ватмый” дигән мәкаль  дә бүгенге кешеара нисбәтләр яссылыгында  башкача аңлашыла  башлады...Гәрчә, галимнәр, дөньяның бер  почмагындагы тиешле урында, тиешле моментта күбәләк канат җилпегәннән, икенче тарафында давыл кубу ихтималын да кире какмый... Шулай булгач, кеше хәтле кешегә саграк кылану хәерле....

          Җитди бәла казалар гел-гел  адәм башына төшми билгеле. Хәлбуки, берәүне дә буш, мәхрүм калдырмаучы  тешкә тия, касыкка төртә  торган вак-төяк уңайсызлыклар дә адым саен очрап, сабырсызракларның тәмам үзәгенә үтә... Әйтик, мин фәкыйрьгә күптән түгел  Төркиягә барып кайту  насыйп булды. Казан аэропортында сәфәр чыкканда   ике , ә кайтканда, илебез очкычы килеп җитмәү сәбәпле дүрт сәгатькә  тоткарланырга туры килде...Әле бит аэропортка кергәндә һәм чыкканда , төрек кардәшләрдән аермалы буларак безнекеләр иренмичә, җиренә җиткереп, озаклап тәфтишлиләр...  Тырышлыкларына сокланасы  урында бәгъзеләр  моңа кыбырсый, янәшәмдә чират көткән бер пассажир, авызына төкереген җыеп озаклап  эзләнүләреннән  ләззәт табучы аэропорт хадименә ымлап,    “чистый геморрой булды бу” дип мыгырданды, янә берсе  , “их, универсиада чорында бүтән бер ни түгел, Казан аэропорты хезмәтен генә күзәтәсе иде” , дип уфтанды... Ә бит болай һич ярамый...Безнең бистә мәчете имамы бер җомгада , Аллаһе Тәгаләнең ризалыгын алу өчен нишләргә кирәк дигән сорауга, пәйгамбәребез г. с. ачуланма, дип җавап биргән, дип сөйләгән иде... Тагы нишләргә кирәк?- дип сораган шул ук кызыксынучы. Ул кабат “ачуланма, -дигән җавап ишеткән. Өченче тапкыр “тагын нишлисе” дигән соравына ул  янә шул ук җавапны ирешкән....”Гасабиланмау хәерле” дигән мәгънә борынлый  ошбу риваятьтән... Хактан да юк-бар өчен дә чәүчәләкләнү  урынсыз, чөнки  һәркайда һәртөрле вазифаларны  башкару нигездә  “үтмәс балталар” җилкәсендә. Мәгълүм ки, үктәбер түнтәрелеше илнең астын өскә китергәч,  җитәкче урыннарга  М.Булгаковның  “Эт йөрәге” бәянында тасвирланганча шариковлар менеп кунаклаган.. Нәтиҗәсе мәгълүм, миллионнар  канлы сугышларда һәм ачлыктан кырыла, җәбер-золымга, коллыкка һәм мәхбүслеккә, хурлыклы үлемгә, куркып, дер калтырап, әләкләшеп яшәүгә  дучар ителә... Төптән уйлап баксак, әле күптән  түгел Иделдә “Булгария” теплоходы бату сәбәбе дә ахыр чиктә  компетенсызлыкка барып тоташа...  Әйе, тормыш дәвам итә, Шариковлар ыруын   балалары, аннары  оныклары  алмаштыра тора. Коммунистик режим төкәнеп демократия җиңеп чыккач та җитәкчелек Шомбай сыман тунны гына әйләндереп киде  шикелле?  Хакыйкый Шагыйрь Мөдәррис Әгъләм  икейөзлеләрне йөзе юклар алмаштырды дип язган иде...Миңа калса шул ук абзыйларның  икейөзлелеген йөзсезлек алмаштырды.  Ахрысы, ипиле урыннарны ятка бирмәс өчен  хакимият   ниндидер  җитди фәнгә таяна ...  Популяр язучы  Климов Г. П. серне ача төшә сыман,  аны “югары социология” дип тәгъдим итә.   “Князь мира сего” атлы  әсәрендә әлеге автор НКВД  структурасында барлыкка китерелгән 13 нче бүлекнең  нәкъ менә хакимияткә үрмәләргә сәләтлеләрне ( потенциаль көндәш-конкурентларны ) барлау һәм шундыйларның нәсел-ыруларын корыту юнәлешендә профилактик чаралар уздыру хакында тәсфилләп яза...Автор үзенең күп кенә хезмәтләрендә һәм әдәби  әсәрләрендә,теләсә кайсы  хакимияткә каршы гавәмне күтәрердәй, сүзе үтәрдәй талантлы, фидакарь кешеләрне  гомуми стандартка каулый , аларны яһүд каны катнашкан булуда гаепли,  психопатлар, гомосексуалистлар, лесбиянкалар, ягъни  дегенератлар ярлыгы тага һәм андыйларның урыны психатрия хастәханәсе дип хөкем чыгара... Автор  кара исемлегенә руханиларны да кертә. Аларга карата негатив фикерен дәлилләү өчен, ул Войничның “Кигәвен” романына мөрәҗәгать итә . Әлеге әсәрдә никахка кермәү  (целлибат , русчасы - обет безбрачия) тәртибен бозган кардиналның улы  революционер булып китә ләбаса... Революционер – хакимияткә кул озайтучы кеше...  автор хөкемендә - психопат... Кем белә, бәлкем  мәчет, чиркәү, синогаларны җимерү, руханиларны подвалларда ату, ГУЛАГларга озату әлеге автор бәян иткән “фәнни” нигездә оештырылгандыр... Автор предметны белеп яза сыман, чөнки НКВД  да хезмәт иткән, разведчик булган, аннары  үз ведомствосына биргән антын бозып  АКШ канатына астына сыенган, ниндидер , ЦРУ уздырган  “Гардвард проекты”нда катнашкан... Ул  үзенең НКВД таккан алтын пагоннарын  шул исемдәге әсәрендә  “Әтрәгәләм канатлары”  (крылья холопа)  дип тәгаенли. Аның  логикасы буенча милләтне череп таркалудан коткару өчен  беренче чиратта язучыларыннан, журналистларыннан,   башка интеллегенция вәкилләреннән  тазарту зарур.  Каләмзатларның 90 %ы  ,ә  крәстияннәрнең   5 % ы   бозык буын калдыра дип белдерә   әлеге әфәнде...  Ирексездән, 1937 нче елларда югарыдан  төшерелгән  разнарядкаларда  әлеге  саннар нигез итеп алынмадымы икән  дип куешлы...

