МАТЕМАТИКАНЫ ОНЫТМЫЙК

БЕЗ БАРМЫ, ӘЛЛӘ ЮКМЫ ? Без мәктәптә укыган заманда илебез косманавтлары галәмгә очып кына торды. Галәмне иңләгән корабта кеше авырлыгын югалтуын һәм очыш халәтенә ирешүен физика фәненнән укытучыбыз ,Җирнең тарту көче тәэсире калмау аркасында, дип аңлатканы истә. Авырлык югалту аркасында косманавтның, аның тирәсендәге предметларның , хәтта суның очыш халәтенә күчен киножурналлардан да күрсәткәләделәр. Барыбыз да укытучыбызны аңлаган атлы кыяфәт чыгардык, шул исәптән мин дә. Әмма, шәхсән бу хикмәтне барыбер дә төбенәчә аңламадым. Техник вузда укыганда югары физика, югары математика фәннәрен өйрәнүем дә ярдәм итмәде. Һәм , ниһаять, олыгайган көндә ошбу темага кагылышлы байтак язмалар белән танышкач, әзме күпме аңлашылды кебек. Мәктәптә укыганда, материянең беренче кисәкчекләре-атомнар , атомнар үрелешеннән молекулалар, ә алары тегелешеннән җисемнәр һәм организмнар, ягъни материя хасил була , дип укытканнар иде. Беренче кисәкчек , шар сыман атомның үзәгендә төш, ә төш тирәли электроннар әйләнә, дип тукыдылар, һәм аның сызымы да истә калган. Шар формасындагы атом үзәгендә төш кечкенә шар шәкелендә, ә аның тирәсендә шулай ук нәнирәк шарчыклар рәвешендә электроннар әйләнә... Әмма иң мөһим мәгълүмат күләгәдә калдырыла килгән. Баксаң, атомны тәшкил иткән шар күләменең ни бары 0,00001 % өлешен генә төш һәм электроннар били.. Ә калган 99,99999%ы-бушлык тәшкил итә. Ягъни теләсә кайсы җисем, организм, шул исәптән без фәкыйрьләрнең 0,00001% өлеше генә материя, ә калган 99, 99999 өлеш –бушлык.(Нильс Бор.Избранные научные труды, 1 том “О строении атомов и молекул, М, 1970). Менә ни өчен, Җир, тартмаса без очабыз икән.... Фәндә, дөнья яралу, зур басым астындагы буш пространствода шартлау аша башта атомнар барлыкка килүе, аннары молекулаларга теркәлеп, организмнарга чират җитүе турындагы, Зур шартлау теориясе кысасында фаразлана. Диндә, Хак Тәгаләнең галәмнәрне юктан бар итүе, күренә ки, фәнни фаразга чапырыш түгел...Әле бит квант физикасы материянең дулкынга һәм киресенчә күчеше мөмкинлеген дә тасдыйкълый. Без яшәгән Җир шары өчен дә әлеге кимәл үз көчендә ... Әле бит атом төше массасы микъдаре белән электрон массасы аермасы да чиксез , алда телгә алган кимәлдән өтер артындагы туксан тугызларның күбрәк булуы белән генә аерыла. Атом төше белән электроннар арасы ераклыгы да, аларның үлчәмнәренә карата, бушлык файдасына шул чама прапорция тәшкил итә... Әгәр дә без төптән нигездә бушлыктан гыйбарәт икәнбез , коммунистик идея нигезендә кешене бөек санау, камил җәмгыять , коммунизм төзи ала дип инану, гуманитар белемле әдипләребезнең кешегә ниндидер олугъ таләпләр куюы һавада асылынып кала түгелме?... Моңа иң камил җавапны көнчыгышның атаклы суфи шагыйре Гомәр Хәям биргән бугай? Аныңча кеше бер үк вакытта бик кечкенә һәм чиксез зур, барысы да һәм бернәрсә дә түгел, урталык юк... Менә