Рустем Зарипов - публицист, автор стихов, рассказов, популярных песен (слова и музыка)

пятница, 30 декабря 2016 г.

СТРАХИ ДИЛЕТАНТА



                                                                                    

          В интернете, на общем  портале Татарстанских журналов «Мәгариф»(Образование) и Гаилә һәм мәктәп” (Семья и школа) размещен “Новый толковый словарь татарских имен» из 3000 слов, с припиской «Словарь составлен на основе лексики произведений татарских писателей и поэтов (с 13 века по настоящее время), на материале периодической печати и татарских учебников по различным отраслям знаний. Я  являюсь членом СП РТ с 2005 года, и спешу сообщить, о том, что к этому зачинанию не имею никакого отношения и не могу разделить ответственность инициаторов сомнительной затеи. Что интересно, идентичные словари по татарским именам так же появились   на сайте  уммы  мусульман, а также на сайте KAZANLADY.RU, как там утверждается, специально для прекрасной половины человечества.
         Кто знает, может быть, словари с татарскими именами для пишущих представителей других братских тюркских народов станет путеводной звездой?! Как говориться, пути Господни, в том числе и  в службе родному народу, не исповедимы….  И не обязательно бесплатно.
              Что характерно, все представленные словари ссылаются на один и тот же источник, на книгу Г. Саттара Мулилле( Гумара Фаизовича Сатарова) "О чем говорят татарские имена?"  изданный в г. Казани издательством "Раннур", 1998году на  488 страницах. Открываю предлагаемые словари на сайтах интернета для татарских имен, и обнаруживаю  весьма странные для татарского глаза, уха и нюха, по крайней мере, нынешнего поколения  образцы, как Бабахан, Бабахужа, Бабажан, Багыш, Барак и тому подобное.  В гуще такого мутного потока  иногда мелькают и знакомые имена и псевдонимы некоторых современников. Например такие :
Рабит - (муж.) (араб.) Связной.
Разиль - (муж.) (араб.) Избранный.
Рафис - (муж.) (араб.) Заметный, популярный.
Рем (Рим) и Римма - (лат.) От города Рим, или рус. вариант революция мировая.
Риза, Рида - (муж.) (араб.) Избранник.
Роберт и Робина - (анг.) Прелестный.
Рустем - (муж.) (перс.) Богатырь, герой.
          Читая такое, почему то вспоминается как в продуктовых магазинах в хрущевско-брежневский период продовали  гнилую кильку  в нагрузку  к халве.
            Может   ошибаюсь, но «Рабиту», литературному псевдониму   
( тахаллус) Роберта Мухлисовича Батуллина, который  недавно отличился критикой романа Гузель Яхиной «Зулейха открывает глаза» удостоенный высших литературных премий России, статус татарского имени  придан несколько преждевременно.  Ведь  псевдоним есть псевдоним, если только не оформлен юридически как имя, взамен   данному  родителями ; а также, если только читатели не нарекли  своих отпрысков   литературным псевдонимом своего любимца…
               А что, если  имя поэта Рафиса Курбана вошла в словарь  в его бытность председателя СП РТ,  а имя нынешнего  председателя остался за бортом ,так как   издатели ноу-хоу  не предполагали, о том, что  драматургу Данилу Салихову выпадет такая честь. Тем более во время избрания нового главы творческого союза, высокие гости нашего съезда, во всяком случаи мне так показалось,  ратовали за  кандидатуру другого уроженца  Актанышеского района, за Ильфака Ибрагимова, главного редактора литературного журнала «Казан утлары».  Мне  казалось, и не только мне одному, что этого поста станет добиваться      еще один уроженец Актанышеского района, главный редактор газета  «Мадани жомга» Вахит Имамов, который также отметился критикой романа Гузель Яхиной «Зулейха открывает глаза», где запомнился его фраза «у женщины ума не хватит»,  относительно постройки землянки. Сам я уроженец Сабинского района, однако, мой отец  родился в с. Азякуль  Актанышского района. Но никак не забуду неоднократно услышанное определение в Муслюмовском районе РТ, где я трудился после окончания вуза, по поводу  соседнего Актанышеского района, давшего Татарстану первого президента : «самый татарский и самый безбожный»…        