            Юлда буш вакытта укырмын дип,  танылган  доктор Владимир Курпатовның “ Невроз  озатуындагы гомер буйлата” ( С неврозом по жизни) китабын алган идем. Тормыш ыгы-зыгысына баш бирми яшәү өчен менә дигән киңәшче булып чыкты әлеге әсбап.. Мәшһүр доктор фикеренчә хайваннарның, аңнан азат булулары сәбәпле,  психикалары  сау сәламәт икән  . Дөрес, аларны да  котыртып, шашыну хәленә җиткереп була, ди ул. Ә кешегә исә даими неврозда калу өчен үз акылы да җитеп ашкан... Ул бит мең төрле борчулар, хәсрәтләр  эчендә үз үзен кимерүдән бушамый, тегендә ашыга, монда томырыла, анда йолкына, анысын аласы, монысын урнаштырасы , тегесенә җитешәсе бар, җитәкчесе эт итеп сүгәргә , хәләл җефете  буранын очырырга мөмкин , юлда ГИБДД хезмәткәре поскыныннан чыгып туктатуы мөмкин.. ЖКХ бәяләрне  даими арта, урамда барганда кемдер җилкәсе белән бәрелә, яки син ялгыш орынасың һәм артыңнан газиз әниеңне телгә алып   кычкыралар, көткән автобусың  вакытында килми, яки син соңарасың, яки каядыр барышлый “бөке”гә тарып,  соңарырмын дип борчылудан үтең куба  һәм башкалар , һ.б.ш.и. Ягъни акыллы булуының күн генә түгел, ә иләк ягы да бар.... Менә ни өчен ислам тәгълиматы адәм баласы хәсрәттә һәм акылы камил кеше дин тотарга тиеш , иманның яртысы сабырлык, ә икенче яртысы шөкерана итү дип өйрәтә,менә ни өчен имамнар өзми-куймый , ниятеңнең дөрес булуын һәм нәфес ярсуын  авызлыклауны беренче планга чыгара... Һәм менә ни өчен иң зур җиһад – үз үзеңне, ягъни нәфесеңне , ярсуларыңны җиңү  икән... Сүз дә юк, белемле   имамнар психотерапевтлык вазифасын  да  башкарып , җаннар тынычлыгын кайгырта ... Менә ни өчен өйдә укыган намаздан мәчеттә укылганы күп тапкыр өстен диелә икән...

