Һавадагы торнага кулъяулык болгама

Бүген үзләрен башкаларга акыл өйрәтүгә хаклы санаучы, үзләрен цивилизацияле дип атаучы көнбатыш илләре тарафыннан Русиягә интернет буйлап берөзлексез әллә ниткән уклар оча. Ил президенты В.Путин адресына да нинди генә тискәре фикерләр яңгырамый. Әмма авызың бер пешкәч өреп кабасың, һәм күпчелек мондый һөҗүмнәр артында кемнәр торуын, аларның нинди нияттән чыгып әйтелүен чамалыйдыр. Хәтердә, СССР заманында, тормыш ныгып киткәч, бер мәлне Брежнев турында мәзәкләр хут алды. Баксаң, асыл максат тормышны тагын да яхшырту түгел, ә СССР дәүләтен тарату булган икән. В.Путин, аның хө­күмәте адресына гаепләүләр яудыру, илдәге бөтен кимчелекне аңа аударырга маташулар да чираттагы охшаш максатны күз уңында тотарга бик мөмкин. Шәхсән үзем янәшә-тирәдә ил тормышын уңайрак якка үзгәртерлек ниндидер яңа сәяси көч, халык ышанычын казанган шәхесләрдән гыйбарәт альтернатив хәрәкәт күрмим. Һәм үзләрен берничек тә расламаган тәнкыйтьче бәндәләрнең асыл максаты һаман да шул җимле тагаракка борын төртүе генә булмагае. В.Черномырдинның “тагын да яхшы булсын дип теләгән идек, һәрвакыттагыча килеп чыкты” дигәнен онытмаска иде. Булыр-булмас команда хакимияткә ирешкән очракта илдә тәртипсезлекләр башланырга һәм күпчелек халык тыйнак матди һәм рухи мөмкинлекләреннән дә колак кагарга мөмкин ләбаса. Мактаулы АКШ­ның Сан-Франциско шә­һәре полиция хезмәткәре кулга алганда каршылык күрсәткән кара тәнле җинаятьче наркоманны атып үтергәч, шәһәрдә фетнә кузгалып, урамда торган машиналарны, кибет-рестораннарны ватып-җимереп ташлаулар гына да ни тора. Һәм үзләрен цивилизацияле санаучы илләрдәге шундый вакыйгаларның төрдәшләре тезгенне артык бушаткан очракта андый хәлләрнең бездә дә бише белән кабатлануы бик ихтимал. Алардагы мондый чиктән чыгулар үткәндәге акырта-бакырта “циви­лизация”ләүләренә кайтаваз булып аңлашыла. Физика законы буенча, берни дә юкка чыкмый, бер форма икенчесе белән генә алмашына. “Бәйрәм ашы — кара-каршы” тәртибе дә актуальлеген җуймый. Саба юл оешмасында прораб булып эшләгән Мәҗит дус (ул инде мәрхүм, авыр туфрагы җиңел булсын) “һавадагы торнага кулъяулыгыңны чыгарып болгама” дия иде. Кулъяулык сүзен якын-тирәдә хатын-кызлар булмаганда башка төшенчә белән дә алыштыргалый иде ул. Казах язучысы Олжас Сөләймановның бер ши­гырендә “без сезгә цивилизация китердек” дип шапырынучы килмешәктән җирле әңгәмәдәше “сифилизацияме?” дип кайтарып сорый (“Мы вам принесли цивилизацию”, — сказал Иван. “Сифилизацию?” — переспросил Садык...). Тарих ша­һит: гомер-гомергә төрле кыйтгаларда үз көннәрен үзләре күреп, үзләре те­ләгән рәвешле яшәп яткан халыкларның илләренә, утрауларына мылтык, пычак күтәреп басып кергән талаучы, көчләүче, үтерүче, коллыкка дучар итүче яугирләр, аларны шушы кәсепкә турылаучы хакимиятләр үзләрен, үз кул ас­тындагы геноцид уздыру корылышындагы халыкларын – “цивилизацияле”, ә каза күрүче, шуларга корбан булучы кавемнәрне “кыргыйлар” дип тамгалаган. Акырта-бакырта “цивилизация”­ләүчеләр кайсы илнеке булсалар да, аларның вәх­шилекләренә