                 А теперь разрешите обратиться  к другим источникам. В толковом арабско – татарско - русском словаре о заимствованиях,  изданном 1979 году ( авторы К.З.Хамзин, М.И.Махмутов, Г.Ш.Сайфуллин) , которого   еще называют словарем академика Мирзы Махмутова, “рабита”  переводится  как  связь, связующий двух предметов нитка, веревка, а “рабыйт” – связующий, соединяющий, союз, лига ,  а вот “рәзил”( буква “ә” это мягкое “а”) означает “низкий”, “позорный”, “порочный. Кстати, фонема “ә” передвинулась с конца алфавита на второе место, за буквой “а”, в результате упорной борьбы наших национальных патриотов – депутатов, возможно с  бессменным, со времен перестройки  депутатом Верховного Совета РТ Разилем Исмагиловичем Валиевым во главе, который возглавляет  Комитет Государственного Совета Республики Татарстан по образованию, культуре, науке и национальным вопросам.  
               В толковом словаре ”Татарский мир”  изданный в Казани  издательством “Мәгариф” в 2007 году  в объеме 575 страниц, “рәвабит” означает “связи”, “рабыйт” - “связной”, “рәзил” – “позорный”, “риза” и “рази” -  “быть довольным, покорным, согласным”. То есть об избранности речь не идет. Может быть, по логике   составителей словарей , поскольку  наши депутаты,  избранники народа, члены партии “Единая Россия” как правило во всем соглашаются с исполнительной властью( даже при принятии закона  № 309 , поставивший  наш родной язык в сложное положение), такие качества как согласие и, покорность следует приравнять  к избранности, предполагая, что, они и являтся  условием быть избранными.... 
             ”Я обратился к разным словарям братских тюркских народов. Ни башкирско-русском словаре  от 1958 года изданный в г.Уфе, ни в киргизско- русском словаре, изданном в Москве в 1965 году, ни в киргизском толковом словаре, изданном в г.Фрунзе в 1969 году,ни в кумыкско-русском словаре изданном в Москве в 1965 году, таких понятий как “рабит”,”батулла”, “разил”  не обнаружил.
                 В полном  арабско-русском словаре от 1963 года в арабской транскрипции РЗИЛ (гласные буквы  отмечаются  только надстрочной и подстрочной черточкой, а иногда и без черточки,  согласно правилы  таджвид) – «подлый». Других толкований нет.  В словаре для турецких школ издательством «Мерчек» в г. Стамбуле , где указан  составителем  Рашит Куру, тел (0212)512 37- 55,  Rabita переводиться как “связанное нечто”, “веревка”, а rezil  означает низкий, подлый.  А русско-турецком и турецко- русском словаре изданный в г. Минск издательством “СОЛ” в 2000 году также имеются  тюркские, в том числе татарские  имена. Но и там нет никакого  “Рабита”, но за то есть действующие имена, например  Ракип” – который  означает –конкурент, а  “ракипсызлык” – монополию, а  “рашит” - “совершеннолетний”. Слово   rezil  в переводе с турецкого, пришедший с арабского языка, и тут  представлен как  позорный,  а rezillek  - позор.
         Как известно, встречаемое окончание в татарских именах “улла”  означает Аллах. Например популярное в прошлом веке татарское имя Тухбатулла (Тухбат + улла)   в переводе с арабского -  дар Аллаха.   При образовании татарских фамилий в советское время  длинные имена с религиозным подтекстом подвергались секвестированию. Таких метаморфоз полно, начиная с фамилии первого президента Татарстана, о котором он и сам писал. В  деревне Юлбат,где я вырос, например, Каримуллу сокращенно звали Кармэ, Хабибрахмана – Хайби, школьного товарища Хурматуллу из села Сатышево  Хурми, и.т.д. Отсюда рукой подать   фамилиям Хайбиев, Кармиев, Хурмиев и.т.д.
         Никогда не встречал носителя такого имени как Батулла и не слышал о таковом. Батулла, звучит как  “Бату Аллаха”. Бату , как известно  имя Батый хана, который не был мусульманином и пристегивание к его имени подобное    окончание некорректно.  В тех сайтах  есть также предположение Н.А. Баскакова о  слове “бата” на монгольском языке который возможно имеет значения  надеждный”, “сильный”,  “постоянный”...
           Но татары не монголы, не были таковыми, с чем уже согласились  наконец то  русские историки, что отразилась  и на школьных учебниках истории. Поэтому раскроем-ка Татарско-русский словарь, выпущенный Академией наук СССР издательством “Советская Энциклопедия”, в Москве, в 1966 году. По этому словарю понятие БАТУ означает: 1) тонуть,утонуть,затонуть,потонуть;
2) вязнуть,завязнуть,увязнуть; IIувязание;3)залезать,залезть,влезть( в долги)
4) западать, запасть (в глазах) 5) заходить, зайти,закатываться,закатиться