татарның янә бер сандугачы Рафаэль ага Ильясов арабыздан китеп барды. СССР чорында ул көнебезне “Казан сөйли” дип башлаучы затлы “Татарстан” радиосының баш музыкаль редакторы булып эшләде. Ул анда эшләгәндә фанерачы чүп чарчы җырчылар эфирга үтә алмый иде. Затлы җырчыларыбызның да башкарган теләсә нинди җырлары түгел, югары зәвыклылары гына радиобыз фондына алынды... Бер тапкыр Шәмәрдәннең баш табибы, үзешчән җырчы Радик Борһанов ( инде мәрхүм, авыр туфрагы җиңел булсын) белән бергә аның карамагындагы студиядә мин язган җырлардан тапшыру әзерләдек. Моның өчен ул безгә тулы бер көн эшләү мөмкинлеге бирде. Англиядә укып, остеапатия серләрен үзләштергән, бик күпләргә булышкан, хәтта аяклары бөтенләй йөрми, урын өстендә генә яткан нәни малайны, таякларга таянып булса да йөри алу бәхетенә ирештергән Радик дускайның җырлавын ошаткан иде Рафаэль агай! Шул сабый Радик дускайга багышлап шигырь язды. Сабый сүзләрнең ихлас, чын йөрәктән булуы күзләргә яшь китерде. Музыкаль язма әзерләү барышында, сүздән сүз чыгып , мин Рафаэль агадан, - Сез гел халык җырлары гына җырлыйсыз. Берәр вакыт композиторларыбыз язган җырларны да башкарырга исәбегез юкмы, -дип сорадым. - Энем! Берүк әйтә генә күрмә, -дигән иде хакыйкый җырчыбыз ниндидер эчке иңрәү белән... Хәзерге акылым белән чамалыйм, безнең халык җырларыбыз да җырчы саналучы, эфирда көне-төне әйләндерелүче өч ноталы ,баян һәм синтезатор калыбында тәпәләнгән эшләнмәләр күләме, эфирга чыгарылышы белән чагыштырганда бик аз урын били, һәм ирексездән алда телгә алган кимәл, өтердән соң нүлләр тезелеше ягъни юклыкка омтылыш тәгаенләнә...Һәм атаклы җырчыбыз чын җырларыбызны нинди чүп-чар белән күмәчәкләрен инде шул чакта ук аңлаган булган... МАТЕМАТИКА ҺӘМ ИҖАТ Кешелек тарихында математика үзенә лаек урынны тиз генә яулый алмый. Урта гасырларда уку йортларында белемнәр нигезе буларак грамматика , риторика һәм логика укытыла, математика арифметика белән геометриядән ерак китә алмый, статистика белән кызыксыну юк, ә фәннәр патшасы булып дин гыйлеме, теология укытыла. СССР чорында татар язучылары сафларын тулыландыруны да нигездә КДУ ның татар филологиясе факультеты җилкәсенә алды. Әлеге факультетта нигездә алда телгә алынган белемнәр һәм теология урынына КПСС тарихына басым ясалды кебек. Бүген төгәл фәннәр , дип математикасыз була алмый торган фәннәр атала һәм күпчелек студентлар математиканы үзләштерүгә мәхкүм. Чөнки элек гуманитар саналган лингвистика һәм психология да математик ысулларга таяна һәм төгәл фәннәр саналуга дәгъва кыла, ә квант механикасын, күзәнәк биологиясен математикасыз гомумән аңлап булмый. Тарихи күзлектән карганда , рәсем сәнгатендә математиканың үз урыны күптәннән бар. Киндергә ясалган сүрәттә нәрсәнең якын-ерак торуын, перспективаны ансыз ничек төгәл хәл итәсең? Бүген, күпчелек фикеренчә рәсем сәнгате һәм математика бер-береннән ерак, чөнки берсе хисләр тукылышында тирбәлә, ә икенчесе аналитика корылышында. Күп кенә рәссамнар хезмәтләрендә перспективага сирәк мөрәҗәгать итә яки бөтенләй ул алымга кермиләр. Ә менә атаклы Леонардо да Винчи киресенчә сәнгатьне иҗатчы буларак кына түгел, ә инженер, табигать фәннәре белгече һәм математик буларак күзаллаган. Музыкада үзәк урынны математика биләвенә күпләр игътибар итми.