УРМАН ЭЧЛӘРЕНДӘ УРМАН ....

Саба районының элеккеге баш ветеренария табибы, авыл хуҗалыгы министрлыгы оештырган бер әдәби бәйгедә хикәясе беренче урынны яулаган Габит Фәрхетдиновтан электрон почта аша хат килеп төште .Габит әфәнде Саба үзәк китапханә каршында өлкәннәр клубы оештырган шәхес. Анда, атна саен китап сөючеләр җыелышып , әдәби яңалыклар, ил язмышы турында фикер алыша. Ә хат эчтәлеге мондый : ” Рөстәм! Әхмәтов комиссиясе әдәби бәйге игълан иткән иде .Мин җибәргән идем, ни булыр? Элек бөтен юллар да коммунизмга илтә дип йөргән идек.Хәзер Исламга диләр.Син нинди юл белән килдең? Яз әле шул хакта!... “ Хәзер кеше өстәмә әгъзага тиенде. Ул, эченә компьютер оялаган телефон. Ансыз- дөнья сансыз. Телефон аша танышлар белән гапьләшү бер нәрсә, әле бит шуның ярдәмендә хат алышу, эш куу, акча күчерү , сату- алу, уен уйнау, белем эстәү, телләр өйрәнү, фильмнар карау, һ.б. һ.б.ш.и...тезелеп тора. Ул гына җитмәсә социаль челтәрләргә кереп , үзеңә юк акылны башкаларга өйрәтү, президентлардан башлап, әлләкемнәрне орышу, үзгәрергә өндәп мәтәләнү мөмкинлеге бар... Югыйсә, үз- үзеңне чәк кенә булса да үзгәртергә тырышып карап, барып чыкмагач, башкаларны төзәтергә азаплануның буш матавык икәненә төшенү, кем әйтмешли, ике тиен - бер акча... Социаль челтәрләрдә “Зәңгәр шәл” драмасында әйтелгән “ синдәй –миндәй бозаулар” гыйбарәсе кысасында гына түгел, ә төрле галим-голәмә дә халыкны зомбилаштыралар, илне, халыкны бетерүгә программалыйлар, мәгариф бетте, медицина үлде, фән тар-мар килде , әдәбият –сәнгатькә нокта куелды, дип кемнәрнедер гаепли, фаш итә... Ник кенә берсе гаепнең печтеки генә өлешен булса да үз өстенә алсын... СССР атлы илебезне таратканда беребез дә аркылы төшмәдек, югыйсә... Эш атлары көнендәге гади халык вәкилләре генә түгел, СССР җинаятьләр кодексының 64 нче маддәсендә илнең иҗтимагый корылышын, биләмәсен үзгәрткән өчен үлем җәзасы каралган булуына карамастан кануннардан хәбардар хөкемдарлар, ил куркынычлылыгы, хокук сагында торучылар да СССР таралуга исләре китмәде, СССР халык депутатлары да аяк терәп карышмады. Барыбыз да СССР атлы илебез таралуга программаланган булганбыз, күрәсең....Ә гаепне бары тик Горбачевка сылтап калдыру көлке дә, сагыш та уята...Туган телебез, мәдәниятебез, әдәбиятыбыз, җырыбызның мөшкел хәле өчен дә гелән руска, Мәскәүгә ымлау, бушкуыклыгыбызны ышыклаудан бүтәнгә ярамый... Бу бит шәхси җаваплылыктан качу, үзеңне нүлгә санау... Хәлбуки, программалау кырыкмаса кырык төрле: бар вагы, эресе, сәере, үзенчәлеклесе.. Хатыннарның ир - атны үкчә астына каулау программалары булуы әдәби әсәрләрдә, сәхнә тамашаларында уены-чыны белән чагылыш таба. Юмор осталары саналучыларыбызның “түчче , түчче” ди-ди өзгәләнүле монологлары , андый программа белән хәләл җефетләр генә түгел, аларның әниләре дә шөгыльләнүен шәрехли... Теләсә кайсы оешма җитәкчесе, фирма хуҗасы да кул астындагыларны чыбыркы вә прәннек ярдәмендә үз программасына каулау ихтыяҗында. Әйдәгез, иң әвәле үзебезне кайчан, кемнәр программалавын уйлап багыйк.Сабый чакта әти-әни программасы буенча яшисең. Аннары программалауга балалар бакчасы килеп кушыла. Татарлар яшәгән бистәбездә татар балалары белән “стульчикларыгызны уберите”, дип сөйләшә торган тәрбиячеләр балаларны туган телдән читләшүгә таба программалый... Аннары программалауны мәктәп үз җилкәсенә ала һәм сүз тыңлаучылыкны алга сөрә... Хакимият кушкан сайлау компанияләрендә , башка шундый чараларда актив катнашуга мәхкүм укытучылар өчен укучыларның да, югарыдагылар катында үзләре сыман сүз тыңлаучан булулары идеаль чишелеш.. Иҗатта, фәндә зур уңыш яулаучылар , бизнесменнар, эре җитәкчеләр, һәм криминаль авторитетларның сүз тыңлаучан катламнан калыкмавы сер түгел...Ул катлам уңган булган гадирәк вазифалылар чыганагы....Шуңа микән, социаль челтәрләр программалавына тарган, дога кылганда остазларны әти-әнидән алда телгә алуны куәтләүче дини тәрбиядән ерак замана балалары өчен , аяныч ки, инде укытучы абруйлы шәхес түгел... Программалауда телевидениенең алгы сызыкта торуын танымый булмый. Анда кырыкмаса кырык программа, кайсын ачсаң да атыш, ятыш, гайбәт сатыш... Һәм реклама ташкыны да яше- карты акылын үзенчә кору һәм каядыр агызу хәстәрендә....Җыр исеме астында өч ноталы шалтырамалар белән сугарылган шоулар, төрледән-төрле спорт бәйгеләре дә кешелекне, математиклар телендә әйтсәк, уртак ваклаучыга турылый... Төптән уйлаганда кешене программалау, аңа барыр юлны сызу, билгеләү, кичә яки бүген генә башланмаган. Кешелекне җепкә тезү борыңгыдан сут ала. Ә Мисырдагы пирамидалар –кешелекнең иерархиясе программасы чагылышы булып аңлашыла... Сер түгел, Чыңгыз хан , Ленин , Сталин, Мао лар гына түгел, аларга кадәрге һәм алардан соң килгән башка илбашлары да , тар даирәдә хакимлеккә ирешкәч, нәфесләренә буйсыныпмы, яңа киңлек һәм биеклеккә омтыла, тора бара бар кешелеккә баш булырга, пирамида очына кунарга уктала. Кешелек, әле мәгарәдә яшәгән чорда ук мәгълүм бер тәртипкә буйсынган, рольләр бүленгән булган: кем ауга йөри, кем җиләк җыя, су ташый, кием әтмәлли, учак тергезә... Кагыйдәдән тайпылучылар белән сүз кыска булган, ач чорда - радикальрәк, кайнар казанга турылау ерак йөрмәгән, тугърак очракта - әнә бара юлың... Локман Закиров бер нәсерендә, мамонтлар аулау хәтәр булган, кешелек миллион еллар дәвамында мамонт ите ашап түгел, нигездә канибаллыкта гомер сөргән, һәм андый традиция кайбер кыргый кабиләләрдә әле дә булса сакланган, дип яза. Һәм ачлык килгәндә әлеге күренешнең цивилизацияле саналучы халыклар тормышында кабатлануын ассызыклый. Атеист Локман ага фикеренчә кеше ашаучылыкны, мәңгелек тәмугъ белән янап, чорлар дәвамында диннәр әкренләп төкәндерә алган.. Ләкин , мәгълүм шартларда, вакыт - вакыт үткән чор кайтавазы булып ул шаукым үзенә ышык дәгъвә итә, рецедивлар очраштыра.. Халкыбыз язмышында котычкыч роль уйнаган 1921 нче елгы ачлык турында 300 дән артык каләмзатны берләштергән Язучылар берлегебез шуның 100 еллыгын ләм-мим дәшми уздырса, бу аңа абруй өстәмәс иде.... Оешмабызда әгъза булып күптән түгел кабул ителгән Гүзәл Яхина, йөзебез аклыгын кайгыртып, дисәм дә артык булмастыр, шул чорга багълы “Сәмәркандка эшелон” исемле роман бастырып, ул зур тиражда ил киңлегендә таралды... Аңа кадәр йөз ел элек милләтебез башына төшкән әлеге каза хакында Галимҗан Ибраһимовның җан тетрәткеч “Адәмнәр” әсәре булып, анысында, ачлык сәбәпле кеше ашаучылык күренеше таралуы да калку сүрәтләнә. Мәскәүдә нәшер ителә торган “Великая Эпоха” газетасы проекты кысасында “Коммунистлар партиясе хакында тугыз шәрехләмә” атлы мәкаләләр җыелмасы дип исемләнгән китапта Кытай җирлегендә оештырылган ачлык афәтенең күп тапкырлар куркыныч һәм аяусызлыгы бәян ителә. Безнең илдә кешеләр, ачлык вакытында икмәкле урын эзләп күченә алган. Гүзәл Яхинаның “Сәмәркандка эшелон” исемле романында да ятим балаларны ач үлемнән йолу максатында Татарстаннан Үзбәкстанга озату тасвирлана... Ә Кытайда юлларга, өлкә чикләренә кораллы гаскәр кардоннары куелып, андый мөмкинлек калдырылмаган һәм ачтан үлүчеләр саны да, ачлык белән бәйле башка хәлләр дә күп тапкырлар артык булган, дип язылган әлеге китапта. Һәм , бүген вөҗдан иреге тулаем тәэмин ителгән илебездән аермалы буларак Кытайда дингә, бигрәк тә мөселманлыкка каршы эшчәнлек, җәбер-золым шартларында дәүләт дәрәҗәсендә әле дә алып барыла,дип языла социаль челтәрләрдә... ...Мәгълүм ки ерак әби-бабаларыбыз байтак дәверләр ислам дине программасы буенча яшәп, шактый озын динле гомер юлы узган. Казан ханлыгы алынгач, көчләп чукындыру аша халкыбызны ул программадан читләштерү проекты гамәлгә куелган...Әмма халкыбыз, шактый югалтулар кичереп булса да, динен һәм телен, рухын-моңын саклап кала алган. Икенче алымда Ленин-Сталин партиясе ул программаны дөм җимереп, коммунизм атлы оҗмах вәгъдә итеп һәм анысын киләчәккә калдырып, ачлык һәм әләкчелек чәчәк аткан ГУЛАГ лы тәмугъны озын-озакка сузмый, җәһәт, тиз арада оештырып-корып, үз программасын тагуны хәл иткән. Кешенең рухи корылышыннан динне каулау, тамырын корыту , ачлык афәте аша, денсез, ерак каннибаллык чорына кайтару аша хәл ителгән түгелме?... Кытайда, Компучиядә әлеге сыналган әмәл тагын да аяусызрак дәрәҗәдә кабатланган... Бүген илебездә тулы вөҗдан иреге тантана итә. Русия президенты В.В. Путин Русия мөфтиләр шурасы башлыгы милләттәшебез шәех Равил Гайнетдиннең илебез мөселманнары исеменнән Идел Болгарстанында ислам динен кабул итүгә 1100 тулуны 2022 елда дәүләт дәрәҗәсендә бәйрәм итү турындагы тәкъдимен кабул итеп , аны лаеклы уздыруга әмер бирүе хакында бер язган идем инде. Бу куанычлы факт хакында ничә кабатласаң да артык булмастыр. Хәлбуки, шулкадәр дәүләт дәрәҗәсендә кайгырту, күп гыйбадәтханәләр салынуга карамастан диннең ныгып китмәвенә аптыраучылар бар. Сәбәп шунда, ирешелгән рухи югарылыктан, ачлык афәте аша рухи артка томырылыш шактый булуын таныганда, әле безгә динебезгә тиешенчә кайту, камиллеккә, үткәндәге югарылыкка ирешү өчен барасы да барасы, атлый да атлыйсы, кайтасы да кайтасы... Биатлон ярышында, ядрәсе кыек китсә, чаңгычыга штраф әйләнеш өстәлә...Милләтебезгә нинди әйләнешләр урау язгандыр?... Озын сүзнең кыскасы, атны кеше, ә кешелекне программалар иярли. Программалар бәйгесе дәвам итә... Халкыбыз җырындагы “урман эчләрендә урман, керсәм чыга алмам инде” , дигән юллар гүя шул вәзгыятьне күздә тота... P.S. Бу хакта уйлануларга мине Истанбулда яшәп җиденче сыйныфта укуы өстенә бер ел вузга йөреп программистлыкка өйрәнгән (ул бу форсатка йөз мөмкинлектән йөз бал җыеп иреште) Әмирхан оныгымның “Ялкын” журналында басылган кыска хикәясе этәрде. Бу хакта “Безнең мирас “ журналының 2019 елның 8 санында басылган язмамда да телгә алып узган идем. Ул татар телен Канадада яшәүче Алимә Сәләхетдинова оештырган искиткеч кызыклы онлайн-мәктәп аша өйрәнә. Әлеге мәктәп эшчәнлегенә Хадиев Камил Равил улы кебек халкыбызның талантлы галимнәре дә остаз сыйфатында җәлеп ителә икән. Әмирхан язган “Тутый кош хәбәре” исемле хикәядә, укучы малай мәктәпкә барышлый тоткарлыкка очрый. Халык кайнап торган мәйданга кеше хәтле тутый кош килеп чыгып , мөнбәргә кунып чыгыш ясарга керешә. Башта аны янәшәдәге цирк клоуны дип кабул итәләр. Баксаң ул чит планетадан килгән акыллы зат. Ә анда уртакуллар партиесе җиңеп чыгып, бары тик уртаккуллык хупланган шартларда гасырлар дәвамында яшәгәннәр, белем алганнар, тәрбияләнгәннәр һәм ахыр чиктә андагы халык попугай кыяфәтенә турыланган.... Малай , өенә кайтса, әтисе телевизордан бик бирелеп футбол карый. Һәм әлеге малай, футболга мөкиббәнлек кешелекне ничек үзгәртергә мөмкин икән, дип уйга кала...Хикәясен инглизчәдән татарчага авыштырып “Ялкын”га юлларга мин күндердем. Ул, үзе укыган татарча әсәрләрдән, мәкаләләрдән чыгып,авторларының уртак вузда укуларын, соңыннан да бер казанда кайнауларын тоемлап микән, алар бар да бер алгоритмда язылган, минем хикәяне аңламаслар, дип карышып маташкан иде... Хикмәти Хода, әсәре басылды, журналның дарысы коры икән , менәтерәк...