(о небесных светилах)II закат,заход; 6) пропадать,пропасть; ките дә батты ушел и пропал; 7) пачкаться, запачкаться, мараться, замараться в чем либо; корымга батты он запачкался в саже <> наданлыкка бату закоснеть в невежестве, батып керү вдавливаться, втискиваться.
           Однако Всевышний  вездесущ,  которому  закатываться куда-либо и или втискиваться во что- то  не пристало... И поэтому, имя Батулла при такой  трактовке априори не состоятелен.
           А вот  по утверждению упомянутых сайтов   «Батулла»  берет свое начало от названия мечети Кааба! А чтобы понять значение слово «Батулла» предлагается  обратиться к понятию «Бейтулла»...   То есть, четырех угольного черного камня, вокруг которого проходят миллионы мусульман,  ежегодно совершая хадж.  Жаль, что ,  в  полном арабско - русском  словаре от 1903 года, который имеется у моего родственника я не обнаружил подтверждение такому варианту. И слово «разил»   там почему то не значится как   «избранник»  или «избранный» Невольно приходит на ум термин «новояз» из антиутопии Джорджа Оруэлла «1984». Если  вольно обращаться с понятиями, то можно дойти до чего угодно. Есть арабское слово батыйл –порочный, есть турецкое будала –тупой. И если к  ним пристегнуть улла, с целью образования нового имени или псевдонима, никакого противоречия не возникнет, ибо у Аллаха могут быть всякие рабы, в том числе  и тупые, и порочные.             Или вот еще что. Слово  «раши» в переводе с арабского означает взяткодатель, а   «Рашид» в переводе с того же  арабского языка  «идущий правильным путем», «разумный». Арабский язык сказочно богат, там каждый нюанс в слове, интонация, ударение меняет смысл и суть… Если  по английский «раша» это –  Россия , то «Рашат», «Рашит» или «Рашида» можно интерпретировать, чтобы означали на английский манер «россиянин» или «россиянку», а на арабский  лад – взяткодателей? Так что ли, господа, продвигающие “словарей татарских имен”?   Тем более, понятие “связной”, думаю, легко можно  расширить, за счет арсенала просторечия, добавив популярное понятие   стукач”... А слово иммунитет можно притянуть за уши до “имине тот”, что по татарски означает “держись за сиськи”. Конечно при большом желании можно связать и “парашу” с “парашютистом”, ибо при свободном падении всякое может случиться... Я  сомневаюсь, что современных родителей сильно вдохновляет предлагаемые  образцы в качестве татарских имен... Такие словари, на мой взгляд, могут  заинтересовать разве что наших доблестных оперативников для обозначения своих, так сказать,  добровольных помощников.. Хотя, допускаю что своим предположением мог опоздать на несколько десятков лет. А что , если некоторые кликухи, после длительной стажировки  были продвинуты на статут имен?...
              Я не филолог, имею техническое образование и  не могу претендовать на истину в последней инстанции в данной области. Просто мне интересно найти разумное объяснение возникшим  сомнениям. Из предлагаемых 3000 имен, я коснулся  лишь некоторых.   А наверное, чем дальше лес, тем больше дров...Очень надеюсь, что  статья заинтересует многих читателей, и будут даны исчерпывающие компетентные разъяснения по поводу возникших моих страхов, которых    пытался тут  изложить.   Не хочется думать, что за затеей издания подобных ноу – хоу всего лишь попытка услужить   некоторых  товарищей по перу, чтобы ,как и свои кумиры собирать урожай разных премия, наград, звания и тому подобное регионального значения, не брезгуя и наградами районного уровня, с думой «лишь бы не доставались новым, молодым, а после нас хоть потоп…»   Но есть одно но, некоторые писатели, упомянутые тут, вошли в учебники для школ как выдающиеся деятели уровня Габдуллы Тукая, классика татарской поэзии, и создание подобных словарей, возможно вынужденная  временная мера по реабилитации их имен, которые , по их мнению им не подходят...  А что, если  не далек тот день отмены исконного   смысла и значения некоторых слов  и замены  их, с учетом предложений и поправок заинтересованных лиц,  через парламент РТ?…
          Слышал , что газета “Коммерсантъ” проводит ежегодно конкурс “Лизость тела” , где отмечают выдающихся подхалимов. На мой взгляд представители нашей республики также имеют  шансы победить в тои самом  конкурсе. Просто  наши успехи на данном направлении почему то до сих пор замалчивались. 