Ә бит музыка бик төгәл бүленешләр аша тулы гармониягә ирешә. Музыка дөньясында үз сүзен әйткән беренче галим – Пифагор. Бер мәлне ул тимерче алачыгы яныннан үтешли чүкечләрнең билгеле бер ритмда сугылышына игътибар иткән һәм төрле сынаулар уздырып бүген дә гамәлдә булган ноталар төзелеше тәртибен ачкан... ...Мәгълүм ки, татар әдәбиятын асылда математикадан мәктәптә укыганда ук ерак торган грамматика белгечләр иярләде. Татар мөхәррирләренә, төгәл фәннәрдән хәбәре бар Укучы Галиҗанәпләрен татар басмаларыннан йөз чөертмик, биздермик дигән очракта, оядашлар иҗатчыларга гына түгел, төгәл фәннәрдән хәбәре бар каләм тибрәтүчеләргә дә юлны томаламау, аларны да кызыксындыру, Ленин бабай әйтмешли, архимөһим.... РУСИЯНЕ НИТКӘН “ТӘТИ”ЛӘР “ОЯЛТА”? 1775 елда дөнья экономикасының 80% ын Азия илләре үз кулларында тота , беренче чиратта Госманлылар империясе, Һиндстан, Кытай...Ә Европа илләре цивилизациянең комрыгында яши, гигиена ягыннан да хәлләре мөшкел була...Һәм нәкъ менә Европа илләрендә гамәлгә куелган геометрик прогрессия белән бәйле ачыш чәчәк атып, йөз ел эчендә экономик вәзгыять алар файдасына кискен үзгәрә. Күз алдына китерик. Төзүче эшкуар зур объект төзи һәм хезмәте өчен миллион сум акча ала. Һәм яңа заказ көтә. Ә заказ юк. Экономик үсеш тә юк. Әмма телгә алган ачыш ярдәмгә килә. Берәү ачкан банкка ул миллионын тапшыра. Банк әлеге акчаны кредит сыйфатында ниндидер, финанслары юк, әмма товар чыгара торган предприятие ачарга хыялланучыга бирә. Әлеге булачак бизнесмен алган миллионын төзүчегә түли, төзүче заказны үти һәм артык акчаны янә банкка сала. Ул төзегән предприятие дә хутка китеп табыш китерә башлый. Банкта асылда һаман бер миллион чамасы, әмма ул әйләнеп йөреп, әллә ничә миллионлык проектның эшкә ашуын тәэмин итә! Җитмәсә, яңа проектлар өчен акчаны акционерлык җәмгыятьләре төзеп, киләчәген кайгыртучы һәркемнән тарттырып була икән! Испания кул астына эләккән Голландия шул юл белән бәйсезлек ала, һәм колония арты колонияләр яулый башлап, алар хисабына товарлар җитештерүе һаман арта торгач , казнада акчасы көннән ишәя . Ә налог җыю хисабына гына яшәүче Испания аның белән ярыша алмый, чөнки налогны түләргә берәү дә атлыкмый, ә качарга теләүчеләр –күпчелек. Европаны алгы чыгарган ачыш – ул капитализм. К.