             ”Чагыштыруга китсә...” атлы Зәки ага Зәйнуллинны кануный эзәрлекләүдән араларга теләп язган  мәкаләмдә ( Т.Я. №54, 23.04.2013) Григорий Петрович Климовның ( чын исеме Игорь Борисович Калмыков)  хакимияттә тик психопатлар утыруын дәлилләүче хезмәтләрен санаштырган идем шикелле.  Л.Н. Толстойның  “Дөнья белән акылдан язганнар идарә итә” дигән фикеренә  дә мөрәҗәгать итә әлеге автор ...Ә бер мисалы бигрәк тә  үзәккә үтте: нәни  гәүдәле ябык психик авыру ярсыса, шуны дүрт –биш таза санитар кулларында тотып тора  алмый дип яза автор. Кризис чорында пациентның җен көчләре уяна, имеш... Әниемнең дә сөйләгәне бар, яшь чагында, янгын вакытында зур сандыкны   берүзе  өйдән өстерәп алып чыгып, тыкырыктагы коры елга аша  сөйрәп, үргә меңгергән ул ...Ә икенче көнне сандыкны көч-хәл урыныннан  гына  кузгата алган. Г.П.Климов раславынча  мускуллары нормаль үскән кеше үз авылында , яки районында җиңүче була  ала, ә ил яки дөньякүләм ярышларда җиңүгә мускуллары  нормадан тайпылганнар гына ирешә ала... Җитәкчелеккә дә имеш ки бары тик нормадан тайпылган тилемсәләр генә ирешергә сәләтле......Әлбәттә  Г.П. Климов  ысулының  үз мантыйгы...Һәм ул миңа тамчы да ошамый. Чөнки үземнең дә  яхшымы яманмы тигез җирдә түмгәк чакларым булмады түгел. Кырыслык  та күрсәтми калынмагандыр, өрәгең каты дигәннәрен дә ишеткән бар, әмма  психик тайпылуга ук барып җителмәде кебек. Һәрхәлдә таныйсы килми мондый  диагнозны. Ә менә мөхтәрәм доктор  Владимир Курпатов фикеренчә  җитәкчеләр генә түгел,  акылы камил һәркем невроз белән кулга кул тотынып яши булып чыга... Ярсыткыч  сәбәпләр басымы әлбәттә, вазифага карап   үзгәрәдер, арта яки кимидер...Бәгъзе җитәкчеләрнең ычкына язып акыру бакыру- ярсулары, ә андыйларны мин үз гомеремдә  үзепеснең милләттәшләр арасында  аерата еш очраттым, кешегә каты орынулары, төрле әшәкелеккә барулары   хакында “Завтра” газетасында “Кессон авыруы”  дигән мәкаләдә  шактый кызык язылган. Әгәр су астына   төшкән водолазны   тирәнлектән артык тиз өскә калкытсаң басымнар аермасы үзгәрү сәбәпле моның башына бәрә,  сәләмәтлегенә , һәм хәтта психикасына да зыян килергә мөмкин икән...Мәкалә авторы фикеренчә, затсыз нәселдән чыккан түбән дәрәҗәдә йөргән бәндәне капылт югарыга күтәрсәләр, аның да акылы зарарлана, үзенең  ни кыланганын аңламау, шулай тиеш дип саный башлау котылгысыз .  Халкыбыз телендә “кыланышлары кырга сыймаучы” андыйларны, гафу итегез,  “....тан көрәк булган” дип бәяли...Руслар исә мондыйларга карата “из грязи в князи” дигән гыйбарә  куллана..

                     Кыскасы, беребез дә буш түгел, кемнең кем булуына карамастан  невроз белән кулга кул тотынып яшибез, һәм һәрдаим  этлек көтү халәтеннән арынмас  өчен   сәбәпләр җитәрлек һәм “ирешелгәннәр” чик булмаска да ошап тора.  Кызына, улына, сөяркәсенә, башкасына өчәр, бишәр миллион айлык хезмәт хакы оештырып, шуның өстенә миллиардлар урлап яшәүчеләрнең хәле  тагын да мөшкелрәктер дип чамалыйм. Бер эләктергәнне ычкындырасы килми ләбаса, тагын  умырырга укталыш якадан җибәрмидер  нәфесе котырган , ягъни психикасы какшаган әфәндекәйләрнең һәм ханым әфәндекәйләрнең...Кабергәчә кәнәфи бирмәс өчен көрәшләр дә шул хакка булып аңлашыла..  Ә ирекле матбугат әлеге теманы нигәдер гел куертып, халкыбызның юксыл  күпчелеген  үртәп, үчекләп, ярсытырга теләп азаплана кебек... Үзенчәлекле сынау-тест уздырмыйлармы дип тә шикләнеп куярсың...