ОНЫКЛАР ҺӘМ ХОЛЫКЛАР....

Быел җәйне оныкларым белән уздыру насыйп булды. Ә алар – алтау, һәм алтысында алты холык. Төркиядән кайтканнары бар да ак чырайлы, чәчләре дә аксыл бөдрә, ә Казанныкылыр киресенчә . Кечкенә Мостафа әле сөйләшми диярлек, бары тик тупка типкәч “гооллл!” , дип кенә елмаеп-балкып куанычын белдерә. Ә калганнарының “сайраулары” тыңлап туйгысыз... Иртә, көндез , кич табынга кай көн унике кеше җыелабыз. Төркиядән, Истанбулдан кунакка кайткан оныкларым Әмирхан, Нурбикә, Иделбикә саф татар телендә, ят телләрдән һичбер катнаштырларусыз сөйләшә. Ә бит аларның төрекчәләре дә бар. Әмирхан исә инглизчә дә иркен сөйләшә, русчасы да төзек. Ул, зонтикны кулчатыр дигәч, төрекчәсе шулай мәллә, дип кызыксынсам, юк икән. Канадада яшәүче ханым чит илдә яшәүче татар балалары өчен оештырган онлайн-мәктәп шулай өйрәтә булып чыкты. Узган ел Татарстандагы “Сәләт” лагерендә илдәш балалар русча, ә чит илләрдән килгәннәр, үзара укмашып татарча аралашкан. Бу вәзгыять чит илдән килгәннәргә ошамаган , кыргыйлык булып аңлашылган. Һәм үз даирәләрендә зарланышканда, оештыручыларны судка бирү кирәклеге турында фикер дә әйтелгән. Әмирхан, алай эшләсәк безгә мондый җыелу бүтән мөмкин булмас , бу юл белән мәсьәләне хәл итеп булмый, дип әлеге омтылышны сүрелдергән. Хактан да, юл чыгымнарын түләп чит илләрдән татар балаларын китертеп Татарстанда яшәүче милләттәш яшьтәшләре белән очраштыру , бер түбә астында яшәтүләре өчен Татарстан җитәкчелегенә дә, оештыручыларга рәхмәттән гайре ни дисең..Хәзер Татарстан авылларында да балалар русчага күчте, кулларындагы телефон шуңа каулый... Казанда яшәүләренә карамастан, оныгым Наиләнең дә, энесе Сөләйманның да Камәрия Зиннур кызы күп еллар җитәкләгән , оештырган атаклы, бердәнбер саф татар гимназиядә укулары сәбәпле татарчалары ярыйсы гына. Әбисе Наиләне, төртелеп тормый кызып-кызып әллә ниткән темаларга кереп сөйләгәне һәм скрипкада да уйнаганы өчен “Наилә -FM “, дип тә атап шаярткалый. Ә Сөләйман салмак, балалар бакчасы тәрбиясе үтемле булган күрәсең , татарча әңгәмәне гел рус теленә күчерү корылышында. Әмма аны өлкән оныгым, тэквандо көрәше буенча көньяк Кореядән кара билбау алуга ирешкән , ә алты яшендә Бөтендөнья татар конгрессы оештырган бәйгедә Тукай шигыре укып гран-при яулаган Әмирхан оныгым “”Татарча сөйлә!” дип һаман-һаман туры юлга каулый. Дүрт яшьлек Иделбикә дә, Сөләйман абыйсы аңа берәр гаебен табып әйтә башласа, “татарча сөйлә!”, дип аны сүрелдерүне җайлады... Ишегалдында ике командагы бүленеп туплы уйнаганда татарча камил сөйләүчеләр командасын “татарраклар”, ә катнаш телгә каеручыларны “русрак”лар дип тамгалауны гадәт итү дә гаилә атлы дәүләттә туган тел өстенлеген тәэмин итүгә чүт кенә булышты.. Алай да теләгәненә ирешү өчен төрле вариантлар, чишелешләр эзләүгә маһир Сөләйман, ныкълык күрсәтеп вакыт-вакыт барыбызны да урыс теленә күчергәләп куя...Хәлбуки, үзенә кирәк булганда татарчасын тиз искә төшерә һәм, - Әбием, матурым, миңа конфет бирче, -дип , хәләл җефетемне чарасыз калдыра. Сөләйманның холык-фигылен ача торган бер - ике мисал китерсәк, даирәбездә татар телен уздыруда нинди көчле каршылык торуы аңлашылыр. Элегрәк булды монысы, йортыбызда ремонт ясалган җәйдә су торбаларын алыштыручы бригадир, Сөләйманнан, ә аңа ул чакта өч яшь кенә , “үскәч кем буласың”, дип сорагач, “мужчина!” , дигән җавап ишетте. Пилот, шофер, врач сыманрак җавап көткән ир-ат аптырап, сүзсез калды, аннары, - Нинди ахмак мин. Әлбәттә шулай. Син хәзер үк ир-җегет, Сөләйман. Бир әле бишне, -дип кулын кысып, аркасыннан какты. Нәрсәнедер ватканы өчен ,әнисе орыша башлагач ул , - Во первых , мин тугел, а во-вторых, мин случайно, -дип акланып маташкан.. Икенче тапкыр нәрсәнедер ваткач, “ник ?” , дигән сорауга, -Потому что всегда вот так вот бывает, - дигән җавап күндергән. Әнисе, бер айлык Мостафаны көйли-көйли, хәзер ыштанны алмаштырабыз чиста күлмәк киябез, аннары мәммәм ашыйбыз, ди-ди, тагын нәрсәләрдер сөйли –сөйли аны елаудан туктатырга азаплана, күңелен таба икән. Сөләйман әнисе тезмәсен бераз тыңлап торган-торгач, - Дай ему сказать! –дип куйган... Сөләйманның биш яшьлек чагы, минем бүлмәгә кереп, -Бабай, бир компьютер, -дигәне истә. - Юк, бирмим, -дип карышам. Сөләйман , бер сүз әйтми чигенә һәм чирек сәгать чамасы каядыр югалып тора да, янә ишектә пәйдә була. -Бабай, бир компьютер, -ди ул янә һәм тырналып беткән кулын суза. Баксаң максатына ирешү өчен бакчага чыгып бер уч крыжовник җые кергән икән онык... Миңа, бүлмәмне аңа калдырып китүдән гайре башка юл калмый... Шул елны әтисен кызык итүе дә онытылышлы түгел. Әтисе аны бакчадан җитәкләп алып кайтканда, бу бер кибет янында туктап, - Әти , әйдә монда керик, әле. Мадарин алыйк. Син бит мандариннарны бик яратасың, - ди. Болар кибеткә керәләр. Бер кило мандарин сатып алгач, әтисе чыгу якка ашыга. Шунда Сөләйман, кибеттәге барча гавәм ишетелерлек итеп. - Аааа! Үзенә мандарин алды. Ә миңа! Миңа нәрсә! Миңа бернәрә дә юкмыни? –дип тавыш кубара. Сатучылар һәм сатып алучыларның капылт игътибарыннан тәмам югалып калган әти кеше Сөләйман әйткән тәмнүшкәләрне тизрәк сатып алу җаен карый... Дүртенче сыйныфта укучы Наилә , җәйне ничек уздырдым дигән темага инша язарга тиеш икән, ә укытучысы Фагыйлә Гафаровна (исем үзгәртелде) артык кырыс, имеш. Ул, беренче сыйныфта укучы энесеннән , нәрсә языйм , язмасам “она меня убьет”, дип хәленең катлаулылыгын аңлатып, киңәш сорый. Сөләйман бераз уйланып тора да, җитди тонда - Делала уроки, дип яз. Ей понравиться , -ди... Моны ишетеп алган Истанбул кунагы Ильшат, - Бу бит укытучының хатын-кыз булуын истә тотып, ир-атларча киңәш бирә. Миндә мондый акыл утыз яшьтә дә булмагандыр, - дип, күзләрен очкынландырып, баҗасының улына соклану белдерә. Сөләйман, беренче сыйныфта укый башлаган көннәрнең берсендә, иртән, чак кына соңарып килгәч, ул керәсе сыйныф бүлмәсе кайдалыгын онытып җибәргән. Вахтада торучы ханым, яннарыннан узып баручы Фәгыйлә Гаффаровнаны туктатып, малайның проблемасын җиткергән. Фәгыйлә ханым Сөләйманга, эзләгәнен табарга табыша. Аерылышканда, Сөләйман югалып калмаган, - Говорили вы такая строгая , оказывается вы такая добрая, - дип, булачак укытучысы белән җылы мөнәсәбәт урнаштырып та куйган. Тегесе иелеп , бәләкәч егетне аркасыннан сөйгән, әле битеннән “пәп” тә итмәде микән... Һәрхәлдә, вахтада торучы өлкән яшьтәге ханым, Сөләйманны алмага килгән әнисенә шундый фараз тәгәрәткән. Үзе дә Сөләйманны үз итә имеш, чөнки малай аңа тоткарлыкка тарган телефонын көйләп биргән... Тукайның, “Сүз башым бит Шүрәле”, дигәне сыман, сүзем оныклар белән җәйне уздыруыбыз турында иде, ләбаса. Әйткәнемчә кай көн табынга уникешәр кеше җыелабыз. Аш-су әзерләү хатын , ә табындагыларның күңелен күрү минем җилкәдә. Кайсы көнне телләрне татарча чарлау юнәлешендә “буриме” ягъни шигырь оештыру уенына керешәбез. Менә Наиләнеке : Ашыйк әле ботка, таммас микән ботка, Әгәр тамса ботка, әрәм булыр ботка.... Әмирхан Төркиядә яшәсә дә татар теле дәресләрен Канадада яшәүче ханым оештырган онлайн мәктәптә татарча да белем алу сәбәпле, урынлы төзәтмә ясый: Ашыйк әле ботка, таммас микән ботка... Әгәр тамса ботка ботка, әрәм булыр ботка.... Уенны башкалар күтәреп ала . Нурбикә менә мондыйларны тәгәрәтә “ “Ашыйк әле чөгендер, Аңа кунган чебен бер....” Аңа җавап рәвешендә мондый вәзенле юллар яңгырый” Ашыйк әле кыяр, ул авызга сыяр... Ашыйк әле помидор, ул авызга сыймый. Зур... Янә: Ашыйк әле кишер, Ул авызны тишер... Сөләйманның да әйтер сүзе бар икән, ул Ашыйк әле конфит, Ул бит була манфит, -дип куя.. -Сөйләйман, андый сүз юк, -дип кырт кисә апасы Наилә. - Конфет дигән сүз бар, - дип җавап күндерә Сөләйман , тыныч кына. Кечкенә Иделбикәнең дә әйтәсе килеп тора икән. Ул, башкалар әйткәндә калган тар аралыкка “Ашыйк әле сабын!” - дип үз вәзенен турыларга ашыга. Һәм , күрәсең , җөмләне әйткәч мәгънәсен аңлап алып, сүрән генә, “Ул тәмле булмас”, дип тәмамлый... Иделбикә әбисен бик ярата, аңа кош-корт карарга да булыша. Бәрәңгене бакчадан кирәк саен гына казып алып керә торган эссе көннәр бу... - Әнә , бабаң бәрәңге казый, -дип әбисе әйткәнгә, Иделбикә, - Казый инде, син кушкач, -дигән җавап күндереп, минем хәлне шәрехләгән.... Әбисе, үз йомышы белән Казан каласын урап кайткач, икенче көнне аңа, - Кичә, бик күп йөрдең. Бүген өйдә генә тор! - -дип кисәткән... Иделбикә спортзалга йөреп гимнастика белән шөгылләнә, һәм безгә кайткач та җае чыккан саен күнегүләрен кабатлый. Тренировкадан әнисе белән машинада кайтканда, юл буе, -Әни ресторанга керик, минем шунда ашыйсым килә, -дип аптырата икән. Нурбикә дә , абыйсы сыман тэквандо белән шөгыльләнде. Ни кызганыч, пандемия зәхмәте сәбәпле ул спортзалны япканнар. Истанбулда кунакта чагымда аны каршыларга Босфор ярына урнашкан мәктәпләренә барып йөрдем. Аның артыннан гел бер төрек малае калмый иярә, аксыл бөдрә чәчләрен ошата күрәсең. Берсендә, арттан килеп кочмакчы булган иде, Нурбикә борылып та тормый, тэквонда ысулында аягы белән малайның ияк астына кундырды. Җегеткәй , кискән агачтай ауды. Аннары кагына-кагына урыныннан торып, моңаеп басып калды... - Кызым ник алай итәсең? -дигәнемә, - Борчый ул мине , -дигән кырыс җавап ишеттем. Нурбикә аш-су әзерләргә , сеңлесе Иделбикәнең көен көйләргә дә әнисенә булыша. Бик таләпчән.Табынны җыештырганда валчыклар , чәй , яки аш тамчылары күрсә, -Нишләгәннәр монда?! -дип ризасызлык белдерә, өстәл чүпрәге белән юешлекне тиз сөртеп ала. Абыйсы белән бәхәс чыкса , әйтәсен әйтеп бетерә. Хәлбуки, һәр сүзен уйлап сөйләшүче мәктәптә укуы өстенә институтка йөреп ( ул бу хокукка имтихан тотып, йөз мөмкинлектән йөз балл җыеп иреште)программистлыкка да өйрәнүче абыйсын бәхәстә җиңә алмагач, турсаеп, әнисе килеп дәшкәнче сөйләшүдән шып туктый. --Кызым, ни булды?-дигән сорауга, “Булды монда хәлләр!” яисә “Ачуымны чыгардылар!” кебегрәк җаваплар күндерә. Әмирхан, бер мәлне татарча әдәби әсәрләр укып мавыкты. Хәтта Казанда нәшер ителүче балалар журналында “Тутый кош хәбәре» исемле фантастик хикәясен дә бастырды. Ә бер сөйләшүебездә, -Алар (ягъни ул укыган татарча әсәрләр) барысы да бер алгоритмда, -дигән фикер тәгәрәтте. Ахири дустым, Мөслимдә яшәгән Мөдәмилнең дә ,инде мәрхүм, авыр туфрагы җиңел булсын, мин мактаган замандаш татар шагыйрьләренең ниндидер уртак калыпта иҗат итүләрен искәртеп, аларга оядашлык хас”, дигәне бар иде. Аның белән дә бәхәскә керелгән идем, онык фикере белән дә килешәсем килмәде. Әмма Әмирханның минем дәлилләргә исе китмәде һәм ул, - Бабай синдә мантыйк ( ягъни логика) юк икән, -дигән кырыс хөкемен тәгәрәтте... Мин гаҗиз калып, янәшәбездә торган Нурбикәдән, - Кызым, миндә мантыйк юкмыни? -дип сорадым. -- Бар,бар, бабай. Әзрәк мантыйк бар синдә, -дип тынычландырды анысы... Озын сүзнең кыскасы , барлы -юклы мантыйк илә оныкларым турындагы бу язмамны Укучы Галиҗанәпләре гаеп итмәсен иде, дигән теләктә калам...”Эт картайса коерыгын сөйрәр, кеше картайса үткәнен сөйләр”, дигән әйтем бар. Тик җөмлә тәмамланмаган ахры, минемчә аңа “һәм киләчәк турында уйланыр”, дигән азак җитми...