понедельник, 19 декабря 2016 г.

ПАРИЖ - КАЗАН - ИСТАНБУЛ




                                                                     Казан, Бакчасарай, Истанбул...
                                                                     Истә булмый диме, истә ул...

                                                                                    Айдар Хәлим

        Герберт Уэльс дәрәҗәсендәге фантастик әсәрләре,  тулы бер институт хезмәте саналырлык    төрле өлкәләрне колачлаучы   терминология сүзлекләре,  “Миллият сүзлеге”  һәм гыйбрәтле биографиясе белән Адлер Тимергалин  образы иҗат әһелләре арасында     биек  таш кыя сыман аерым,  ялгыз ,  һәм үтә калку күзаллана. Әйтсәм әйтим,  техник белемле китап сөюче танышларыма, дусларыма     төгәл фәннәрдән ерак торучы каләм ияләренең күпчелеге  һаман-һаман бер үк әсәрнең  вариантларын калыплыйлар төсле  тоела. Алар, кайчандыр еллар дәвамында алдырган әдәби басмалардан бизүләрен, әсәрләрдә тормышка караш тик бер күзлектән сөрелә, геройларының  фикерләү дәрәҗәләре,  уйлау рәвешләре бер дулкында тирбәлә башлавына, тик исемнәре, яшәгән торак пункт атамалары, вазифалары  гына  үзгә булуына сылтап акланалар. Имеш бүгенге әдәбият каравыл өендә яки кич, капка төбендә сайрашкан кыйссаларны туры сөйләмгә каулап тәпәләнгән иншалар дәрәҗәсендә һәм иҗади эшчәнлек, “Алга!”-диде тиен, куласа эчендә, әй йөгерә тиен, иртә дә кичен дә”, дигән  дүръюллыкта чагылыш таба... Кем белә, бәлкем алар хаклыдыр да...
             Мөхтәрәм Адлер ага Тимергалин иҗатына мөкиббәнлегем тәэсирендә, әле урта мәктәптә белем эстәгән чорымда минем дә   хыялый  әсәр язарга талпынганым булды.  Ул чорда мәктәп диварларына В.И.Ленинның “Укырга, укырга һәм укырга” дигән сүзләре   чигелә иде бит. Хәер, әле дә  алар юкка чыкмады, дип чамалыйм   Озын сүзнең кыскасы,  язарга алынган әсәремдә төп кахарман  ниндидер параллель яшәешебезгә адашып килеп чыга һәм    барча ашханәләрне “Ашарга, ашарга һәм ашарга”, чәркәханәләрне “Эчәргә, әчәргә һәм эчәргә”, тавык фермаларын “Чукырга, чукырга һәм чукырга“, сыер торакларын “Саварга, саварга һәм саварга!”  һәм башка  рәсми биналарны да шундый рухтагыгы өндәмәләр  бизәвенә  юлыга...Бәдрәфханә диварлары да онытылып калмаган,  ә иң биек мәһабәт  рәсми дигәннәрендә  “Өтәргә, өтәргә һәм өтәргә “, “Печәргә, печәргә һәм печәргә”,  “Таларга, таларга һәм   таларга” , “Утыртырга, утыртырга һәм утыртырга”, кебек эчтәлекле,алтын - көмеш белән үрелмәле эленмә такталар кояшта ялтырап җемелди...  Шул тәүге хикәямне СССР язучылар берлеге әгъзасы Газиз ага Нәбиуллинга  укыттым.  Мәрхүмкәй,  көлә-көлә, әйбәт, булдыргансың, дип бәяләде  һәм, чишелеп китеп , үзенең дә  кая да булса бастырырга бирергә ярамый торган шигырьләре булуын әйтте. Укыганнарыннан бер өчъюллыгы хәтергә дә уелып калган : “   ....к,  дидем урыска, тәрҗемәсен белер өчен урыс китте курска...”