              Төркиядә чук гүзәл Босфор ярындагы паркта якыннарым белән бергә ял иткәндә кырыбызга “Интерны” сериалының Фил атлы персонажына охшаган берәү  килеп, саф татар телендә сәлам бирде һәм “ татарча сөйләштегез  кебек тоелды”, дип кызыксыну белдерде. Бу егет  Казанда яшәгән һәм белмим, ничектер татар һәм рус телләрен шактый камил  дәрәҗәдә үзләштергән америкалы булып чыкты...Америкалылар, инглизләр ниндидер ят тел өйрәнүне хобби итәләр  дип  ишеткән бар иде анысы , тик ышанмый идем.  Хәлбуки,  Климов Г.П. америкалыларның яртысы  психик яктан сәламәт түгел дип тә яза... Әллә кайда, океан артында яшәүчеләрнең кулланылыш даирәсе тарайганнан тарая баручы   татар телен камил дәрәҗәдә өйрәнүе   рус белән сайрашып  гомер кичерүче  татар  өчен баш җитмәслек нәрсә, әлбәттә ...

            Нәкъ шул ук көнне  Истанбул каласында мәһабәт залда Тукай бәйрәме узды. Кичәне 5 яшьлек оныгым Әмирхан “Кисекбаш” поэмасын яттан сөйләп башлап җибәрде. Бер милләттәшебез , нишләп баланы  шулай интектерәсез, дип кызыма сәерсенүен  дә белдергән. Татарча мультфильм караганда үзе ятлаган ул аны, дип аклануга  ханымның  ышанасы килмәгән, татар баласының Тукай поэмасын ятлавын гайре табигый хәл санавыннан чигенмәгән... Бу бәйрәмдә Чуашстанның Урмай авылыннан килгән  Фәрит Гибадтинов җитәкләгән “Мишәр” балалар ансамбле дә катнашып,   милли җыр-биюләре белән   кичәгә милли бәйрәм рухы иңдерделәр....Фәрит әфәнде  өч мең йортлы Урмай авылында   рухыбыз- динебездән, гореф-гадәтләребездән, туган телебездән тайпылмый,  тормыштан тәм һәм ямь табып, татарның каймаклары булып яшибез дип белдерде...Ул әлеге кичәдән фотоларны интернетка шәхси сайтына элергә дә  өлгергән... Үз теленнән үз теләге белән баш тартып, балалары белән русча гына сөйләшүче  милләттәшләребез өчен урмайлылар үҗәтлеге, алардагы иман ныкълыгы һәм  Фәрит әфәнденең фидакарьлеге  сәер тоеладыр... Кемгәдер  бүгенге көндә татар баласының саф татарча, мөселманча, ата-бабасы рухына ятышлы  исем йөртүе дә  мәзәк тоелуы бик мөмкин. Газиз балаларына роботларга  ятышлы һәм дә фәхешханәләр өчен хас псевдонимнар  дулкынындагы  исемнәр кушу  алар өчен норма...

                  Кыскасы борчылыр, ярсыр, үрсәләнер  өчен сәбәпләрнең очы-кырые күренми. Һәркемнең  дә хисләрен гелән авызлыкта тота алмавы да табигый...Күбәләк хакында онытып, кирәкмәгәнгә күтәрелеп бәрелеп, күркәдәй кабарынып, көрәшче милләтпәрвәр, яки ил агасы роле уйнап, төрле фокус күрсәтеп  шаккатыручыларыбыз да юк түгел... Әмма, кемнәребездер тыныч кына , сабыр гына, тормыштан тәм һәм ямь табып һәм аңа ямь өстәп, халкына-милләтенә тугъры хәлдә, хәләл белән харамны бутамый  эшли һәм яши  белә...  Шундыйлар сүндерми өметне...