БҮЛҮ ТАБЛИЦАСЫ КЫСАСЫНДА

Татарның мәшһүр дин белгече Муса Бигиев язган “Коръән тәсфире”нә карата татар җәмәгатьчелегендә узган гасыр башында купкан шау-шу дулкынында Габдулла Тукайның шундый юллары бар: Арыслан белән юлбарыс Яратылган бер каннан; Безнең Муса , һич тиктормас, Ялгыш тапкан Коръәннән.. Инде бу шигырьне бүген чак кына үзгәртеп, “ялгыш тапкан исламнан”, дип Франция президенты Эммануэль Макронга күчереп арканлау да урынлы булыр төсле... Социаль челтәрләрдә Эммануэль Макрон исеме телләрдән төшми. Әлеге шәхескә карата катгый фикерләрнең кәттәләрен дәрәҗәле илдәшләребез, шул рәттә атаклы көрәшче дөнья чемпионы чечен егете Хәбиб Нурмөхәммәдов та яңгыратты. Ә ислам дәүләтләрендә аның портретын яндырдылар, сүрәтен аяк астына түшәделәр, ризасызлык белдереп, ташкын булып урамнарга чыктылар, кайбер илләрдә француз товарларына байкот игълан ителде. Нәтиҗәдә интернетта “французчадан мин әйткәнне дөрес тәрҗемә итмәделәр”, дип акланулы “Макрон тәүбәсе” дә пәйда булды. Татар политологы саналуга омтылышлы Руслан Айсин интернет киңлекләрендә ошбу җәһәттән үз сүзен әйтеп, Франциядә исламга каршы купкан шаукымда шундагы сәяси куәткә ия әрмәннәр лоббие кулы уйнавы ихтималын искәртте. Франция тарафыннан, Әзербайҗан мәнфәгатләренә чапырыш Карабах мөстәкыйллеген тану, аның уд фикерен куәтләде кебек. Хәлбуки, Франция дәүләте җитәкчесенә карата үтергеч сатираны Русиянең танылган режиссеры Тигран Кесоян үзенең “Халыкара пилорама” атлы гаярь программасында интернет киңлекләрендә яңгыраткан иде. Дөрес, ул катгый фикерләрен Мөхәммәт пәйгамбәргә карата карикатураларны сүз ирегенә ышыкланып хуплауга ризасызлык белдереп түгел, ә Русия матбугатына карата Эмануэль Макронның В.В. Путин хозурында тискәре бәяләмәсеннән соң җиткерде... Шул яссылыкта Рәҗәп Тайип Эрдоган әфәнденең алты миллион мөселман яшәгән илдә Мөхәммәт пәйгамбәр г.с. гә карикатура ясауны хуплаган Эммануэль Макронга психикасын тикшертү кирәклеге турындагы фикерен президентның президентка дусларча киңәше, дип кенә санау гадел булыр иде сыман?..Әмма , көнбатыш илләре әһелләре башкача уйлый булып чыкты . Аны Франциядә укучы балаларга Мөхәммәт пәйгамбәр г.с. гә карикатуралар күрсәтүе аша бәлагә тарган укытучыны ихтирам итмәүдә гаепләделәр?!. Ихтимал, аның, цивилизация учагы буларак танытылучы Евросоюзының асылда, христианннар берлеге икәнен конкрет мисалларда тәгаенләве дә онытылмагандыр. Кем әйтмешли, турысын әйткән, туганына ярамаган. Әлеге укытучының гомерен өзүчене чечен малае, дип ассызыклау исә Русиягә кәкре сугуны да күздә тотты. Демократиягә ышыкланып итәк астыннан ут йөртүгә маһир Европа сәясмәннәренә кемлекләрен ниндилекләрен кистереп әйтә алучы Русия һәм Төркия илләре, һәм президентлары ошап бетми бугай. Андый талпынышларның экономик җирлеге булуын, мал бүленеше өчен көн-төн көрәш баруын да онытмыйк. Шуңа да бәгъзеләр, көн туды исә Русиягә каршы санкцияләрне тагын да арттыру хәстәрендә һәм Төркиягә карата да охшаш чаралар күрү турында тәкъдимнәр яңгыраштырыла. Нефть, газ сатуда, аларны транспортлау өчен торбалар сузуда төрле тоткарлыклар, каршылыклар оештырып илебез экономикасын какшатуга төрле дәүләтләр, шул исәптән ислам илләрен дә җәлеп итү кайгыртыла. Русияне демократия һәм берочтан ислам дошманы итеп таныту омтылышы да көн тәртибендә кала бирә. Русия җитәкчелеге исә Франция укытучысы гомерен өзүне, сүз ирегенә ышыкланып “Шарли Эбдо” журналында дини хисләрне мәсхәрәләүче карикатуралар бастыру белән бер сызыкка куйды, һәм мондый номерларның безнең илдә узмавын һәм узмаячагын ассызыклады. Ислам диненә каршы чираттагы тәре походы оештыруга кыҗраучыларга, аларның мәкерле уенына карата мөнәсәбәтен Русия президенты В.В. Путин Коръәннән кешеләрне яхшылык эшләргә өндәгән аятьләр укып белдерде. Ә Русия мөфтиләр шурасы башлыгы милләттәшебез шәех Равил Гайнетдиннең илебез мөселманнары исеменнән Идел Болгарстанында ислам динен кабул итүгә 1100 тулуны 2022 елда дәүләт дәрәҗәсендә бәйрәм итү турындагы тәкъдимен кабул итеп кенә калмыйча , аны лаеклы уздыруга вәгъдә биреп, бәгъзеләрнең Русиядән ислам илләре дошманы образы әвәләүгә өметләрен сүрелдерә төште. Шушы урында тын алып, Казанда , әле моңарчы бер мәчет тә булмаган Авиатөзелеш районында беръюлы ике мәчет төзелә башлавын искәртү урынлы булыр сымак... Төптән уйлаганда беренче бөтендөнья сугышы көнбатыш илләре берлегенә торышырлык ике куәтле империяне, госманлылар һәм Русия дәүләтен таркату чарасы да булды. Шул ук көчләр бүген Русия белән Төркияне чәкәштерүне янә кайгырта сыман? Социаль челтәрләрдә шушы ике илне бер берсенә ыскыту максатында чиратка салып әле бер якны хуплап, әле икенче якны түбәнсетүле язмалар агымы туктап тормый... Нәкъ шул дулкында татарча сайтларда аноним авторларның татар проблемалары өчен бар гаепне конкрет вазифалы шәхесләргә , яки ниндидер төркем, клан, лоббиларга түгел, ә уптым илаһи русларга, Мәскәүгә аударуларга кытлык юк... Миллионнар күңелен яулаган Гүзәл Яхина романы белән көрәшеп үзенең барлыгын гавәм исенә төшерү җае тапкан Фәүзия ханым Бәйрәмованың Чаллыдагы ниндидер дини төркемгә ярдәм эстәп Төркия президентына хат юллавы да макрончылар тегермәненә су коя кебек? Чөнки, беренчедән, Татарстаннан мондый хат китү Татарстан президентына очко өстәми, һәм Русия югары даирәләре белән Татарстан мәнфәгатьләрен кайгыртып эш йөрткәндә безгә хәерхаклы булмаган кемнәргәдәдер тәгәрмәчкә таяк тыгарга җай чыгара, җирлек тудыра. Икенчедән, Карабахта сугыш барган, ике ил өчен дә үтә катлаулы чорда, ат дагалаганда бака ботын кыстырмыйрак торуы да хәерле. Әрмәнстанда хәрби базасы урнашкан Русиягә дә, Әзербайҗан белән тыгыз бәйләнешле Төркиягә дә өстәмә каршылыклардан фәтва юк, үз хәсрәтләре башларыннан ашкан. Хәлбуки, ике ил арасында мөнәсәбәтләр кискенләшүдән руслар да, төрекләр дә, татарлар да отмый. Русия гражданины буларак, минем руслардан татар буларак зарар күргәнем, дошманлык тойганым юк. Татарларны руслар үз итә, дип тә саныйм. Мисал өчен милләттәшебез Алинә Заһитова өчен ут йотучылар арасында да руслар күпчелекне тәшкил итте һәм алар үз сүзләрен дә үтемле җиткерде: атаклы тренер Тарасова ханым адресына, “без Женя Медведева җиңүен теләдек” дигән сүзе өчен социаль челтәрләрдә саф рус ысулында ниләр генә яумады. “Голос” җыр бәйгесендә татар кызлары җиңүен дә руслар һәр очракта гадел санап, үз итеп, хуш күреп кабул иттеләр. Кемдер, шушы уңайдан Татарстанда татар-төрек лицейлары язмышын искә төшерер. Алар да руслар ихтыяры белән ябылмады, дип уйлыйм. Аларны ябуны кайгыртучы төркемнең кемнәрне тәшкил итүен, нинди милләттән булуларын, шәхсән, кем заказын үтәүләрен аныклыйсы урында, шулар мәнфәгатен кайгыртып эзне яшерү булып чыга, гаепне тулаем русларга, Мәскәүгә аударуга әлбәттә әллә ни акыл да, кыюлык та, үҗәтлек тә, фидакарьлек тә кирәкми. Наданлык, яки икейөзлелек җитеп аша... Тукай яшәгән йортны ишүдә дә, татар гәҗит-журналларының үзләре биләгән затлы бинадан колак кагуларында да Мәскәү ихтыяры шәйләнмәде... Милләттәшләр бердәм карышкан “Саклаучы” атлы куркыныч, шөкәтсез һәйкәлне торгызырга маташуларга да Мәскәү ярдәмгә итмәде... Татарстанның татар авылларында миллион баш чучка асрау проекты да суверенитет алу белән “үсепеснең мырыксистлар” тарафыннан гамәлгә куелды.... Ватанпәрвәрлеген яуларда һәм тыныч тормышта кат-кат раслаган татар халкын руска, русларны татарга каршы куючылар йоклап ятмый. Татарга каршы тискәре гамәл кылучылар руслар яки татарлар булган очракта да заказчыларның кемлеген, ара бозуның кемнәргә файдалы булуын, кемнәргә тәти күренергә җай чыгаруын ачыклау зарур... Әйтик, татар теле дәресләре санын киметүгә җирлекне үзебезнекеләр, кануни җирлектә билгеләнгән санны югары инстанцияләр белән килешенми арттырып тудырды ләбаса? Моның тискәре нәтиҗәгә җирлек тудырачагы Мәнди анасына да аңлаешлы булырга тиеш иде. Барча предметларны русча укыган шартларда татар теле һәм татар әдәбияты дәресләре телне камил белүне тәэмин итмәве дә аңлашылса кирәк. Ярар иде ул дәреслекләр укучыларны мөкиббән итү хәсиятенә ия булса... Юк бит. Имля кагыйдәләре түгел, ә грамматика дип аталучы, үз - үзен татарча аңлата алмаучы, азагына җиткәндә башында ни хакында сүз барганын оныттыра торган тимер-бетон җөмләләрдән корыштырылган предметны саф татар телен камил белүче дә ансат кына төшенә торган түгел. Ә әдәбият дәреслекләренә классиклар сыйфатында әллә кемнәр, шул исәптән беренче чиратта “Единая Россия” фиркасы әгъзалары , депутат язучыларның язганнары дөңгечләп тутырылган. Матди хәлләрен котайтуны кайгыртып, булса кирәк. Ул дәреслекләрне рус кына түгел, татар балалары да, аларның ата-аналары да өнәми. Һәм бу фактны җөмһүриятебезнең Рафаэль Хәкимов кебек тирән белемле, фән даирәсендә абруй казанган шәхесләребез дә икърар итте. Интернетта быел Динә Гарипова башкаруында “Зөләйха күзләрен ача” сериалында кат кат яңгыраган “Ай былбылым” җыры аерым эленгән һәм аңа мөрәҗәгать итүчеләр саны инде миллионга җитеп килә. Җырны руслар да бик ошата һәм татар теле нинди матур икән, нинди чисталык, нинди сафлык, дип тә сокланучылары да җитәрлек...Татар теле дәреслекләре дә әнә шулай соклану уятырга, үзенә тарту хәсиятенә ия булырга тиеш, ләбаса! Һич югы анда татар укучысы күңелен яулаган тәрҗемә әсәрләр, әйтик төрек әдибе Ришат Нури Гюнтекиннең дөнья бестеллеры булып киткән “Чалы кошы” романы, А.П.Чеховның искиткеч хикәяләре, Тукай татарчалаштырган рус классик шагыйрьләре әсәрләре дә урын алсын иде. Әлбәттә Тукайның туган телдә язганнары беренче планда! Озын сүзнең кыскасы, гаепне башкаларга турылауга кадәр үз борын астыбызны тикшерү урынлырак түгел микән?... Мисал өчен быел (2020) ИТ (Интертат) газетасының 4 март һәм 24 октябрь саннарында Рузилә Мөхәммәтованың “Данил Салиховның әдәби премия бүлү серләре” һәм “Әдәби бәйге: үзем уздырам, үзем катнашам һәм акчасы да үземә була” исемле тирән анализлы тәҗел мәкаләләрендә татар әдәбиятын бетемсезлеккә һич тә Мәскәү түгел, ә үзебезнең “танылганнар” турылавы ике икең дүрт дигән дәрәҗәдә аныкланган. Бу җәһәттән, яраткан газетабызда мин фәкыйрьнең дә “Кем тәртипкә чакырыр?” һәм “Яшен җепселләреннән тукылган иҗат”, исемле язмаларым (“Татарстан яшьләре”, 23 апрель 2020ел, 22 октябрь саннары) басылган иде. Хәлбуки, тәртипкә чакырулар әлегәчә күзәтелми... Татарча матбугат чараларында, интернет челтәрендә бүген татарча җыр, дип сәхнәгә күтәрелүче, эфирга турыланучы эшләнмәләр турында да тозлы-борычлы фикерләр тынып тормый. Элемтәче булып эшләп лаеклы ялга чыккан уң як күршем аларны,” теләсә нинди сүз тезмәләренең унитаздагы юдыртучы су агышы белән кушылмалары”, дип саный.. Ә автобус йөртүче сулъяк күршем, “з” авазын “д” белән бутаучы җырчы йолдызкайларның “Ай кудемнең карасы”, “Кудләрем тик сине эдлиләр”, “Кудемә кара яратып”, дип боргаланып җырлауларына зар-интизар... Татар җырының шундый шәрехләүләргә тап булуын да Мәскәүгә аударып була, бик теләгәндә. Гәрчә бу үсепеснең даһилар вә йолдызлар һәм шуларга киң юл ачучы мандатлы –мандатсыз милләттәш вазифалыларыбыз казанышы. Миңа калса, сул як күршем чагыштыруын бишәр йөз мең сум алып, беркем дә сатып алмаячак, китапханәләргә мәҗбүри тагылучы китапларның эчтәлегенә дә турылап була. Алар бит нигездә бар да бер чыбыктан сөрелгән, “Габделбөкенең күргәннәре” яки “Әсмабикәнең өшкерелгәннәре” тематикасында әбәләнә. Жанрлар такырайган, Тукайлар чорында тернәкләнгән фантастика, фәнни фантастикага караганнары инде гомумән урын юк. Кыскасы, мөхәррирләр нинди, жанрлар шундый... Әле бит шундый мөхәррирләргә сөйкемле күренүче премияпәрвәр төркем миллионнар яратып укыган , сериалын миллионнар яратып караган “Зөләйха күзләрен ача” романыннан “ялгыш” табып, ду кубып, өер белән авторын гаепләргә, хөкем итәргә маташты... Яхшыны начар дип орышып, чүп-чарны премияләүчеләрнең чакырылышы әлбәттә әдәбиятыбызны үстерүне күздә тотмый. Искиткеч фильм төшергән, татар җырының, теленең гүзәллеген татар түгел илдәшләргә дә таныткан, яраттырган хакыйкый иҗатчылар бакчасына да ташлар томырылды, талантлы актриса Чулпан Хаматованы “оялтырга” маташулар да булды... Һәм ни гаҗәп, Франция президенты Эммануэль Макрон ысулында кыландылар... Әмма әлегәчә Макрончарак булса да тәүбә итәргә генә җыенучы күренми... Әгәр, “Шарли Эбдо” журналыннан берәрсе ИТ (Интертат) дөньяга чыгарган Рузилә Мөхәммәтова мәкаләләрен укыса, шуның нигезендә үтә кызык карикатуралар туасын көт тә тор... Минем Сабада яшәүче Зөфәр атлы бер дус бар. Шуның, - Рөстәм абый, тапкырлау таблицасын лүбей дурак белә, бүлү таблицасын белүчеләр ару яши, - дигәне һич истән чыкмый. Тәмам аптыраган, мәкаләдә телгә алынган хәлләрне бәгъзеләрнең бүлү таблицасын шәп белүе тәэмин итә микәнни?... Янә килеп, ниткән лобби ышыклый икән әлеге, чүп-чар язып, яки язып та тормый бишәр йөз меңләп сосуны җайга салган олы яшьтәге премияпәрвәр аләмзатларны?.... Рузилә Мөхәммәтованың аналитик язмаларында җитди финанслар тотылуга карамастан халык күзенә чалынырлык әсәрләр бер дә тумавы тасдыйкълана. Монысына да руслар, Мәскәү гаепле, дип сакал селкетеп утырырга мөмкин, әлбәттә…Иң ансат, оттырышсыз юл... Кем әйтмешли, “флаг кулларына”, дияргәдер, бәлки...