         Пролетариат юлбашчысы В.И.Ленинның “Барлык сәнгать төрләре арасында безнең өчен   иң әһәмиятлесе кино”, дигән сүзләрен дә мәктәптә күңелгә сеңдерделәр ... Нәтиҗәсе дә күз алдында иде шул,  тамашачы кинотеатрларга болыт булып агылды, билетларны чират торып ала идек .. Юк, кино сәнгате әле дә үз позициясен  бирмәде,  телеэкраннардан, яки компьютерлардан  интернетка кереп үзебезнекеләрне генә түгел, чит илнекеләрнең, дөньяның иң атаклы режиссерлары төшергән фильмнарны карап хозурланабыз. Ни хәл итәсең, без белгәнне ятлар күптән  киптереп элгән, байтак  илләрдә кино  индустриясе гөрләп чәчәк  ата һәм татлы вә ачы җимешләрен бирә тора... АКШ та  атаклы киноржиссер, бер үк вакытта артист, композитор һәм продюсер,  иҗаты дөньякүләм мәгълүм Вуди Аллен   төшергән гаҗәеп фильмнар саны йөздән дә ким түгелдер. “Тормыш һәм Үлем” атлысы рус классик әдәбиятына пародия... Әлбәттә , Кояшны да, таплары бар, дип тәнкыйть итеп була... Вуди Аллен исә бөек классикларның атаклы әсәрләрендә шундый таплар табып, ассызыклаган, калкыткан һәм    иҗатларын гомумиләштереп,  үзенчәлекле шаярткан...Кайчан да булса татар әдәбиятына вә  шигъриятенә  багълы  да шундый сатирик  әсәр  туса һич тә артык булмас иде... Һәм җырларына карата... Ильф һәм Петровның  атаклы “12 урындык” әсәрендә,  аның буенча фильм да төшерелгән,  “Эллочка людоедочка” атлы персонаж бар.  Мумбо-Юмбо кабиләсе каннибалларының сүз запасы 300 булса ,  Эллочканыкы 30 гына имеш һәм   аралашу өчен туташка  шулар җитеп аша. Бүгенге, татар җырлары, дип тәкъдим ителә торган  эшләнмә текстларын да әнә шундый Эллочкалар әтмәлли микән – кайсын тыңлама : сагыш, ялгыш, язмыш, яратам, җан атам... Көйләр дә күп кулланудан шәпи шикәренә әйләнгән бер үк  музыкаль фразаларны  әвеш-тәвеш китереп, урыннарын алмаштырып такмак калыбында  корыштыруга кайтып кала  шикелле. Укучыларым һәм мөхәррир берүк гафу итә күрсен, тагын мәрхүм дустым Мөдәмил Әхмәтов әйткәнгә мөрәҗәгать итәргә туры килә. Аныңча,” татар халык җырлары татар иле хөр һәм иксез-чиксез биләмәле чорда туган. Шуңа да алардагы тирән моң киңлеккә, биеклеккә, чиксезлеккә омтыла. Ә хәзерге синтезатор калыбына бөкләп әтмәлләнгән эшләнмәләр тар коридордан, әле бер, әле икенче стенага җилкәләре белән  бәрелә сугыла атлаучы исерекне   хәтерләтә...
             Вуди Аллен  иҗаты димәк ки без татарлар өчен дә тәҗел булып чыга, исемен телгә алу да, әнә бит, әллә кайларга алып кереп  китте. Әлеге режиссер төшергән фильмнардан  шәхсән үзем   рухташлык тоеп караганы “Төн уртасындагы Париж” , дип атала.
         Фильмдагы баш кахарман язучы булырга хыялланучы   романтик егет. Ул төн уртасында Парижны гизгәндә, адашып төрле чорларга, үзгә дәверләргә  барып чыга, Хэмингуэй,  Сальвадор Дали һәм башка  даһилар , аларның хәләл җефетләре, әшнәләре, сөяркәләре белән очраша, аралаша... Үзен шулар чорында  бәхетнең җиденче катында итеп тоя...Әмма азактан,  яңа танышларының да үз чиратларында  борыңгырак заманны идеаллаштыруларын күреп, һәркем үз чорында бәхет табарга тиеш һәм таба ала дигән фикердә ныгый....
           Истанбулда яшәп,  Русиянең  шунда урнашкан әһәмиятле бер оешмасында  хезмәт куючы  өлкән кызым Зилә фикеренчә, бу кино , Парижны иртән, көндез, кич һәм төнлә матур итеп , хисси  кыйсса ышыгында , туристларны җәлеп итү максатында  төшерелгән... Кызым чит илләрдә күп йөри, Парижны да  күргәне, башка  гүзәл шәһәрләрне гизгәнедә, әмма аның  инануынча дөньяда иң гүзәл кала   Истанбул.