ЧЫН ВӘ ЯЛГАН

                                            

                                                      Көчле кулы берлә Ялган Чынны бер суккан, ди дә,
                                                      Чын батып киткән, ди, чыкмаска җиһанга мәңгегә! —

                                                                                                                    Габулла Тукай

 

            

               Дөнья гел болганып тора, кайда чын, ә кайда ялган икәнен аңышып өлгерешле түгел... Бигрәк тә тарих  дигән фәннең фәнлеге соңгы елларда көннән көн бәхәсле була бара. Хәер , Европада ул күптән фән түгел, ә әдәбиятка  иш санала бугай...Татар халкын кеше ашаучылар буларак тәкъдим иткән  6 сыйныф мәктәп укучылары өчен  академиклар  А.А.Преображенский, Б.А.Рыбаков иҗат иткән, Русия мәгариф министрлыгы дәреслек буларак кабул иткән  “Ватан тарихы”( История Отечества) белән танышкач, европалылар хаклы дияргә генә кала. Ата-бабаларыбыз рухын рәнҗетүче әлеге “ хезмәт”кә ризасызлык белдереп мәхкамәгә мөрәҗәгать  иткән  милләттәшләрнең өметләре акланмады, Русия Фемидасы  авторларны хаклы дип тапты.  Шул ук вакытта  милләттәшебез Зәки ага Зәйнуллинга карата   “Звезда Поволжья” гәҗитендә басылган  һәм  югарыда  китерелгән  сүрәткә  шәрехләмәне хәтерләткән “Россия глазами татарина” дигән язмасы өчен җинаять эше кузгатылды...

             Югыйсә,   “Мин –рус,  кайда мин, анда Русия” исеме астында  интернетка эленгән сүрәтләрнең иң шөкәтсезе  бусы түгел. Анда, шушы шигарь астында һәр ике җенес вәкилләренең  олы һәм кече йомыш  үтәүле, ачыктан ачык рус милләтен хакәрәтләүне максат иткән  “иҗат җимешләре”  байтак .  Шәхсән үзем Зәки аганың шау-шу тудырган  язмасын хупламасам да,     бүгенге  шартларда, аны канун киртәсенә сыя  дип чамалый идем.  Әгәреңки сыймый икән,  эшне иң әвәле интернетны телгә алынган төр рәсемнәр галериясеннән тазарту һәм авторларын,  нинди милләттән булуларына карамастан тәртипкә чакырудан   башлау дөресрәк булмас иде микән соң  ? 

 

             Бүген Голденков Михаил Анатольевичның  Русиядә  кабул ителгән рәсми тарихка  чапырыш  эчтәлекле китаплары ирекле сатылуда, ә   интернетта аларның бәяләре һәм алдыру тәртибе  бәян ителә. Быелның 28 март санында басылып чыккан “Звезда Поволжья” газетасында Вадим Ростовның ( асыл исем-фамилиясе Вадим Деружинский) “Рус милләтенең йөзе” ( Лицо русской национальности) дигән күләмле язмасында Русиянең рәсми тарихы кире кагыла һәм автор, ил  генетиклары уздырган   анализларга  сыгынып,  руслар славяннар түгел,  ә угро- финнар , мордва-мукшылар дип белдерә. Шул ук газетада  басылган “Бу русныкы  булмаган  рус теле”( Этот  нерусский русский язык) дигән мәкаләдә  шушы ук автор  рус телен – славян теле дә, Русь теле дә түгел дип  чатакама килә...Аның башка күп кенә  язмалары  үзе  гамәлгә куйган матбугат чарасы (Аналитическая газета “Секретные исследования”) кысасында   интернетка  да эленгән.  “Тарихка тәэсир итү күәсенә ия  милли ялганчылык” (Национальная лживость как фактор истории) атлы мәкаләсендә   Вадим  Ростов,  бәхәсле фикерләр тулы тарихи чыганакларга таянып,  илебездә бүген  киң таралган караклык, ришвәтчелек, коррупцияне русларның “ милли сыйфаты” -  ялганчылыкка кайтарып калдыра, һәм фикерен дәлилләү өчен рус халык әкиятләрен һәм Пушкинның киң җилкәле татарның башын кисү турында юллары бар  әсәрен дә эшкә җигә... Әлеге авторның  татар тарихына,  Алтын Урдага карата салулаган бәяннары да шактый үзенчәлекле . Кыскасы,.   Вадим Ростов  шәрехләмәләре һәм ул мөрәҗәгать иткән чыганаклар  белән танышкач, СССР   чорында әйләнештә йөргән  “ә милиция кая карый?” дигән риторик сорау да  күңелдә кымырҗап ала... Хәлбуки, Тишков институтының милләтебезне дәүләт дәрәҗәсендә дистәләрчә кабиләләргә таркату омтылышы искә төшә дә, явыз ниятнең шул ният итүчеләрнең үз башларына һич уйламаган тарафтан үзенчәлекле әйләнеп кайтуы мәллә  соң бу,дип тә көрсенеп куясың...                    