БОРЫН АСТЫНДАГЫНЫ НИК КҮРМИБЕЗ?

2020 елны ИТ (Интертат) газетасының 4 март һәм 24 октябрь саннарында Рузилә Мөхәммәтованың “Данил Салиховның әдәби премия бүлү серләре” һәм “Әдәби бәйге: үзем уздырам, үзем катнашам һәм акчасы да үземә була” исемле кискен мәкаләләрендә ни канун, ни әхлак кагыйдәләренә сыешуы икеле хәлләр, һәм ахыр чиктә татар әдәбиятын бетемсезлеккә һич тә Мәскәү түгел, ә үзебезнең “танылганнар” турылавы бәян ителә. Әгәр мәкаләләрдә бәян ителгәннәр дөрес булмаса, тәнкыйтькә таручылар шул ук интернет газетада нинди дә булса җавап урнаштырыга тиеш иде, дип фаразлыйм. Бу җәһәттән мин фәкыйрьнең дә “Кем тәртипкә чакырыр?” (“Татарстан яшьләре”, 23 апрель 2020ел) һәм “Яшен җепселләреннән тукылган иҗат” (“Татарстан яшьләре”, 20ел, 22 октябрь 2020 ел) исемле мәкаләләре дөнья күрде. Хәлбуки, тәртипкә чакырулар әлегәчә күзәтелми... Татар телендә язылган язмаларга хокук органнары, җитәкче органнар, хәтта татар иҗатчылары оешмалары да игътибар итми, дип аңларга микән ошбу хәлне? 2019 елның 30 октябрендә интернетта , Азатлык Радиосы сайтында халкыбызның танылган шәхесләре халык хәтерендә нүлләнмәсен өчен күрелгән чара хакында мәгълүмат урын алган : “Язучылар берлеге танылган татар шәхесләре турында әсәрләр яздыру өчен дәүләттән мөрәҗәгать булуын 2014 елда игълан иткән иде. Ул вакытта Кол Шәриф, Дәрдмәнд, Таҗетдин Ялчыгол, Шәехзадә Бабич, Сәхипҗамал Гыйззәтуллина исемнәре яңгырады. Бу шәхесләргә багышланган әсәрләрне Ркаил Зәйдулла (Кол Шәриф)Ләис Зәлкәрнәй (Дәрдмәнд), Рөстәм Галиуллин (Ялчыгол), Галимҗан Гыйльманов (Бабич) , Айгөл Әхмәтгалиева (Волжская) язачагы билгеле булды.Ул чактагы Язучылар Берлеге рәисе Рафис Корбан әйтүенчә, һәр авторга әсәр язу өчен бер ел вакыт бирелгән һәм 400 мең сум күләмендә гонорар түләнгән булган. Әлегә, Рафис Корбан әйтүенчә Рөстәм Галиуллин белән Айгөл Әхмәтгалиева гына алган йөкләмәләрен үтәгән...” Татарча матбугат чараларында, интернет челтәрендә бүген татарча җыр, дип сәхнәгә күтәрелүче, эфирга турыланучы эшләнмәләр турында да тозлы-борычлы фикерләргә кытлык юк. Элемтәче булып эшләп лаеклы ялга чыккан уң як күршем аларны,” теләсә нинди сүз тезмәләренең унитаздагы юдыртучы су агышы белән кушылмалар”, дип “зурлый”.. Ә янә бер танышым, “з” авазын “д” белән бутаучы җырчы йолдызкайларның “Ай кудемнең карасы”, “Кудләрем тик сине эдлиләр”, “Кудемә кара яратып”, дип боргаланып җырлауларына зар-интизар... Татар җырының шундый шәрехләүләргә тап булуын Мәскәүгә аударып була, бик теләгәндә. Гәрчә бу үсепеснең даһилар вә йолдызлар һәм шуларга киң юл ачучы мандатлы –мандатсыз милләттәш вазифалыларыбыз казанышы. Миңа калса, сул як күршем чагыштыруын бишәр йөз мең сум алып, беркем дә сатып алмаячак, китапханәләргә мәҗбүри тагылучы китапларның эчтәлегенә дә турылап була. Алар нигездә бар да бер чыбыктан сөрелгән, оядашлар үзләштергән уртак алгоритмда, “Габделбөкенең күргәннәре” яки “Әсмабикәнең өшкерелгәннәре” тематикасында әбәләнә. Жанрлар такырайган, Тукайлар чорында тернәкләнгән фантастика, фәнни фантастикага караганнары инде гомумән юк. Әле бит шундый мөхәррирләргә сөйкемле күренүче премияпәрвәр төркем меңнәр яратып укыган , сериалын миллионнар яратып караган “Зөләйха күзләрен ача” романыннан “ялгыш” табып, ду кубып, өер белән авторын гаепләргә, хөкем итәргә маташты... Яхшыны начар дип орышып, чүп-чарны премияләүчеләрнең чакырылышы әлбәттә әдәбиятыбызны үстерүне күздә тотмый. Искиткеч фильм төшергән, татар җырының, теленең гүзәллеген татар түгел илдәшләргә дә таныткан, яраттырган, комрьютер шомартмаган чын, матур тавышлы Динә Гарипова бакчасына шактый ташлар томырылды, талантлы актриса Чулпан Хаматованы “оялтырга” маташулар да булды... Рузилә Мөхәммәтованың аналитик язмаларында җитди финанслар (дүртәр-бишәр йөз мең сум ) тотылуга карамастан халык күзенә чалынырлык әсәрләр бер дә тумавы тасдыйкълана. Ә таләпне әлеге премияпәрвәрләр һәм шуларның оядашлары налог түләүче кесәсенә керми китабы зур тиражда , кыйммәт хакка (600 сум чамасы) сатыла торган һәм тәрҗемә ителеп 20 илгә таралуга ирешкән романга куялар... Русия гражданины буларак, минем руслардан татар булганга күрә генә зарар күргәнем, дошманлык тойганым юк. Татарларны руслар үз итә, дип тә саныйм. Мисал өчен милләттәшебез Алинә Заһитова өчен ут йотучылар арасында да руслар күпчелекне тәшкил итте һәм алар үз сүзләрен дә үтемле җиткерде: атаклы тренер Тарасова ханым адресына, “без Женя Медведева җиңүен теләдек” дигән сүзе өчен социаль челтәрләрдә саф рус ысулында ниләр генә яумады. “Голос” җыр бәйгесендә татар кызлары җиңүен дә руслар һәр очракта гадел санап, үз итеп, хуш күреп кабул иттеләр. Кемдер, шушы уңайдан Татарстанда татар-төрек лицейлары язмышын искә төшерер. Алар да руслар ихтыяры белән ябылмады, дип уйлыйм. Аларны ябуны кайгыртучы төркемнең кемнәрне тәшкил итүен, нинди милләттән булуларын, шәхсән, кем заказын үтәүләрен аныклыйсы урында, шулар мәнфәгатен кайгыртып эзне яшерү булып чыга, гаепне тулаем русларга, Мәскәүгә аударуга әлбәттә әллә ни акыл да, кыюлык та, үҗәтлек тә, фидакарьлек тә кирәкми. Наданлык, яки икейөзлелек җитеп аша... Тукай яшәгән йортны ишүдә дә, татар гәҗит-журналларының үзләре биләгән затлы бинадан колак кагуларында да Мәскәү ихтыяры шәйләнмәде... Милләттәшләр бердәм карышкан “Саклаучы” атлы куркыныч, шөкәтсез һәйкәлне торгызырга маташуларга да Мәскәү ярдәмгә итмәде... Татарстанның татар авылларында миллион баш чучка асрау проекты да суверенитет алу белән гамәлгә куелды кебек.... Ватанпәрвәрлеген яуларда һәм тыныч тормышта кат-кат раслаган татар халкын руска, русларны татарга каршы куючылар йоклап ятмый. Алар руслар яки татарлар булган очракта да, заказчыларның кемлеген, ара бозуның кемнәргә файдалы булуын, кемнәргә тәти күренергә җай чыгаруын ачыклау зарур... Әйтик, татар теле дәресләре санын киметүгә җирлекне үзебезнекеләр, кануни җирлектә билгеләнгән санны килешенми арттырып тудырды ләбаса? Моның тискәре нәтиҗәгә җирлек тудырачагы Мәнди анасына да аңлаешлы булырга тиеш иде ләбаса. Барча предметларны русча укыган шартларда татар теле һәм татар әдәбияты дәресләре телне камил белүне тәэмин итмәве дә аңлашылса кирәк. Ярар иде ул дәреслекләр укучыларны мөкиббән итү хәсиятенә ия булса... Юк бит. Имля кагыйдәләре түгел, ә грамматика дип аталучы, үз - үзен татарча аңлата алмаучы, азагына җиткәндә башында ни хакында сүз барганын оныттыра торган тимер-бетон җөмләләрдән корыштырылган предметны саф татар телен камил белүче дә ансат кына төшенә торган түгел. Ә әдәбият дәреслекләренә классиклар сыйфатында әллә кемнәр, шул исәптән беренче чиратта “Единая Россия” фиркасы әгъзалары , депутат язучыларның язганнары дөңгечләп тутырылган. Матди хәлләрен котайтуны кайгыртып, булса кирәк. Ул дәреслекләрне рус кына түгел, татар балалары да, аларның ата-аналары да өнәми. Һәм бу фактны җөмһүриятебезнең Рафаэль Хәкимов кебек тирән белемле, фән даирәсендә абруй казанган шәхесләребез дә икърар итте. Интернетта быел Динә Гарипова башкаруында “Зөләйха күзләрен ача” сериалында кат кат яңгыраган “Ай былбылым” җыры аерым эленгән һәм аңа мөрәҗәгать итүчеләр саны инде миллионга җитеп килә. Җырны руслар да бик ошата һәм татар теле нинди матур икән, нинди чисталык, нинди сафлык, дип тә сокланучылары да җитәрлек...Татар теле дәреслекләре дә әнә шулай соклану уятырга, үзенә тарту хәсиятенә ия булырга тиеш, ләбаса! Һич югы анда татар укучысы күңелен яулаган тәрҗемә әсәрләр, әйтик төрек әдибе Ришат Нури Гюнтекиннең дөнья бестеллеры булып киткән “Чалы кошы” романы, А.П.Чеховның искиткеч хикәяләре, Тукай татарчалаштырган рус классик шагыйрьләре әсәрләре дә урын алсын иде. Әлбәттә Тукайның туган телдә язганнары беренче планда!