           Быел,  янә бер оныгым туу хөрмәтенә   шул гаҗәеп  калага тагын  барып кайту насыйп булды . Матурлыгы,  борыңгылыгы, архитектура җәүһәрләренең кыйммәте ягыннан  хактан да ул Париждан  калышмыйдыр... Каланы урталай, Европа һәм Азия ягына  бүлгән, аркылыга- буйга туктаусыз ак кораблар йөреп торган  Босфор бугазы  гомумән  беренчелек турында  бәхәскә урын калдырмый шикелле.  Миргазиан ага Юнысның  “Таңда Босфор аша” китабы да шуңа инандыра. Иртән дә, кич тә, төнлә дә, яңгыр койганда да  Истанбул сихри  нурлар төрелешендә ниндидер күтәрелештә сыман...Һәр бинасы музей экспонаты саналырлык   борыңгы каланы гизгәндә  Вуди Аллен төшергән фильм кахарманы кебек әллә кемнәр белән очрашырсың  кебек тоела ...
              Истанбулның Әюп районындагы яңа паркта Габдулла Тукайга 125 еллыгы уңаеннан бронза һәйкәл салынган. Әлбәттә мәшһүр “Пар атны” гына түгел, ә “Китмибез”не дә язган Тукаебызның “солтан җирендә” һәйкәлен калкыту  хәерле  гамәл. Тик менә гәүдәләнеш кенә...  Бу хакта интернетта да (Матбугат ру) төрле фикерләр яңгырады.Тап -тар кием кигән хәлсез һәм йончыган шактый карт чырайлы  шагыйрь эскәмиядә утырта. Бер кулы белән , егылып китмәскә, дипме  утыргычка таянган, ә терсәктән бөгелгән икенче кулында өскә караган әсбаб учланган. Аның пәке түгел, ә нәкъ менә каләм булуын искәртү өчен бәлки өстәмә язу кирәктер? Каләм икәне тәгаенләнсә дә сын шагыйрьдән бигрәк, бу минем шәхси фикерем, колхоз учетчигын, кыр бригадирын хәтерләтә...Ә бит һәйкәл Тукайныкы... Җитмәсә үзе  “ул җирдә унбиш шпион” дип язган Төркиядә... Вера Мухинаның эшчене чүкеч, колхозчыны урак тоттырып ясаган  үрнәккә иярүме әллә соң   бу, шагыйрь кулына һөнәри эш коралы алдыру?.. Хуш, рәссамны  пумала тоттырып  мольберт хозурында шулай  күрсәтү  мантыйкка сыйсын да ди. Рәссамнарның  иртән, яки көпә - көндез ачык һавада сүрәт төшерүләре була торган хәл. Шагыйрьләрне төнлә яза диләр... Һәрхәлдә Тукайның шушы рәвештә  үзенең тылсымлы,  утлы давыллы шигырьләрен  вәзенләп һәм вәҗемләп язып утыруы,  бик икеле...
        Һәйкәлгә шаккатып карап торганда,  кемдер килеп җилкәңә  орынса һәм ул Гаяз Исхакый булып чыкса?... Һәм бөек әдипнең кулында  2006 нчы елны Анкарада Тукайның чәчмә әсәрләре һәм шигырьләре тупланган китабы  булса?
Ул китап миндә бар, тышлыгы бик затлы, Сөембикә манарасы фонында Тукайның искиткеч  матур фотосы урын алган. Сүз башын Төрксой генераль директоры Полад Бөлбөлоглы (һәм Татарстанның  ул чактагы премьер министры урынбасары, мәдәният министры Зилә Вәлиева) язган.
             Төрек һәм татар телләрендә Тукайның 100 шигыре 12 данә мәкаләсе басылмыш әсәр(татарчасы шулай язылган) , ягъни китап, Төрксой оешмасы һәм Татарстан Җөмһүрияте Мәдәният Министрлыгының уртак эшчәнлеге нәтиҗәсе.Тукай әсәрләре татарча һәм төрек телендә янәшә бирелсә әлбәттә  төрек укучысына  татар шигъриятенең аһәнен аңлау бәлкем  мөмкин дә булыр иде. Ни өчендер китап төзүчеләр башта барча әсәрләрне төрекчә, ә аннары уптым илаһи татарча урнаштырганнар һәм укучының, чагыштырып  танышу мөмкинлеген чикләгәннәр. Җитмәсә төрекчәгә  тәрҗемәне тәрҗемә үк, дип тә булмый, ул юлга юл әйләндерелешкә тарта. Истабулда мөһәҗҗирлектә яшәп, шунда җәсады күмелгән Гаяз агабыз  телгә алынган шаукымлы фильмдагы сыман адашып безнең көннәргә килеп чыкса  һәм “Бу ни бу?” дигән сөәлен турыласа  ни  дип җавап бирергә?... Рәхим итеп , мөхтәрәм укучылар, һәммәбез белгән “Туган тел” шигырен кирил хәрефләрендә төрекчә яңгырашта танышыгыз әле һәм нәтиҗәне үзегез ясагыз.
             