каршылык күрсәтүчеләрне элек тә, хәзер дә террорчылыкта гаеплиләр. Ягъни үзгә халыкларга каршы корал куллануларын, аларның авыл-калаларын бомбага тотуларын законлы санап, корбаннарының каршылык күрсәтү­ләре хокукын, “бәйрәм ашы — кара каршы” тәртибен танымыйлар. Бөек Ватан сугышы барышында да фашистларның арт сабакларын укытучы партизаннарны үзләрен югары раса вә­кил­ләре санаучы баскынчылар бандитлар, террорчылар дип атаган. Октябрь революциясеннән соң илләре азатлыгы, диннәре иреге өчен яуга күтәрелгән Урта Азия халыклары вәкилләре дә СССР чорында басмачылар саналды. Дөрес, мөстәкыйльлек яулангач, әлеге илләрнең үзләрендә бәяләмә инде башкача. Мәгълүм ки, тарихны җинүчеләр яза. Һәм алар башка халыкларга карата җинаятьләрен игелек кылуга саныйлар. Үзләрен үтә чыккан цивилизацияле санаучы, башкаларга ничек яшәргә өйрәтүче көнбатышлыларның барча кыйтгаларда кан коеп, җирле халыкларны кырып, талап, коллыкка төшереп чын йөзләрен күрсәтеп аргач, һәм колонияләре халыклары канлы көрәштә азатлыкка ирешкәч, кыйблаларын капылт үзгәртеп, әүлияләр җөббәсе бөркәнеп, кеше хокуларын кайгырта башлаулары таң калдыра. Әйтергә кирәк, аларның оештырган халыкара судлары төрле континентларда җирле халыкларны тулаем юк итүләрне, кара тәнле халыкларны кыра-кыра коллыкка төшереп эш хайваны сыйфатында файдалануларны әлегәчә геноцид дип танымады. Аның каравы, үткәндә кылганнары башкаларны хөкем итәргә әхлакый хокук бирмәскә тиеш илләрнең парламентлары, әйтик, Төркияне әрмәннәргә карата геноцид уздыруда гаепләп законнар кабул итте. Югыйсә әрмәннәрне бәлагә Төркия иленә әлеге дә баягы үзләрен цивилизацияле санаучы Англия, Франция, Греция һәм шулар дәшеп китергән Австралия колонизаторлары армиясе бер тарафтан, Патша Россиясе гаскәрләре икенче яклап басып ке­рүләре тардырды. Шулар коткысына бирелепме, форсаттан файдалану нияте беләнме, җирле әрмәннәр баскынчы христиан кардәшләре ягына авы­шып, сугыш барган шартларда дәүләт язмышы кыл өстендә торган мәлдә үзләре яшәгән ватаннарына каршы баш күтәрде. Әрмәннәр өчен бу күтәрелеш үз дәүләтчелекләрен Төркия биләмәсендә торгызу, шул би­лә­мәдә азатлык яулау омтылышы булса, төрекләргә исә аркага пычак кадау дип кабул ителгән булуы бик ихтимал. Нәтиҗәдә, Төркия хөкүмәте карары белән, оккупация янаган, бәйсезлек игълан итәрлек биләмәләрдә яшәгән әрмән халкын икенче төбәккә күчерәләр. Мондый кубарылышның әрмән халкы өчен ниткән фаҗигаләр үрелешендә барышын илебездә охшаш язмышка дучар булган халыклар аерата тирән аңлыйдыр. Төркиянең бүгенге хакимияте фикеренчә, әрмән халкы фаҗигасе өчен кемнәр ни дә­рәҗәдә гаепле икәнлеген аныклау максатында халыкара суд тикшерүе узуы, ә аның өчен Төркиянең генә түгел, аңа каршы сугышкан илләрнең дә архивлары ачылу шарт. Тик соңгыларны әлеге чакыру әлегә, гаепнең атта гына түгел, тәртәдә дә булу ихтималы аркасында микән, әллә ни алгысытмый бугай. Ихтимал, “цивилизацияле хөкемдарлар” фикеренчә, андый таләпне “цивили­зация”ле илләр башкаларга куя ала, ә киресенчә андый номер үтми. Фикерләр галәмендә күнегелгән, хак санап кабул ителгән “дөреслек”­ләргә капма-каршы белдерүләр дә очраштыра. Мәскәүдә 2007 елны инглизчәдән тәрҗемә итеп бастырган, Т.