Маркс аны 300% керем хакына теләсә нинди җинаять алдында тукталып калмаячак, дип бәһәләгән Экономик үсеш укталышындагы европалыларның колония арты колония яулаулары Америка, Австралия, Яңа Зеландиядә , башка утрауларда яшәүче халыкларга бәла китерә. Әйтик, 10 мең ел тулы изоляция шартларында яшәгән Тасмания халкына, инглиз сәяхәтчесе Кук килеп чыкканан соң, чын мәгънәсендә тәмугъ оештырыла. Башта аларны үтерә-кыра яшәү өчен уңайсыз төбәкләргә сөрәләр һәм анда яшәгәннәренә дә ау оештыралар. Тора-бара, сан ягыннан ныкъ кимегәч, дини җитәкчеләр аларны чукындыра, примитив эшләргә, әйтик печән чабарга , оекбаш бәйләргә өйрәтергә тырышып карый. Әмма җирле халык вәкилләре тулы депрессиядә, бер ни белән дә кызыксынмыйлар һәм бердәнбер юл-үлемне сайлыйлар.. Килмешәкләр үлгәннәренең мәетләре дә тынычлыкта калдырмый, аларны яралар, өйрәнәләр, скелетларын музейларга куялар. Соңгы тасманияле Труганини мәетен 1976 елда гына җирлиләр...Колонияләрдә җирле халыкларга җәбер-золым күрсәтүдә бүген мөселманнарны террористлар дип гаепләүдә алгы планга чыккан французлар да , кимен куймый... Аларның Мадагаскар утравы аборигеннарына ачлык оештырулары, кем әйтмешли “үзе бер роман”... Мәгълүм ки, Америка материгын Колумб “ачкач” тулы бер материк халыкларына геноцид оештырыла. ХVI – XIX гасырлар арасында европалы колонизаторлар тарафыннан Африка материгыннан Америкага 10 миллион тирәсе кол китертелә. Аларны кол итү максатында оештырылган сугышларда байтак кына кара тәнле халык вәкилләре һәлак булуы, каза күрүчеләр санын шактыйга ишәйтә. Коллыкка төшерелгәннәрнең 70% ы шикәр камышы плантацияләрендә эшли. Коточкыч авыр хезмәт, эпедемияләр шартларында аларның күпчелеге зур газаплар кичереп үлә. Һәм болар барысы да, европалылар тәм- том ашасын һәм комсызларның кесәсенә акча аксын өчен. Европа кулланучылары товар өчен түләгән , һәм тәм –том җитештерүче, шуны ташучы фирмалар акцияләре өчен керткән акчалардан бер өлеш, Африка халыкларына җәбер-золым итү өчен сарыф ителә. Бернинди расизм юк, бары тик бизнес кына, дияргә кала “толерант” европалыларга, җинаятьтә катнашуларын искәрткән очракта... Һәм менә шушы ил халыкларының варислары бүген демократ битлеге киеп башкаларны , шул исәптән Россияне, Төркияне, мөселманнарны һәртөрле гаепләрдә фаш итә, тәти булырга өнди, өйрәтә, оялтырга мәтәләнә... Демократиянең төп таянычы дип позицияләнүче АКШның тыныч халыкка атом бомбалары ташлавы, Вьетнамда химик корал куллануы халыкара демократик суд инстанцияләрен ни өчендер бер дә кызыксындырмады....Урамда шәрә диярлек йөрүне кануный санап, яулык ябуга кануный каршы чыгучыларның демократлыгын икейөзлелек дип таныйсы микән? Миңа калса, башкаларга акыл өйрәтүчеләрне гаепләр өчен сәбәпләр 99,99999 өлешне тәшкил итеп, алар тарафыннан гаепләнүчеләр 0,00001 % ка гына лаек булмагае .. Кыскасы гаделлек хакына халыкара юридик инстанция хадимнәренә дә математик фикерләүдән тайчынмау, башкаларны гаепләргә алынганда кимәл, пропорция турында онытмау мәгъкүл. Һәм бу, Гүзәл Яхинага, аның иҗатына кизәнүче “үсепеснең” каләмзатларга да кагыла.