МАТЕМАТИКАНЫ ОНЫТМЫЙК

БЕЗ БАРМЫ, ӘЛЛӘ ЮКМЫ ? Без мәктәптә укыган заманда илебез косманавтлары галәмгә очып кына торды. Галәмне иңләгән корабта кеше авырлыгын югалтуын һәм очыш халәтенә ирешүен физика фәненнән укытучыбыз ,Җирнең тарту көче тәэсире калмау аркасында, дип аңлатканы истә. Авырлык югалту аркасында косманавтның, аның тирәсендәге предметларның , хәтта суның очыш халәтенә күчен киножурналлардан да күрсәткәләделәр. Барыбыз да укытучыбызны аңлаган атлы кыяфәт чыгардык, шул исәптән мин дә. Әмма, шәхсән бу хикмәтне барыбер дә төбенәчә аңламадым. Техник вузда укыганда югары физика, югары математика фәннәрен өйрәнүем дә ярдәм итмәде. Һәм , ниһаять, олыгайган көндә ошбу темага кагылышлы байтак язмалар белән танышкач, әзме күпме аңлашылды кебек. Мәктәптә укыганда, материянең беренче кисәкчекләре-атомнар , атомнар үрелешеннән молекулалар, ә алары тегелешеннән җисемнәр һәм организмнар, ягъни материя хасил була , дип укытканнар иде. Беренче кисәкчек , шар сыман атомның үзәгендә төш, ә төш тирәли электроннар әйләнә, дип тукыдылар, һәм аның сызымы да истә калган. Шар формасындагы атом үзәгендә төш кечкенә шар шәкелендә, ә аның тирәсендә шулай ук нәнирәк шарчыклар рәвешендә электроннар әйләнә... Әмма иң мөһим мәгълүмат күләгәдә калдырыла килгән. Баксаң, атомны тәшкил иткән шар күләменең ни бары 0,00001 % өлешен генә төш һәм электроннар били.. Ә калган 99,99999%ы-бушлык тәшкил итә. Ягъни теләсә кайсы җисем, организм, шул исәптән без фәкыйрьләрнең 0,00001% өлеше генә материя, ә калган 99, 99999 өлеш –бушлык.(Нильс Бор.Избранные научные труды, 1 том “О строении атомов и молекул, М, 1970). Менә ни өчен, Җир, тартмаса без очабыз икән.... Фәндә, дөнья яралу, зур басым астындагы буш пространствода шартлау аша башта атомнар барлыкка килүе, аннары молекулаларга теркәлеп, организмнарга чират җитүе турындагы, Зур шартлау теориясе кысасында фаразлана. Диндә, Хак Тәгаләнең галәмнәрне юктан бар итүе, күренә ки, фәнни фаразга чапырыш түгел...Әле бит квант физикасы материянең дулкынга һәм киресенчә күчеше мөмкинлеген дә тасдыйкълый. Без яшәгән Җир шары өчен дә әлеге кимәл үз көчендә ... Әле бит атом төше массасы микъдаре белән электрон массасы аермасы да чиксез , алда телгә алган кимәлдән өтер артындагы туксан тугызларның күбрәк булуы белән генә аерыла. Атом төше белән электроннар арасы ераклыгы да, аларның үлчәмнәренә карата, бушлык файдасына шул чама прапорция тәшкил итә... Әгәр дә без төптән нигездә бушлыктан гыйбарәт икәнбез , коммунистик идея нигезендә кешене бөек санау, камил җәмгыять , коммунизм төзи ала дип инану, гуманитар белемле әдипләребезнең кешегә ниндидер олугъ таләпләр куюы һавада асылынып кала түгелме?... Моңа иң камил җавапны көнчыгышның атаклы суфи шагыйре Гомәр Хәям биргән бугай? Аныңча кеше бер үк вакытта бик кечкенә һәм чиксез зур, барысы да һәм бернәрсә дә түгел, урталык юк... Менә татарның янә бер сандугачы Рафаэль ага Ильясов арабыздан китеп барды. СССР чорында ул көнебезне “Казан сөйли” дип башлаучы затлы “Татарстан” радиосының баш музыкаль редакторы булып эшләде. Ул анда эшләгәндә фанерачы чүп чарчы җырчылар эфирга үтә алмый иде. Затлы җырчыларыбызның да башкарган теләсә нинди җырлары түгел, югары зәвыклылары гына радиобыз фондына алынды... Бер тапкыр Шәмәрдәннең баш табибы, үзешчән җырчы Радик Борһанов ( инде мәрхүм, авыр туфрагы җиңел булсын) белән бергә аның карамагындагы студиядә мин язган җырлардан тапшыру әзерләдек. Моның өчен ул безгә тулы бер көн эшләү мөмкинлеге бирде. Англиядә укып, остеапатия серләрен үзләштергән, бик күпләргә булышкан, хәтта аяклары бөтенләй йөрми, урын өстендә генә яткан нәни малайны, таякларга таянып булса да йөри алу бәхетенә ирештергән Радик дускайның җырлавын ошаткан иде Рафаэль агай! Шул сабый Радик дускайга багышлап шигырь язды. Сабый сүзләрнең ихлас, чын йөрәктән булуы күзләргә яшь китерде. Музыкаль язма әзерләү барышында, сүздән сүз чыгып , мин Рафаэль агадан, - Сез гел халык җырлары гына җырлыйсыз. Берәр вакыт композиторларыбыз язган җырларны да башкарырга исәбегез юкмы, -дип сорадым. - Энем! Берүк әйтә генә күрмә, -дигән иде хакыйкый җырчыбыз ниндидер эчке иңрәү белән... Хәзерге акылым белән чамалыйм, безнең халык җырларыбыз да җырчы саналучы, эфирда көне-төне әйләндерелүче өч ноталы ,баян һәм синтезатор калыбында тәпәләнгән эшләнмәләр күләме, эфирга чыгарылышы белән чагыштырганда бик аз урын били, һәм ирексездән алда телгә алган кимәл, өтердән соң нүлләр тезелеше ягъни юклыкка омтылыш тәгаенләнә...Һәм атаклы җырчыбыз чын җырларыбызны нинди чүп-чар белән күмәчәкләрен инде шул чакта ук аңлаган булган... МАТЕМАТИКА ҺӘМ ИҖАТ Кешелек тарихында математика үзенә лаек урынны тиз генә яулый алмый. Урта гасырларда уку йортларында белемнәр нигезе буларак грамматика , риторика һәм логика укытыла, математика арифметика белән геометриядән ерак китә алмый, статистика белән кызыксыну юк, ә фәннәр патшасы булып дин гыйлеме, теология укытыла. СССР чорында татар язучылары сафларын тулыландыруны да нигездә КДУ ның татар филологиясе факультеты җилкәсенә алды. Әлеге факультетта нигездә алда телгә алынган белемнәр һәм теология урынына КПСС тарихына басым ясалды кебек. Бүген төгәл фәннәр , дип математикасыз була алмый торган фәннәр атала һәм күпчелек студентлар математиканы үзләштерүгә мәхкүм. Чөнки элек гуманитар саналган лингвистика һәм психология да математик ысулларга таяна һәм төгәл фәннәр саналуга дәгъва кыла, ә квант механикасын, күзәнәк биологиясен математикасыз гомумән аңлап булмый. Тарихи күзлектән карганда , рәсем сәнгатендә математиканың үз урыны күптәннән бар. Киндергә ясалган сүрәттә нәрсәнең якын-ерак торуын, перспективаны ансыз ничек төгәл хәл итәсең? Бүген, күпчелек фикеренчә рәсем сәнгате һәм математика бер-береннән ерак, чөнки берсе хисләр тукылышында тирбәлә, ә икенчесе аналитика корылышында. Күп кенә рәссамнар хезмәтләрендә перспективага сирәк мөрәҗәгать итә яки бөтенләй ул алымга кермиләр. Ә менә атаклы Леонардо да Винчи киресенчә сәнгатьне иҗатчы буларак кына түгел, ә инженер, табигать фәннәре белгече һәм математик буларак күзаллаган. Музыкада үзәк урынны математика биләвенә күпләр игътибар итми.Ә бит музыка бик төгәл бүленешләр аша тулы гармониягә ирешә. Музыка дөньясында үз сүзен әйткән беренче галим – Пифагор. Бер мәлне ул тимерче алачыгы яныннан үтешли чүкечләрнең билгеле бер ритмда сугылышына игътибар иткән һәм төрле сынаулар уздырып бүген дә гамәлдә булган ноталар төзелеше тәртибен ачкан... ...Мәгълүм ки, татар әдәбиятын асылда математикадан мәктәптә укыганда ук ерак торган грамматика белгечләр иярләде. Татар мөхәррирләренә, төгәл фәннәрдән хәбәре бар Укучы Галиҗанәпләрен татар басмаларыннан йөз чөертмик, биздермик дигән очракта, оядашлар иҗатчыларга гына түгел, төгәл фәннәрдән хәбәре бар каләм тибрәтүчеләргә дә юлны томаламау, аларны да кызыксындыру, Ленин бабай әйтмешли, архимөһим.... РУСИЯНЕ НИТКӘН “ТӘТИ”ЛӘР “ОЯЛТА”? 1775 елда дөнья экономикасының 80% ын Азия илләре үз кулларында тота , беренче чиратта Госманлылар империясе, Һиндстан, Кытай...Ә Европа илләре цивилизациянең комрыгында яши, гигиена ягыннан да хәлләре мөшкел була...Һәм нәкъ менә Европа илләрендә гамәлгә куелган геометрик прогрессия белән бәйле ачыш чәчәк атып, йөз ел эчендә экономик вәзгыять алар файдасына кискен үзгәрә. Күз алдына китерик. Төзүче эшкуар зур объект төзи һәм хезмәте өчен миллион сум акча ала. Һәм яңа заказ көтә. Ә заказ юк. Экономик үсеш тә юк. Әмма телгә алган ачыш ярдәмгә килә. Берәү ачкан банкка ул миллионын тапшыра. Банк әлеге акчаны кредит сыйфатында ниндидер, финанслары юк, әмма товар чыгара торган предприятие ачарга хыялланучыга бирә. Әлеге булачак бизнесмен алган миллионын төзүчегә түли, төзүче заказны үти һәм артык акчаны янә банкка сала. Ул төзегән предприятие дә хутка китеп табыш китерә башлый. Банкта асылда һаман бер миллион чамасы, әмма ул әйләнеп йөреп, әллә ничә миллионлык проектның эшкә ашуын тәэмин итә! Җитмәсә, яңа проектлар өчен акчаны акционерлык җәмгыятьләре төзеп, киләчәген кайгыртучы һәркемнән тарттырып була икән! Испания кул астына эләккән Голландия шул юл белән бәйсезлек ала, һәм колония арты колонияләр яулый башлап, алар хисабына товарлар җитештерүе һаман арта торгач , казнада акчасы көннән ишәя . Ә налог җыю хисабына гына яшәүче Испания аның белән ярыша алмый, чөнки налогны түләргә берәү дә атлыкмый, ә качарга теләүчеләр –күпчелек. Европаны алгы чыгарган ачыш – ул капитализм. К.Маркс аны 300% керем хакына теләсә нинди җинаять алдында тукталып калмаячак, дип бәһәләгән Экономик үсеш укталышындагы европалыларның колония арты колония яулаулары Америка, Австралия, Яңа Зеландиядә , башка утрауларда яшәүче халыкларга бәла китерә. Әйтик, 10 мең ел тулы изоляция шартларында яшәгән Тасмания халкына, инглиз сәяхәтчесе Кук килеп чыкканан соң, чын мәгънәсендә тәмугъ оештырыла. Башта аларны үтерә-кыра яшәү өчен уңайсыз төбәкләргә сөрәләр һәм анда яшәгәннәренә дә ау оештыралар. Тора-бара, сан ягыннан ныкъ кимегәч, дини җитәкчеләр аларны чукындыра, примитив эшләргә, әйтик печән чабарга , оекбаш бәйләргә өйрәтергә тырышып карый. Әмма җирле халык вәкилләре тулы депрессиядә, бер ни белән дә кызыксынмыйлар һәм бердәнбер юл-үлемне сайлыйлар.. Килмешәкләр үлгәннәренең мәетләре дә тынычлыкта калдырмый, аларны яралар, өйрәнәләр, скелетларын музейларга куялар. Соңгы тасманияле Труганини мәетен 1976 елда гына җирлиләр...Колонияләрдә җирле халыкларга җәбер-золым күрсәтүдә бүген мөселманнарны террористлар дип гаепләүдә алгы планга чыккан французлар да , кимен куймый... Аларның Мадагаскар утравы аборигеннарына ачлык оештырулары, кем әйтмешли “үзе бер роман”... Мәгълүм ки, Америка материгын Колумб “ачкач” тулы бер материк халыкларына геноцид оештырыла. ХVI – XIX гасырлар арасында европалы колонизаторлар тарафыннан Африка материгыннан Америкага 10 миллион тирәсе кол китертелә. Аларны кол итү максатында оештырылган сугышларда байтак кына кара тәнле халык вәкилләре һәлак булуы, каза күрүчеләр санын шактыйга ишәйтә. Коллыкка төшерелгәннәрнең 70% ы шикәр камышы плантацияләрендә эшли. Коточкыч авыр хезмәт, эпедемияләр шартларында аларның күпчелеге зур газаплар кичереп үлә. Һәм болар барысы да, европалылар тәм- том ашасын һәм комсызларның кесәсенә акча аксын өчен. Европа кулланучылары товар өчен түләгән , һәм тәм –том җитештерүче, шуны ташучы фирмалар акцияләре өчен керткән акчалардан бер өлеш, Африка халыкларына җәбер-золым итү өчен сарыф ителә. Бернинди расизм юк, бары тик бизнес кына, дияргә кала “толерант” европалыларга, җинаятьтә катнашуларын искәрткән очракта... Һәм менә шушы ил халыкларының варислары бүген демократ битлеге киеп башкаларны , шул исәптән Россияне, Төркияне, мөселманнарны һәртөрле гаепләрдә фаш итә, тәти булырга өнди, өйрәтә, оялтырга мәтәләнә... Демократиянең төп таянычы дип позицияләнүче АКШның тыныч халыкка атом бомбалары ташлавы, Вьетнамда химик корал куллануы халыкара демократик суд инстанцияләрен ни өчендер бер дә кызыксындырмады....Урамда шәрә диярлек йөрүне кануный санап, яулык ябуга кануный каршы чыгучыларның демократлыгын икейөзлелек дип таныйсы микән? Миңа калса, башкаларга акыл өйрәтүчеләрне гаепләр өчен сәбәпләр 99,99999 өлешне тәшкил итеп, алар тарафыннан гаепләнүчеләр 0,00001 % ка гына лаек булмагае .. Кыскасы гаделлек хакына халыкара юридик инстанция хадимнәренә дә математик фикерләүдән тайчынмау, башкаларны гаепләргә алынганда кимәл, пропорция турында онытмау мәгъкүл. Һәм бу, Гүзәл Яхинага, аның иҗатына кизәнүче “үсепеснең” каләмзатларга да кагыла.