             АНАДИЛИМ

Әй анадилим, әй гүзәл дил, ангамын, бабамын дили!
Сенин саендадыр, дөньяда өгрәндегим һәр шәй,
Бу дил илә әввәлә, аннәм нинни сөйләмеш,
Сонлары, гечәләр буе нинәм масал анлатмыш.
Әй анадилим!Һәр заман ярдамынла синин,
Күчүклүктән бери  хиссидерим севенчими, кәдереми
Әй анадилим! Сенинлейди эттигем элек дуам :
Аффет демиштим, бәни, аннәми вә бабамы Танрым.

             Милли моңнарыбыздан  тукылган , җырлап торган шигырьләрнең төрекчәсе  беткәнче шушы дәрәҗәдә. Әлбәттә мондый “кәлҗемә”ләр авторына  куелган һәйкәлне төрекләр , бәлкем таман, дип тә санар?… Мин сынчы түгел, бәлки автор идеясен аңлап җиткермәгәнмедер , әмма Тукайга һәйкәл ниндилеген хәл итүне фәкыйрегезгә  тапшырсалар,   аны чапкан пар атта гәүдәләндерер һәм  туган көнендә генә булса да  (көн саен мәгълүм бер вакытта  икән тагын дә әйбәт) ул сын хозурында Заһидулла Яруллинның “Тукай” маршы” яңгыратылуын хәл итәр идем. Бу фикер мине  күптән, яшь чагымнан бирле алгысыта...  Ни аяныч, кичә - бүген генә түгел, хәтта Тукай елы дип игълан ителгән дәвердә дә дәүләт , налог түләүче химаясындагы радио-телевидение (ТНВ) тарафыннан әлеге марш  эфирда яңгыратылмады кебек. Язмасы чүплеккә озатылмаган булса ярый ла...
                Бүген Казан каласы да көннән көн гүзәлләнә һәм илкүләм туристлык үзәгенә әверелә бара. Димәк  , Вуди Аллен ысулында Казанга бәйле фильм, һич югы спектакль иҗат ителсә һич кенә дә артык булмаячак.  Әсәр кахарманы Сәйдәш, Тукай, Такташ, Җәлил, Хәсән Туфан һәм башка мәшһүрләр, аларның танышлары, дуслары, җан сөйгәннәре белән аралашса, сөйләшсә, кызык булыр төсле... Минемчә мондыйны  саф хисле , яшь  талант  җигелеп тарта, өстери алыр иде , дип саныйм. Чөнки , кем әйтмешли, яшьләрнеке яшьләрчә йөгерек, тере, ялгышулы, үкенүле, юләр сатулы , ашкынулы –дәртле, киң алымлы амплитудалы, ә картларныкы картларча,   арган, йончыган , былҗыган һәм сару кайнаткыч акыл сатулы килеп чыгарга мөмкин...

  “ 7 “    декабрь             2016 ел



Эзмәдә җыр-моң дәрьясында йөзмәдә...