              Шәхсән, угро-фин токымына кардәш булуның  һичбер  кимчелеген, начар ягын тапмыйм. Финнәр –чиста, пөхтә  һәм матур халык, илләре искиткеч тәртипле һәм күркәм.  Көяз балтыйк буе халыклары  да шул нәселдән.      Ә  рус  халык җырларын   үзәкләрне өзәрлек итеп кабатланмас  аһәңдә  башкаручы   талант иясе Надежда Кадышева, мәгълүм ки,   мордва милләтеннән. Мин институт тәмамлагач, өч ай Мордовиядә эшләдем һәм рәсми рәвештә мордва дип  тәгаенләнгән  мукшы һәм  эрзя халыклары  вәкилләре белән аралаштым. Салам төсендәге чәчле, эре таза гәүдәле матур күркәм кешеләр дип истә калдылар... Әлбәттә араларында  кара чәчлеләре дә шактый иде. Җирле мишәр кардәшләр хакында, “башмагының табаны тишек булса да, өстен ялтырата” дип шаяртулары   истә калган . Юл мастеры буларак,  юл эше каралган трасса буенча кышын  вак таш ташыту минем җилкәдә иде... Үзбушаткычсыз әрҗәле  йөк машиналарын эксковатор чүмече белән бушатырга туры килде. Эксковаторчы  Габдрәшитов

( исеме онытылган) агай белән бергә авылларда, җылынып чыгар өчен  аның таныш-белешләре  өйләренә кергәләдек. Мукшылар-кунакчыл, ачык күңелле халык ,  йортлары  нигездә алты почмаклы, мичләре  алагаем зур, астында ванна керер , юыныр өчен   шактый  зур уентысы   бар. Капка -койма тотуга игътибарлары әлләкем түгел, ихаталары  нигездә ике корылмадан -өй һәм абзардан  гыйбарәт иде, ул чорда. Дөрес,  Рузаевка шәһәренә якын сортлы алма үстерүче  бай совхозда коймалар биек, хәтта өстән чәнечкеле чыбык та  тарттырылган иде дип истә калган...

         ...Бер үк эчтәлек төрле формада төрлечә тәэсир итә. Әйтик  нәфис сүз остасы һәм сатирик Задорновның  руслар  турында сөйләгәннәрен тамашачы рәхәтләнеп көлеп, яратып  кабул итә.  Ә ул ирештергән  мәгълүматны    башка берәү   тиледән туры хәбәр дулкынында  җиткерсә,  монысы  ярсулы ризасызлык тудыра... Хактан да, яһүд  турында яһүд усал шаяртканда  башка милләт вәкиленең шул  дулкында  темага кысылуы, аны ат дагалаганда  ботын кыстыручы   бака  хәленә  куя...Русны рус, татарны татар, мукшыны мукшы  тәнкыйтьләсен, сүз юк,  әләм кулларына,   кардәшләрнең үзара тукмашып тузан кагышуы рухи сәламәтлеккә файдалы. Ә әрсезләнеп  синең милләтең хакында  ятлар  остаруы  күңелгә сары май булып ятмый... Тулаем милләтләрне гаепләү, хәкарәтләү  СССР шартларында, һәрхәлдә  безнең заманда хупланылмый , ә сатлыкҗанлыкта гаепләнеп илләреннән сөрелгән  кырым татарларын , Кавказның мөселман халыкларын  искә төшермәү , белмәмешкә салыну   мәхкүм санала иде кебек.   Аерым милләткә карата  тел озайтудан фашизм һәм сталинизм исе аңкый, тарихка артык ерак кермәгән тәкъдирдә.  Ә Вадим Ростов бәян иткән  русларга карата уздырылган “генетик эзләнүләр” һәм бәхәсле фаразлар  мин фәкыйрьне хафага сала, чөнки,  аның язганнары хак булса, моны без татарга карата  күчереп арканлаулары да бик мөмкин. Ә аннан нәрсә килеп чыгасын бер Хак Тәгалә генә белә булыр ....Мишәрне - болгар,яки мари,  типтәре -  башкорт, казан арты татарларын –чуаш  яки ар дип  нәтиҗә чыгаруларын көт тә тор. Һәм мондый  “эзләнү”ләрдә сәяси заказ ,  алдашу - буташтырулар булмас дип кем гарантия бирә ала?...