ХИКМӘТЛЕ КИТАП

Очраклы рәвештә узган ел азагында Чаллыда басылган, Татарстанның йөз еллыгына турылап язылган “Халыкка кайтарылган исем “ атлы калын гына китапка юлыктым. Тиражы –нибары биш йөз данә. Баш мөхәррире –төзелеш эшләре белән бәйле җитәкче –Замир Петров, китапның төп кахарманы, татар өчен иң катлаучы чорда Татарстанның үзәк башкарма комитетын җитәкләгән Рәүф Әхмәтсабир улы Сабировның нәсел дәвамчысы . Хезмәтне китап шәкелендә гамәлгә куючылар Гөләндәм Давыдова һәм Нурия Батырбаева. Китапның иганәчесе “Татарстан республикасының төзелеш һәм архитектура буенча дәүләт экспертизасы һзм бәя кую идарәсе башлыгы Салихов Мәҗит Хаҗип улы. Авторлар аңа һәм архив материалларын туплауда зур булышлык күрсәткән Татарстан Республикасы мәдәният министры Әюпова Ирада Хафизҗан кызына рәхмәт белдерәләр. Тышлыгын Рәүф Сабиров сүрәте бизәгән әлеге китапны ачу белән бихисап тармаклы “Шәҗәрә агачы” на юлыгасың. Анда әлеге шәхеснең нәсел ыруы урын алган. Әниемнең бертуганы Сара апабызның ире Мәхмүт җизни дә шунда эләккән. Китапта урын алаган фотоларында әнием Саҗидә дә бар булып, бу хакта телефон аша туганым Рөстәм Мәһдиев хәбәр итте. Китапны гамәлгә куюны Мәхмүт җизнинең бертуган апасы, Замир Петровның әнисе, укытучы булып эшләгән Гөлшат ханым вәсыять иткән булган. Китапта йөз ел элек, татар халкы яшәү белән үлем арасында калган (калдырылган?) чорда республикада төрле югарылыкта җитәкчелек иткән шәхесләрнең биографияләре , эшчәнлекләре һәм язмышлары бәян ителә. 400 битле, төрле документларның фотокүчермәләре белән сипләнгән саллы, тарихи фактлар тегелешеннән гыйбарәт тәсфилле хезмәт эчтәлегенә күзәтү ясауны бер мәкаләгә сыйдыру мөмкин түгел...Шуңа, мөхтәрәм “Т Я” укучыларына аны һичшиксез үзләренә укырга тәкъдим итәм. Иманым камил, китапта бәян ителгән, тулаем ил һәм татар язмышына бәйле фаҗигале хәлләр бик күпләрне тетрәндереп, кырыкмаса кырык төрле фикер, нәтиҗәләргә китерәчәк. Иң кыйммәте шунда, авторлар үз хезмәтләрендә вакыйга хәлләрне бәян итеп, шул нигездә үз фикерләрен Укучыга тагуны максат итеп куймаган. Алар бары тик Дөреслекне халыкка җиткерү белән чикләнгәннәр, ә нәтиҗә ясау һәркемнең үз иркендә. Авторлар тарафыннан Укучыга карата мондый тирән хөрмәт соңгы елларда бик сирәк күренеш. Ихтимал , мондый алым китапны гамәлгә куючыларның белемле һәм затлы нәсел дәвамчы булулары белән дә бәйледер... Китапта, 1921 елгы ачлык алдыннан авыллардан продразверстка тәртибендә икмәк җыйнау башка регионнарда яртылаш, ә Татарстанда 100 % ка үтәү турында искә алына. Анда байтак шәхесләр телгә алына, ә үзәк урынна Рәүф Сабиров һәм аның фикердәшләре били. Аның көнне-төнне белми халыкны ач үлемнән коткару юлындагы эшчәнлеге фактлар, документлар аша чагылыш таба. Китапта көн саен кайда күпме кеше ачтан, яки чирдән үлүе хакында да мәгълүмат бар... Рәүф Сабиров АКШ, Германия вәкилләре белән дә эш йөртә, Ленинга да барып керә, ачтан интегүчеләргә икмәк кайтаручы эшелоннар булуны аларның өзлексез йөрешен тәэмин итү чараларын да күрә, вагоннарда тиешле нокталарга йөк ташылганда урлашу, югалтулар булмавын дә хәл итә. Татарстанда йогышлы чирләр таралгач, чит илдән медикаментлар кайтартуны да оештыра. Янә килеп ач үлемнән коткару максатында меңнәрчә сабыйларны чит регионнарга озату һәм соңыннан аларны кайтартуны да хәл итә. Шул ук вакытта Татарстанда , аңа кадәр барча эш кәгазьләре рус телендә булса, ул аларның татар теленә тулаем күчерүгә ирешә. Татар мәгарифен аякка бастыра, татарның иҗтимагый тормышын милли нигезгә кора, һәм Татарстанда бәхәссез абруй казана. Шуңа да Сталин чорында әлеге җитәкчене репрессияләү өчен башта Мәскәүгә, яңа эшкә күчерәләр. Аннары атып үтерәләр. Ә хатынын сигез елга төрмәгә озаталар. Рәүф аганың кайбер хезмәттәшләрен һәм хатыннарын да шундый язмыш көтә. Ә ятим калган балаларын бик ерак төбәкләрдәге балалар йортларына озатып, татар булуып калу юлын биклиләр. Шәхсән үзем 1989 елны Киев каласына югары курсларга укырга баргач, Татарстанның бер җитәкчесе булган һәм үзе атып үтерелгән Баһаветдинов, агайның төпчек улы Украинаның танылган рәссамы Рафаэль Баһаветдинов белән таныштым. Аның Япониядә узган бәйгедә җиңү яулаган рәсемнәре “Идел” журналында басылган икән. Шулчакта “Идел”дә эшләгән Ръкаил Зәйдуллин гозерен үтәп , әлеге басманы тапшыру өчен , алдан сөйләшенеп бер кафеда очраштык. Алты яшьлек Рафаэль һәм ун яшьлек Рэм абыйсы бер, ә апалары икенче балалар йортында тәрбияләнгән. Соңыннан “велики украинский художник Рэм Богоутдинов, дип зурланып, иҗаты күргәзмәләре Киевта узачак абыйсының 10 яшьтә үк рәсем ясау сәләте ачылып, текә малайларга татуировкалар ясавы аркасында аларның ризыкъларын көчлерәкләр талап алмаган. Югыйсә көн саен биш алты бала ачлыктан якты дөньядан китә иде, безнең бабалар йортында, дип искә алды Рафаэль ага. Апалары балигъ балигъ булгач опера театрына гардеробчы булып эшкә урнаша һәм энеләрен үз янына ала. Тар бүлмәдә өчесе яшәп китәләр. Опера театры АКШ та чыгыш ясаганда апалары илгә кайтмый, качып кала. Рэм абыйлары, Югославиягә сәяхәт белән килгәч, Италия шоферы белән уртак тел табып, шулай ук илгә кайтмый, ахыр чиктә АКШ ка барып урнаша һәм рәссам буларак таныла. Ә Рафэль рәссам һөнәрен Казанга килеп үзләштерә һәм милли темаларга да кызыклы рәсемнәр ясый... Украинада күп кенә язучылар китапларын аннан бизәтү өчен тырыша икән. Абыйсы да , ул да украин кызларына өйләнгән, әлбәттә татарча белмиләр... “Халыкка кайтарылган исем”не укып чыккач , илне аякка бастыруда зур хезмәтләр куйган ихлас коммунистларны юк итү , аларның хәләл җефетләрен, нәсел ырулары эзәрлекләүнең мантыйгын аңларга азапландым. Большевиклар җитәкчелеге кылган, миллионнар гомерен өзгән җинаятьнең очын яшерү өчен шулай эшләгәннәрме? Әллә Татарстанның татарлык юлыннан баруына чик кую өченме? Иоган Фридрих Шиллер персонажының “Мавр үз эшен эшләде, мавр китәргә тиеш” дигәне тормыш өчен уртак канун микән әллә? Сораулар күп... Ә нәтиҗә ясау һәр укучының үз иркендә... Шәхсән үзем, бу, татарның ачы язмышын ихлас чагылдырган ихлас китап, үзен татар дип санаган һәр татарның өстәл китабы булырга тиеш, дип саныйм. Ә Тукай премиясенә лаек, дип әйтергә җөрьәт итмим, андый бүләккә күп еллар чират торучыларны ярсытасым килми, әлеге китап авторларына ыскытудан шүрлим, җитди фикер алышуны премияпәвәр каләмзатлар ыгы-зыгысына кайтарып калдырасым килми...

Безгә җырларга ярыймы?