Джонс һәм А.Эрейра язган “Варвары” дигән китапта “Бөек Рим” дип тамгаланган империя, башкаларга карата кылган җәбер-золымнарыннан чыгып, кире каккысыз дәлилләр аша беренче фашист дәүләте дип күрсәтелә. “Бөек Рим”­ны үрнәк санаучы, үзләрен цивилизацияле дип белдерүче илләр аның әнә шул төп сыйфатын киләчәккә илтүче, тапшыручы лаеклы дәвамчылары, варислары булмагае. Әлеге сыйфат “цивилизацияле” кешелекнең үзенчәлеген дә колачлый дип санарга җирлек җи­тәрлек. Америка фантаст язучысы Р.Бредбериның “Марс хроникалары” исе­мле фантастик хикәятләре җыелмасында Марста кешеләр яши башлагач, андагы акыллы затларның һәлакәте, юкка чыгуы котылгысызлыгы сурәтләнә. Илебез тарихындагы канкойгыч сугышлар, ачлык афәтләре, репрессияләр дә “фашизм”, “коммунизм” идеологияләрен тудырган, шуларның ана ватаны булган “цивилиз­ация”ле илләрнең фикри учакларыннан сут ала. Янә килеп, мөселман халыкларына карата чорлар дәвамында кылынган золым-золмәтләр дә әлеге “гаделлек сагында то­ручылар”ны артык дулкынландырмый шикелле. Кыскасы, “цивилизация”­леләрнең эш-гамәлләрендә һәрвакыттагыча ике япьле стандарт күзгә таш­лана. Ә Төркияне баскынчылар һәм баш күтәргән әрмәннәр тарафыннан тар-мар килүдән котылдыруда Ленин җитәкчелегендәге Совет Россиясенең өлеше шактый. Россия Фәннәр академиясе профессоры Ю.Н. Ро­за­ли­евның “Мостафа Кемаль Ататөрек” исемле китабында, Франциянең Севр каласында Төркия солтаны кул куйган килешүне танымыйча (әлеге килешү буенча Төркиянең шактый зур биләмәсе Әрмәнстанга бирелә, тагын бер тө­бәгендә көрдләр дәүләте оеша, Измир каласы тирәсендәге биләмәгә Греция хуҗа була, Босфор бугазы Европа илләре карамагына күчә, Европа өлешендәге биләмәсе Истанбул каласы белән чикләнә, Төркия флот тоту хокукыннан мәхрүм кала, гаскәре нибары 35 мең санында чикләнә, анысы да полиция хезмәтендә булачагы тәгаенләнә һ.б.), баш күтәргән генерал Мостафа Кемаль Ататөреккә Советлар Россиясенең 35 мең винтовка, ике тапкыр акчалата ярдәм, ике дары заводы бүләк итүе архив документларына таянып бәян ителә. Мин Сочида, янә­шәсендә “Сталин дачасы” дигән музей урнашкан “Зеленая Роща” атлы санаторийда ял иткәндә танышкан, гомере буе шунда каравылчы булып эш­ләгән, элек бу тирәне үз иткән политбюро әгъзаларын да хәтерләүче шактый өлкән яшьтәге әрмән карты Гена агай да Ленинның үзләренә шул чорда зарар салуыннан уфтанган, күңеле әрнүен чын күңелдән белдергән иде. “Сезнең мөстәкыйль илегез бар, нигә шулкадәр борчылырга, безнең хәл күпкә мөшкел бит ”дигәнемә, аның “татарлар 300 ел дөньяны үз кулларында тоткан, андый тарих белән мәңге яшәп була!” дип җавап биргәне онытылмый. Чын тарихны азлар бе­лә. Аны һәр дәвернең бүгенгесенә турылап үзгәртәләр. Әмма халкыбызның беркайчан да башкаларның телләренә, язуына, деннәренә тукынмавы аның олуглыгына, башкалар алдында кимлек ха­ләте кичермәвенә кайтып каладыр дип фаразлыйм. Ә ваклык ул бит рухи олуглыкны беркайчан да кичерә, гафу итә алмый.