          Әлбәттә, тулаем рус халкын  А.А.Агафонов, Р.Б.Рыбаков һәм аларны хуплаучылар белән генә тиңләштерү гадел булмас...Андыйларга  кискен бәяне әлеге милләтнең алдынгы  вәкилләре кайчанда булса  бирми калмас әле дип өметләник. Ә бит русның  бәһа биргесез шәхесләре дә  бар... Җөмләдән , мөхтәрәм профессор Жданов Владимир Георгиевич...  Халык арасында армый - талмый  дәгъвәт белән шөгылләнүче ул фидакарь зат  белән  тиңләшерлек  имамнар барлыгы миңа мәгълүм түгел...  Ул, ислам тәгълиматы  тыйганнарның барчасын да тыю ягында. Владимир Георгиевич  исерткечләрнең һәм җенси тотнаксызлыкларның  котычкыч нәтиҗәләргә китерүен  фәнгә һәм мантыйкка таянып шул кадәр үзәккә үткәзеп дәлилләп сөйли ки, тын алырга кыймый  тыңлыйсың. (Кызыксынучыларга,  үтемле вәгазьләре  белән интернет аша да таныша ала) Аракының күзгә зарары турында сөйләгәндә алкогольнең канга тәэсире һәм күздәге нечкә кан тамырларының шул сәбәпле ниләр кичерүе  турындагысын мин шуннан табып тыңладым  ... Алкашларның борыннары кызарып, зәңгәрсулануы сәбәбен дә ул кара тактага сызып күрсәтә-күрсәтә тзсфилли. Кыз килеш кияүгә чыгу мөһимлеген профессор телегония дигән фәнгә таянып  бәян итә.  Тарихи факт, Мартон фамилияле дәрәҗәле бер  инглиз шәп токымлы атын зебра белән кушылдыра. Әмма бия колынга узмый. Ничәдер елдан соң ул әлеге шәп нәселле ак  бияне  токымдаш  айгыр белән кавыштыра. Бу юлы колын туа. Әмма тәнендә зебраныкы сыман сызыклар ярала. Беренче  җенси мөнәсәбәт,   эзсез узмавы хакында профессор әфәнде  кошлар һәм кешеләр тормышыннан да мисаллар китерә. Һәм “телегония”не халыктан мәгълүм максатлардан чыгып  махсус яшерәләр, ялган фәнгә чыгаралар  дип саный.

                   Мәгълүм ки,  шәригатьтә  зина кылуны зур гөнаһ санау белән  белән генә чикләнмичә, моңа карата каты җәза да каралган. Христиан дине дә зина кылуны (прелюбодеяние)  әшәке гөнаһ (смертный грех) дип таба.  Жданов  фикеренчә беренче тапкыр “ялгышучы” кызларыбызның партнерлары  хәмер, яки наркотик кулланган  булса,  ә бит ялгышулар күп очракта айнык  баштан килеп чыкмый, бу  хәл  аның киләчәктә  туачак барча балаларына да тәэсир итәчәк...  Русиядә халык кимү , гарип балалар арту әлеге профессор бәянында   җенси тотнаксызлык проблемасына да кайтып кала. Русның бу профессоры ислам динен, мөселманнарны гаепләүдән  ерак тора,  лекцияләрендә мөселманнарны хөрмәт белән үрнәк санап   искә ала. Ул төрле сорттагы  “ирекле мәхәббәт”кә армый талмый кодалаучы массакүләм мәгълүмат чараларын  гаепли...Наркотикларны тыйган атлы шау-шулы акцияләрне аларны пропагандалау өчен уздырыла дип  белдерә...

               Татарда “сиңа ялган, миңа чын” дигән гыйбарә бар..Мәкаләмдә бәян ителгәннәрдән дә кайсын чынга алу, ә кайсыларын кабул итмәү , әлбәттә инде мөхтәрәм укучылар  ихтыярында....