Шәмәрдән бистәсенең урманны уртада калдырып төзелгән, күбесенчә яшьләр яшәүче яңа өлешендә “Ихлас” мәчете сафка басты. Бистәбезнең шушы өченче мәчетенә билге­ләнгән яшь имамнар берничә ай эшләгәннән соң, ерактан килеп йөрүне авырыксыныпмы, мәчеткә тартылучылар артмавына гаҗизлектәнме, аны төзеткән эшмәкәребезнең үзлә­ренә күрсәткән ярдәмен азсыныпмы, яисә шуның кайбер таләпләрен урынсыз табыпмы, китеп бардылар. Һәм лаеклы ялга чыккан мин фәкыйрьгә әлеге җаваплы эшкә алынуга тәкъдим булды. Мәчет салган игелекле эш­мәкәребезнең тәкъдименә ризалаштым. Әлбәттә, лаеклы алмаш булганчы һәм бу вазыйфаны башкарган өчен хак алмау шарты белән. Чөнки, алган очракта, тора-бара ниндидер та­ләп­ләр куела баш­лавы мөмкин. Коръән укый белә идем, тәҗвид кагыйдә­ләрен Казаннан килгән остаздан эстәдем, ә вәгазьләрне Диния нәзарәте нәшер иткән “Шура” журналы тәкъдим итә һәм ул гына аз тоелса, мөхтәрәм Җәлил хәзрәтнең берсеннән-берсе тирән эчтәлекле, заманга ярашлы китаплары бар. Суга кергәч йөзәсе, тора-бара чалма киеп төшкән фото, паспорт һәм төзелеш институты дипломымның копиясен соратып алдылар. Ул гына җитмәде, яңа вазыйфамны законлаштыру максатында дип, 5-15 октябрьләрдә Казандагы коръән-хафизлар әзерләүче “Рәшидә” үзәгенә барып, дини өлкәдәге аз-маз белемемне тирәнәйтергә тиеш булдым. Саба мөхтәсибе Айнур хәзрәт: “Анда бик матур бина. Тәрәзәсеннән чиркәү күренеп тора”, — дип “куандырды”. Электричкада Казанга барып җитү кыенлык тудырмады. Казанның христианча атамалы Вознесение бистәсенә баручы 68нче автобус тукта­лы­шын вокзал тирәсеннән тапмадык дип танышларым әйткән иде. Шуңа күрә аны яшь чакта еш узып йөрелгән Җи­ңү проспектыннан эзләргә булдым. Шул исем­дәге метродан чыккач эзләгәнемне таба алмый йөдәдем. Чөнки монда берсеннән-берсе биек йортлар калыккан, киң урамнар аша күперләр, эстакадалар челтәре барлыкка килеп, барыр юлым­ның кай тарафта булуын аңышырга һич ирек бирми. Күпер аша әле бер, әле икенче якка чыгып йөри торгач, бер миһербанлысы дөрес тарафны күрсәтә алды. Ниһаять, 68нче автобусны көтеп алып, утырып киттем. Әлбәттә, кондуктор ханым ислам дини үзәген дә, ул урнашкан Чәчәкле урамының кайдалыгын да белми. Кү­пер аша елгадан чыгуга беренче урам дип чамалаган идем, шунда төшеп калдым. Чәчәкле урамыннан алга атлыйм. Каршыда айлы манаралы матур бина, ә янәшәсендә чыннан да чиркәү. Үзәктә уку дәверендә шуның чыңлавын ишетү дә насыйп булды. Ә менә, ни хикмәт, тирә-юньгә ишеттереп азан әйтүгә рөхсәт юк икән. ...Укытучыларыбыз да яшь, телләре телгә йок­мый, чорыбыз өчен га­җәп күренеш — бер-икесенең татарчалары да мө­кәммәл, җөмләләре дә төзек. Арада зифа, озын буйлы, теләсә-кайсы телетапшыруны ышанып тапшырырлык, аны би­зәр­лек, спектакль, фильмнарда төп рольне уйнарлык аристократ кыяфәтле, ике катлы мөселман исемле, саф рус телендә шәп дикция белән белем бирүче, һәр сорауга җәһәт җавап табучы бер ир-ат укытучы үзенең чит ил югары уку йортларында укып тирән белемнәргә ия булуын, русчадан тыш гарәп, төрек телләрен камил белүен әйтте, ләкин татарчасы булмау сәбәпле яхшы хезмәт хакы тиендерә тор­ган Казан мә­четлә­ренә имам булып урнаша алмавыннан зарланып алды. Миңа калса, аңа карьера ясарга шәп кыяфәте комачаулый, чөнки аның янәшәсендә күп кенә “бө­ек” затлар өтек кыяфәттә күренәчәк бит. Төрле төбәкләрдән җыелган безләрне икенче каттагы бүлмәләргә урнаштырдылар. Биредә, мәгъ­­­лүм рус әйтемендәгечә, кемнең нәрсәсе “авырта”, шуны сөйли. Мине кузгатып җибәргән, кая килеп эләктем дип пошындырган бер моментны телгә алып узыйм әле. Коръән укый белүчеләр хәбәрдар: га­рәпчә уку тәртибе музыкаль нота грамотасын хәтерләтә. Һәрхәлдә миңа шулай тоела. Музыкада дүрт ара, әйтик, чама бе­лән дүрт секунд сузылышлы аваз нота станында түгәрәк белән тамгалана, сузылыш яртылаш кимесә әлеге түгәрәккә сап куела, дүрттән бергә калса саплы түгәрәк эче карага буяла, сузылыш аралыгы сигездән бер өлеш тәшкил итсә, әлеге сапка — бер, утыз икедән бер булса — ике, ә алт­мыш дүрттән бер сузылыш очрагында өч койрык куела. Коръәнне укы­ганда да, тәҗвид кагыйдәләре буенча, тамгаларга карап, кай урында хәреф-авазларны сузмыйча гадәти укыйсы, кай урында ике тапкыр, кай урында дүрт, хәтта алты аралыкка кадәр сузу каралган. Аның тексты уртак ритмга буйсынмыйча үзенчәлекле рифмалана һәм аның әнә шундый тәртиптә укылуы үзенчәлекле җыр хәсиятенә турылый. Инглиз сәнгать бел­гече Уолтер Пейтер “һәр сәнгатъ әсәре җыр булырга омтыла” дигән. Күкләрдән иңгән Коръәнгә бу беренче чиратта һәм турыдан-туры кагыла кебек. Шулай булмаганда шулкадәр зур текстны ничек тулаем ятлап бетерү мөмкин ди?! Беркөнне яшәгән бүлмәбездә, интернет аша, Бетховенның “Соңгы вальс”ы дип эленгән, чынлыкта француз композиторы Гастон Роллан язган музыканы тыңларга тәкъдим иттем. Роликны мил­лионнар ачсыннар, тың­ласыннар өчен аны элүчеләр шундый хәйләкәрлеккә барырга мәҗ­бүр. Интернетта ошбу вальс чын авторы исеме белән дә, Поль Морио эшкәртүендә дип тә эленгән һәм аларга мөрәҗәгать итүчеләр саны ике меңгә дә тулмый. Ә Бетховенныкы дигәч, миллионнар капланган һәм нинди генә мактаулар яудырмаганнар. Икенче бер талантлы француз композиторы Поль де Сенневильнең таң калып тыңларлык вальсын да Шопенныкы дип тамгалап йөз меңнәрне җәлеп иткәннәр. Музыкада күңелләр эре­гән илаһи мәлебездә дини белемнәргә ия бер сабакташыбыз кайтып кер­де дә, моны тыңлау гөнаһ, ярамый торган эш дип белдерде, фикерен раслау өчен кызып-кызып аять һәм хәдисләр китерергә кереште. Музыка шып туктатылды. Мин инде татар даирәсе мондый тар, карагруһчыл караштан Тукайлар чорында ук арынган дип уйлый идем, аптырабрак калдым. Гали­әскәр Камалның “Беренче театр” әсәрендә дә моның ише чапаланулар шул чорда ук көлке итеп күрсәтелә. Иң кызыгы, бүлмә­дәге күпчелек тиз генә әле­­ге имам истергән “җил”­­­гә буйсынды. Аптырагач, мәчетләребезне гүзәл күрсәтүче архитектураның ташка иңдерелгән музыка булуын әйтеп карадым. Оппонентым килешмәде, күңелләргә гү­зәллек иңдерүче музыканы бәйлелек уятучы тә­мә­­ке тартуга, наркотик куллануга тиңләде. Аннары, төрле яклап, “дөрес” юлга авышучылар тарафыннан миңа тәрбияви басым башланды. Имеш, яхшылык телиләр. Мөслимдә яшәгән бер дустым “иң зур әшәкелек — кешегә акырта-бакырта эшләнгән яхшылык” ди торган иде. Бәхәсләшә торгач, бер бүлмәдәшебез мөфтиятнең баш казыена телефон аша мө­рә­җәгать тә итте. Казый әйтүенчә, инде Согуд Гарәбстанында да музыка тыңлау тыелмый баш­лаган икән. Әмма бә­хәс­ләшүче кардәшебез: “Нишләп соң ул мин сезгә музыка тыңларга фәтва бирәм дими, ә шулай дип кенә котыла”, — дип, барыбер үз туксанында калды. Арабыздагы ел саен шушындый дини курсларны калдырмаучы, Татарстаннан читтәге төбәктән килгән 82 яшьлек абруйлы бер агаебыз, Коръән аятьләрен, хәдисләрне сүз­гә-сүз аң­лауны кайгырткан Согуд Гарәбстанында да музыканы “аклаганнар” икән, тагын ни кирәк, җавап җиткелекле булды дип, бәхәскә нокта куйды. Бу гына җитмәсә, атаклы Мәскәү имамы Шамил Аляутдинов та музыканы тыю дөрес түгеллеген хәдисләргә таянып ике икең дүрт дәрәҗәсендә “Умма ру” сайтында “Исламда музыка” исемле язмасы аша җиткергән һәм аның белән бәхәсләшергә җөрь­әт итүчеләр табылмаган икән. Әмма эш моның белән бетмәде, бәхәсебез икенче көнне алда телгә алынган, русчасы ифрат камил, зифа буй-сынлы, үзен ике катлы мөселманча исем белән таныштырган, татар телен белмәве карьерасына суккан сөйкемле остаз-имамыбыз дәресендә кабат яңарды. Күрәсең, алдагы көнне бәхәс нәти­җәсеннән риза-бәхил булмаучылар аннан ярдәм сораган. “Исламда музыка тыелган и точка! Чөнки хәдистә шулай диелгән”, — дип кырт кисте укытучыбыз. Ә алдагы дәресебездә генә, татарчасы камил икенче бер остазыбыз аятьләрне, хәдисләрне сукырларча кулланудан сак булырга, башта аларның кайчан, нинди уңайдан кабул ителүен аныкларга кирәк, хәнәфи мәзһәбендә шулай дип колакларыбызга киртләгән иде. Әле бит, хәдисләрнең дөресләре белән беррәттән ялгышлары булуын да остазлар кире какмый. Җәһәт кенә музыканы тыю тарафдары булып куйган бүлмә­дәшем, алдан килешенгән сценарий буенчамы, баш казыйның музыканы яклавын хәбәр итте. Җавап итеп, укытучы остазыбыз аның әйбәт кеше булуын, әмма хаклы түгеллеген мөфтияттәгеләрнең дини белемнәре дә­рәҗәсенә бәйләп “тәгә­рәт­те”. Мин мәшһүр хәз­рәтебезнең югары абруе казый булганга күрә түгел, ә казый булуы абруе югарылыгы аркасында икәнен мондый “гыйлем ияләре” даирәсендә исбатлап булмаячагын чамаладым. “Татарстан яшь­ләре” газетасында ба­сылган бер мә­калә “Ма­тематика укытучы күзлегеннән студентлар” дигән карикатура белән бизәлгән иде. Анда аудиториядә рәт-рәт булып сарыклар утыралар иде. Шуны искә алып, югары математикадан бишлегә генә укыган Җәлил хәз­рәт янәшәсенә үзләрен “галим” санаучы, тәһарәт ал­ганда кәвешне ике бар­мак белән ышку дө­рес түгел, чөнки ул учның яртысыннан кимрәк мәйданга ишарә, ә өч бармак белән ышку дө­рес” кебек “ачышлар”, “тәгълиматлар” бе­лән коралланган остазларның ничек күренүен әйтергә кыҗрасам да, тыелып кала алдым. “Ул як­ламады, ә ислам дәүләте Согуд Гарәбстанының да музыкага рөхсәт ачуын җиткерде”, — дию белән канәгатьләндем. “Менә-менә өлкән буынның хәйләкәрлеге! — дип бәяләде әлеге хәбәрне остазыбыз очынып. – Ә үз өстенә җаваплылык алмый”. “Дөньядагы һәр илнең үз гимны бар, алар белән нишләргә?” — дип сорадым. “Гимн җыр түгел”, — дип үз линиясен бөгүен дәвам итте остазыбыз. Гимннарның башлангычы һәм музыкаль жанр­лар турында сүз озайту акыллы күренергә тырышу дип кабул ителү ихтималын истә тотып: “Һәр халыкның рухына тәңгәл, үз йөзен билге­ләүче моңы-җыры булмаска тиеш микәнни?” — дию белән чикләндем. “Музыканы тың­лау-тың­ламау һәркемнең үз эше. Ә моның гөнаһ икәнен җиткерү имамнарның бурычы”, — дип кырт кисте остазыбыз. Мин, чигенәсе килмичә, куеннан “уен тузы”н чыгарырга җөрьәт иттем һәм Бөрбаштагы мөселман балалар сабан туенда яңгырату өчен, Җәлил хәз­рәт заказы белән, берсен шул бәйрәмгә, ә икенчесе әлеге бәйрәм уздырыла торган Бөрбаш авылына багышлап җыр (көй һәм текст) язуымны һәм шул хезмәтем өчен мөфти Камил хәзрәт Сәмигуллинның сабантуй мәйданына чакырып чыгарып, халык күз алдында чапан белән бүләкләвен җиткердем. Бу дәлилем дә көткән нәтиҗәне бирмәде. Кү­рәсен, мөселманча исем­ле, татарлыгы ташка үлчим, яки бөтенләй юк имамнарга һәм остазларга татарча милли музыканың, милли моңның милләтне саклауда нинди роль уйнавын аңлату мөмкин түгел. Бу аларга кирәкми дә. Бүлмәгә кайткач, музыканы тыю белән мавыгып ятлар арбасына артык тиз утырган имамыбыз, араны төзәтү өчен бераз чигенергә булды күрәсең, телефоны аша интернетка кереп, мин яраткан “Соң­гы вальс”ны эзләп тапты. Шуны хозурланып тыңлап утырганда бүлмәбезгә хәл белешергә дини үзәк җи­тәкчесе килеп керде һәм әлеге музыканы Поль Морио җитәкләгән ансамбль башкаруын әйтеп шаккатырды. Озын сүзнең кыскасы, биредә бик тә үзенчәлекле белемле кадрлар тупланган. Фикер төрлелеге дә тыелмый. Мәгълүм ки, хәрәкәт ике яклы булганда гына система эшли. Шул ук вакытта, му­зы­кага каршы хә­дисләрне ялганга чыга­рырга да җыенмыйм. Чөнки “сагыш”, “язмыш”, “ялгыш”, “яратам-җан атам”­лы, Хак Тәгаләне урынсыз телгә алулы, баян белән синтезатор кушылышындагы, бер үк җөм­ләне эчәгесе чыкканчы туксан тугыз тапкыр кабатлаулы шалтыра­ма­ларны эфир аша җыр дип яңгыратуга, аны сәхнәгә чыгып авыз селкетеп торучы атказанган фа­нерачылар кәсебенә мин дә мө­киббән түгел. Бик ихтимал, кайбер хәдисләр бүгенгебез­дә әнә шундый чүп-чарлар азу ярачагын кисәтү сә­бәпле тугандыр...

ШИГЪРИ ТӘЛГӘШЛӘР

ТЕКӘ ӘДИПЛӘРЕБЕЗНЕҢ ТОРМЫШ ЮЛЫ Мәктәптә өчкә -көчкә уку - урта белем кыясын ун ел чуку. Математика дәресләрендә мокыт саналу. Өчле белән баскан-изгән аттестат алу. КДУ карынындагы татфилфакка кендек бедзн бәйләнү: имтихансыз , конкурссыз гына студентка әйләнү.. Ә урнашкач тулай торакка, шигырьләр чыгарып яту пружиналы караватта. Язганнарны гәҗитләргә юллау, шагыйрь булам тәки, дип еш-еш сулау. Бөеклек турындагы хыялларда ою, башка факультетларда чын белем эстәүчеләрнең кимсетүле карашларын тою... КПСС тарихы һәм үз - үзен татарча аңлата алмаучы татар филологиясе дигән “фән”нәрне өйрәнү, университетта югары белем алам, дип сөйләнү... Кимлек касәфәте белән зурлык маниясен графоманлык арбасына парлап җигү . Парнас дип юрап, Самасыр тавына таба җилү. Диплом алу. Дәүләт химаясындагы редакция ишеге катында урын табу. Мәкаләләр, шигырьләр сырлаштыру, милләтне кысалар, дип мырлаштыру. “Шәп язам бит !” -дип яклану... Тәнкыйтьләсәләр, “көнләшәләр!” –дип аклану... Тагын ни? Тәмәке көйрәтү. Милләтне яшәргә өйрәтү... Өч тиенлек фикерләргә кысталу, тиражсыз басмаларда остару...Мәскәүдән зарлану...Рухташ графоманкалар белән парлану....Оядашларга терәк булу, бүләк бүлешкәндә, чүп-чарларын хуплар өчен кирәк булу... Әсәр арты әсәр әтмәлләү, бәян сырлау, роман тәпәләү. Милләт, милләт, ди-ди авыр сулау, миңа премия бирмәү –милләт йөзенә төкерү ул, дип дулау. Мандатка үрелү, ихласлык сүрелү, ялганга уралу,түрәләргә ярап, “үр” арты “үр” алу. Мөхәррирлеккә ашу! Башны һәм артны кашу... Син мине, мин сине кагыйдәсе нигезендә макталу, чират җиткереп, Тукай премиясе, ә аннары “халык язучысы” дигән ат алу. Терсәк тырпайтып ыру-еру, һәртөрле башка бүләкләрне, эресен -вагын яшьләргә калдырмый рәттән уру. Наданлыкны зур гыйлем шәкелендә тәкъдим итү, “хуҗалар” өстәленнән “сөяк” көтү. “Халык хезмәтчесе” булу, “савытник”лыкка сыпылу... Салган баштан “мин-бөек ”, дип очыну, үлгәч, һәйкәл салмаслар , дип, кычыну, милләтпәрвәр булып егетләнү, кемлекне сизмәсләр , дип өметләнү... Оядаш түгелләргә юлны ябу, русча язарга күчкәннәргә гаеп тагу... ...Гомерне бушка уздырганнар да яшьлеген сагына, кем идем, кем булдым, дип әтәчтәй кагына. Шомарту табигый кайбер кытыршы мәлләрне, онытып калдыру биографиядәге күңелсез хәлләрне... Йолдызлар хакында такылдап кылган дуңгызлыкларны, вөҗдан намус турында акыл сата-сата кылган юньсезлекләрне... Көтәргә була хәтта, сөю шигырьләре укып, гарип кызны алдауны, ә максатка ирешкәч янында минут та калмауны... Яки, авыр җинаять кылуны һәм тилегә сабышып котылуны.... ПРУТКОВЧЫЛАР Бар руста Козьма Прутков - уйлап табылган әдип ; Шул исем артына качып тәкъдим ителә кәмит . Псевдоним түгел Прутков, Козьманың бар үз йөзе, үз холкы вә үз фигыле, фикер сөреше , сүзе... Бар татар язучылары. Һәм дә бар шагыйрьләре.Янә бар тәнкыйтьчеләре , өстәмәсенә тагы... Язган роман, бәяннары, “акыллы” җөмләләре, шигырь вә поэмалары,тәнкыйть мәкаләләре, Прутковча ала сулыш! Исән Козьма әмәле! Әрсезлекне әләм итү - шәкертләре гамәле... Прутковчыны өркетми тәкыйтчеләр талкуы... Максаты - катыргы тышта исеменең балкуы .... ӘТРӘК - ӘЛӘМ Әтрәк-әләм түбән иелүчән,түрә хуплавына сөенүчән, югарылар кырын караш атса, җаны-тәне илә көенүчән...Әтрәк-әләм маһир тырпаерга, кылтаерга, әзер, туңкаерга, өстәгеләр артларына типсә, шыңшып, бер почмакка чүңкәергә... Әтрәк-әләм гәҗит- журналларда, яхшы әсәрләргә юл юк анда,укыйм дисәң, бер ни табам димә, яшәр өчен сулыш кысылганда... НӘФИС, ИҖТИМАГЫЙ, СӘЯСИ... “Казан утлары” –укып туйгысыз, һәм кыйбат та түгел бәясе, “әдәби- нәфис” ул , өстәвенә “иҗтимагый”, “фәнни”, “сәяси”... Романнары саллы, шактый ерак башы һәм азагы арасы... Эч бушата монда шагыйрь-шөгърә, ассызыклап , агын-карасын.... Авторларның оялары уртак - бар да тәмамлаган –татфилфак, аннан редакция урындыгы алар өчен булган толпар ат... Иҗат иткән алар арып-талып, җиң сызганып, терсәк тырпайтып. Шактый нык сизелә уртак калып,барны күрмәү, юкны купайту... Галим-голәмәләр тора монда милли тарихыбыз сагында ,күптән түгел укып чыктым әле Яуширмә авылы хакында...“Ширмә” сүзе елганы аңлата бугай,- дигән галим,- шикелле... Моның ише “гыйльми” расламалар журнал битен ямьли бит инде... Капылт искә төшә , безнең якта җәмгысе өч авыл “ширмә”ле,хатыннары чая, кызларының күз- керфеге озын, сөрмәле.... Орымширмә белән Караширмә Мишә тугаенда, янәшә! Ике авыл - гүя ,су буенда Ик(е)шермә хакында серләшә.... Ә бит “ширмә” төптән уйлап баксаң һичшиксез - гаскәри атама, “яу” , “орым” –һөҗүмчеллек билгесе, хәрби бүленешкә тап-таман... Әби патша юлыннан кайтышлый Казан каласыннан Сабага,“чы” (че, җе) иҗекле, һөнәр белән бәйле авыллар тезелеп калалар...Княжа( Кенәче?), Чуча(Сучы?), Күкчә(е), Теләчә(е) кала, Ачы(Ашчы?), Тиләҗе һәм Кибәче ( Көбәче? Галим-голәмәне мондый тезелеш артык рухландырмый күрәсең... Аптырагач барсын читкә куеп, укырга керешәм хикәя. “Таккүз”* атлысы кулга эләгә, “такбаш” сүзен күреп шыкаям... Ә кем белә бәлки урынсыздыр,юк-барга юлыгып хурлану, “КУ” журналы өчен хозурлыктыр, яңа сүзләр белән нурлану.... “Такбаш”лы “КУ”, шактый кызык журнал, һәм кыйбат та түгел бәясе. “Әдәби- нәфис” ул , өстәвенә “иҗтимагый”, “фәнни”, “сәяси”... Таккүз* - “КУ” журналы идарәсе әгъзасы Рабит Батулла хикәясе. МӘКТҮБЕ НИНДИ, МӘКТӘБЕ ШУНДЫЙ... Калын томнар булып чыккан татар халык әкиятләре - Г.Ибраһимов исемендәге институт нык тырышкан.Татар халык әкиятләре атлы башка тупламнар да, бер камырдан “бии” бар да, уртак тамырга сырышкан...Хезмәт тора өч бүлемнән, хайваннар турында башта, тик тармадым ул эргәдә йолдыз кашка чабыш атка... “Әтәч белән төлке”, дигән әкият ача ул бүлекне, эчтәлек болай: әтәчкә мөрәҗәгать итә төлке: Төш колгаңнан, намаз укыйк, яңартыйк без иманны”,-ди.Әтәч әйтә: “Алай булгач, уят башлап имамны”, -ди. Агач төбендә йоклаган эткә ымлый ул шым гына. “Кадалгыры, тәһәратем ычкынды”, -дип , төлке , шыла...Әкиятнең икенчесе “Торна белән төлке” атлы, мәктәптә уткән Крылов мәсәленә ныкъ ук тарткан...Өченче әкият “Аю, бүре, төлке”, дип атала, имеш шушы өчлек беркөн хаҗ сәфәренә юл ала.Ниятләре :“Киләчәктә бер затка да тимик”,- була,боларга дөя иярә, алар аны тотып, суя... Дөянең эчәк-карынын аю күлгә барып юа, күтәрелә күңелләре, чөнки тамаклары туя... “Наян төлке” дигән әкият , күпләргә ошыйдыр шаять,ике улын илтә бүре, төлкегә күп бүләк төяп. Мөгәллимә Төлкебикә, “ укытам” , дип алып кала, “ике атналык ризыкъ”, дип, нәни бүреләрне чала... “Нәзәкатьле” әкиятләр тупланган шәлкемнән арып, әйдәгез, тылсымлы әкиятләр рәтенә барып карыйк... “Елан патшасы Шаһмара” ... Шул патшаны егет исә, ут өстендә өч савытта кайнатам , дип өчкә кисә... Икенче әкият –“Зөһрә”, аның анасы бик “ушлый”,күл төбеннән кара елан килеп чыккач ыслый-ыслый, кылыч белән чабып өзә шуның башын гаярь ана, бөтерелеп кала елан, үз әҗәлен шулай таба...Өченче әкият – “Каракош”, иншамы соң дип торышлы, ул “Аленький цветок”ка нык ошаган, патамышты...Аның артыннан килгәне, “Балыкчы һәм гыйфрит” була, шуннан бер өзек китерик : “ Патша улы сикереп тора. Хатын исә бутала һәм гыйфрит торды, дип куана, патша малае тота да, бу гыйфрит хатынын чала...” Адәм итенә мөкиббән диюләр күп бу бүлектә, турап өя әрдәнәләп диюләрне чос егетләр..Өченче бүлеккә баксак, анда мәзәкчелек көтә,иң алгы сызыкта Шомбай, алдап-йолдап гомер итә...Анда тагын дин юлында йөргәннәрдән көлү шактый,мондый үрнәкләрне кемнәр укый икән мактый- мактый?... Әкиятләр иң әвәле җәлеп итә сабыйларны, татар балалары өчен шундый товар ярый ахры? Мондый хезмәтләр иясе , исеме матур ИЯЛИ, түлке миндә бер вапрус бар, аны кимнәр соң иярли? “Фольклор”ны зачет өчен тәпәлиме студентлар? Җәүһәргә саныймы шуны духтыр илә кандидатлар? Титул- дәрәҗә алырга мондый “мал” торамы ярап?Фән диңгезендә йөзәме кораблары алга карап? Әләм теләп кулларына , гавәм, көтә микән дәвам? Шунда туктыйм, сынды каләм, хуш, вәкәләте вәссәләм.. МЕТАМОРФОЗА ( КИСКЕН ҮЗГӘРЕШ) Бул минеке генә , юкса бетәм! Үлә - бетә сине генә көтәм! Сине сөям, сине генә телим! Үлсәм үләм, башкаларга бирмим ! Сине генә даулый минем күңел,синнән башка мин бит беркем түгел,сине генә аулый минем күңел, ки дә камыт, арбабызга җигел.... Әтрәгәләм шагыйрь шулай сырлый. Моңнан мәхрүм җырчы шулай җырлый...Рухи хәерчеләр эчтән елый ,шундый чүп-чарларны тыңлый-тыңлый... Ә бит ихлас гашыйк андый булмый! Сөйгәнен шәхси милек , дип тоймый...Аңа шартлар һәм таләпләр куймый ,тик аның хакын хаклауны уйлый... ... Онытылмый бер борыңгы кыйсса , ахыры тетрәтә, чыкмый истән, гадәти бер сөю өчпочмагы : сылу кыз һәм ике егет тагын. ...Сөйгәнем, дип берсе төшә суга, бергенәм , дип керә янган утка, үз күкрәген куя ахыр чутта, көндәшенә кемдер аткан укка... Кыз иңрәвенә каршы шул егет,соңгы сулышында телгә килеп: -Син бәхетсез булыр идең , ансыз , -дип әйтә дә, тынып кала, җансыз...... Замандаш әдипләр иҗатында, кытлык, адәм рәтле ир затына . Геройлары үзләре күк мүкләк, укыса кем, интегәчәк, үтләп.. СОРАУ Башкорт “йәшлек” диеп яза,ул йәшлек, булып укыла, татар “яшьлек” дип сырлагач, йәшлек ёшьлёккә сыпыла.“Къазан къала”, дип язылмый,ә языла “Казан –кала”, һәм татарның башкаласы нәҗес савыт булып къала.“Сука” сүзен укыйсың да, күңелләрне сагыш баса... Язын бакча эшкәртергә ана эт җикмибез, ләса....Аһ, татфилфак галимнәре, кандидатлары духтыры ...Шушымы безнең алфавит, инәгезне корт чаккыры! ТУҢ ТОМНАР КӘСАФӘТЕ Телебездән, җырыбыздан югала моң,сүзләрдән нур кача, иңә күңелгә шом. Әдипләребез артыннан коела ком. Күрче, чыгарып яталар том арты том... Томнар гына кибет киштәләрен күрми, аларда ни язылганын һичкем белми... Китапханәләр шул малдан шыплап тулган,чекерәеп тора алар уңнан, сулдан. Бу тәртипне кем кануный уңайлады? ..Әлбәттә милләтнең шома шомбайлары! ... * * * "КУКУРУЗ ЧӘКӘНЕ ”, дигән хикәя язган идем, Елга исемле журналга шуны юллаган идем, Әсәрегезне ошаттык!- дип , хуплап, зурладылар, Апрель аенда“ чыга”, -дип мәктүб тә юлладылар. Соң мәлдә баш мөхәррирдән яман хәбәр саркыды, Кемдер, һәр өтерен укып, аңа төшкән аркылы... Кем ул, кайсы, закон бозып хикәяне суючы? - Без түгел, - ди “медианерлар” , - әсәреңне тыючы... Әдәбияттан әдәпне ниткән затлар качырды? Рәсәйне П....россия , дип яздылар. Басылды… Минем нәни хикәямнән ниткән гаеп табылды? Башкортстанга рәхмәт бар. Шуңамы юл ябылды? Этлек кылучы ялгызмы, өер кылган “эш”ме бу? Гүзәл Яхинаны яклап , язган өчен , үчме бу? Мондый гамәл өчен кемдер орден-медаль алдымы? Яки утыз тиен көмеш кесәсенә салдымы? Редакция кабул иткән, имеш, мөстәкыйль карар... Беләсе килә, шәхсән кем салды әхлакый зарар? “Без капчыкта ятмый” ,-диләр, бер беленер дөреслек; ..Чамалыйм, памперс киеп йөридер ул тирес бит... АЛЕКСАНДР ГАЛИЧ (Рөстәм Зарипов тәрҗемәләре) ДӘШМИ КАЛУ, КАТЫЙЛЬЛЕККӘ БАРУ... Өлкәннәр чутында без күптән, Балачак еракта, ул үткән... Әкияти хәзинә эзләүгә Омтылыш сүрелгән күзләрдә... Эсселек бөркегән чүлләрдә, Салкынлык саркыган җирләрдә, Казыну - файдасыз мәрәкә, Эндәшми калуда бәрәкәт... Дәшми кал , баерсың , этләшмә, Йом күзең, эндәшмә, эндәшмә! Тыңлама ярсыган йөрәкне Акылга ышанма , кирәкми... Чыдадык, гел телне тешләдек... Карышмый, ә хуплап дәшмәдек , Кемнәрдер шаулады, даулады... Киттеләр бу җирдән аннары... Юлы бер югалып калмауның, Кәнәфи, түрәлек яулауның, Дәшми түз, сүзләрдән күбенче, Берзаман булырсың беренче!! Ә инде ирешкәч максатка Уксыта һәртөрле сафсата; Мең тапкыр расланган, чын әгәр, - Энәшмәү - алтынга бәрабәр!.. Башкалар кычкырсын буылып, Рәнҗештән, ачлыктан ачынып! Үзгәләр дуласын, шашынып!... Ә син тор бер читтә, кашынып... Баю тиз, ...әнәсен сатыйм ла , Әверелү бик ансат катыйльгә... Ни кирәк тормыштан, шуны ал, Дәшми кал, дәшми кал, дәшми кал... * * * (“Тагын җен турында” (Еще раз о черте) шигыреннән өзек) ... Алдаш, якын дусларыңа ит хыянәт, Фәхештә чик рәхәт уңда - сулда; Килер кыямәт, тотарсың җавап... Аңла , анысы бит әле аның соңра...

Җ Ы Е Н

Кайнар нотыклар ясала Язучылар җыенында, Иснәнеп кабул итәсең Куесын да, сыегын да.... Мәмрәп тә кителә кайчак Кемдер бушатканда эчен , Менә тагын берәү сөйли: “-Мин яшәдем милләт өчен! Мәйданда азатлык даулап, Селтәп мунчала кылычны , Аңлапмы, аңламыйчамы Дәү абзыйга ныкъ булыштым... Яудырган гаепләүләрем Шуның файдасына чыкты , - Мәскәү алдында идеаль Толерант образ калыкты.... ... Спарринг партнер сыйфатында Йөргән чорым калды ерак, Инде Гүзәл Яхинаны Талку өчен җитте чират... Ник бар да укый Гүзәлне, Һәм мактыйлар күккә чөеп!? Әллә ничә премия Тапшыралар аңа өеп..... Мин дә иҗат итәм ләса, Татарым, дип, ярсып-дулап. Тукайдан бүләк килмәде Җитмешемә дә турылап... Социаль челтәрне ярып Ишетәсездер үкерү : “Миңа премия бирмәү, Милләт битенә төкерү!...” ...Кемнеңдер төрткәләвеннән Шул мәлдә уянып китәм, Бар да кайтырга кузгалган, - Җыеныбыз тәмам икән....