    
  фото закир шахбан     Ноябрьнең азагында Саба районы Эзмә авылы мәдәният йортында “Әниләр көне”нә багышланган кичә узды. Изге хәдистә “Чакырган җиргә барыгыз” диелгәнне истә тотып, хәләл җефетем белән бергә шунда чыгып киттек. Мәдәният йорты мөдире Зөлфәт Саматов, аның хезмәттәшләре Гөлназ Сәфәрова һәм Нияз Тимергалиевләр раславына караганда, тамашачы хозурында җирле үзешчән сәнгать вәкилләре генә түгел, ә Татарстанның атказанган артисты, моңнар шаһы Заһир Шаһбан да чыгыш ясаячак. Моннан тыш әлеге кичәдә сөекле җырчыбызның сөйкемле хәләл җефете Гөлүсә Шаһбанның “Кабатланмас безнең сөюләр” исемле тәүге шигырь китабын тәкъдир итү дә күздә тотыла икән. Ә мөхтәрәм кунакларны Эзмәгә кайтырга якташыбыз, шул авыл тумасы Гөлсинә Галимуллина күндергән булып чыкты... Популяр рус әдибе Юрий Поляковның: “Язучы ул – китап чыгаручы түгел, ә китаплары укылучы”, – дигән сүзләрен еш искә алалар. Дәүләт асрамасындагы журналларда башы-азагы юк романнар бастырып, налог түләүчеләр хисабына китаплар, томнар чыгарып, ирекле сәүдәдә хаҗәтләрен расламый гына кайларгадыр, шул исәптән китапханәләргә дә урнаштыру җае аша саллы гонорарлар, текә бүләкләр, кәттә исемнәр алуны көйләгән шомаларны күздә тотып, җан ачысы белән белдерелгән булса кирәк әлеге сөземтә. Бу җәһәттән караганда Гөлсинә Галимуллина – хакыйкый язучы, үз хисабына укучыларга зарур сигез китап чыгарган автор, тугызынчысы “табадан” төшәргә тора. Аның Татарстан мөфтиятенең баш казые мөхтәрәм Җәлил хәзрәткә багышлап язган, 5000 тираж белән нәшер ителгән “Алтын ачкыч” исемле соңгы китабы да Гүзәл Яхинаның илкүләм кызыксыну уяткан китабы белән ярышырлык бәядә инде сатылып беткән. “Нәкъ шул китап миңа Европага юл ачты ”, – дип куанычын белдерә Гөлсинә ханым. Быел Бельгия татар җәмгыяте Гөлсинә ханымны очрашуга чакырган һәм ул 26 июньнән алып 29 июльгәчә шунда булып кайтты. Гөлсинә Галимуллина белән очрашу Русиянең Брюссельдәге фән һәм мәдәниятне үстерү үзәгендә һәм Льеж шәһәрендә уза. Европа татарлары аның иҗатын югары бәяли. Бельгиядәге Русия илчелеге аны Мактау грамотасы белән бүләкли, ә Бельгия татар җәмгыяте исә Рәхмәт хаты тапшыра. Үзенең әйтүенә караганда, аның китаплары Европада 2013 елдан укыла башлаган икән. Гөлсинә ханым фикеренчә, бүген артык зур, калын китап белән укучыны өркетергә һич ярамый, укучы, әгәр укырлык икән, китабыңны бәясенә карап тормый, ала дип исәпли. Әңгәмәбез азагында ул, укучы өчен китап язган кеше язучы итеп кабул ителә, ләкин мин үземнең гомерлек һөнәрем булган журналист статусын язучы дигән сүзгә алыштырасым килми, дип кырт кисте.
Эзмә мәдәният сараенда узган кичәнең беренче бүлегендә җирле үзешчәннәрнең җыр-биюләренә хозурлансак, икенче бүлек тагын да тәэсирлерәк килеп чыкты. Закир Шаһбан сәхнәгә чыгып, кара күзлеге пыялаларын ялтыратып бер кавым дәшми торгач, биредә күпчелек тамашачы хатын-кызлар икән дип белдерде. Хактан да, шыгрым тулы биек түшәмле әкәмәт иркен залда ир-атлар берән-сәрән генә иде шул. “Гүзәл затлар тыңламаса, гармун күтәреп җырлап йөрисе дә түгел”, – дип фикерен очлады Закир әфәнде.
Чын җырчыларның үзләренә генә хас, аны таныта һәм күтәрә торган, тыңлаучыларга тапкырлау таблицасы сыман таныш, җаннарны бер дулкынга көйли ала торган җырлары була. Закир әфәнде кебек моңлы итеп “Чияле тау”ны башкара алучыны белмим мин... Һәм, “Әй, гармун, гармун”ны... Җырчының йомшак кына итеп әйткән тәкъдимен хуп күреп, “Әниемнең җылы кочагы”н зал күтәреп алды. Казах композиторы иҗат иткән, атаклы җырчыбыз Флера ханым Сөләйманова башлап ирештергән “Әниемә” җырына да кушылмый булмады. Хикмәти Хода, зал белән, Закир Шаһбанга ихластан ияреп җәмгысы өч җыр башкарганбыз. Яшерен-батырын түгел, концертларда: “Әйдә бергә җырлыйбыз!” – дип мөрәҗәгать итүчеләр бар ла ул... Тамашачы моны сүз чынлыгы өчен бер чытлыклану дип кенә саный. Баксаң, талант иясенең күңелгә хуш җырына кушылып китү җан рәхәте икән. Халык мәхәббәте әнә шундый була торгандыр да ул... Бер шәлкем җырлардан соң сәхнәгә Гөлүсә ханым Шаһбан чыгып, үзенең тәүге китабыннан шигырьләрен укыды. Тамашачы аларның һәркайсына озаклап кул чапты. Китабын дөньяга чыгаруда ярдәм иткәне өчен аның Гөлсинә Галимуллинага җиткергән рәхмәте дә ихлас алкышларга күмелде.
Әйтергә онытып торам икән, тамашаның беренче бүлегендә мине дә, “язучы һәм үзешчән композитор” дип олылап, сәхнәгә чакырдылар. Хатын-кызларга багышланган кичә дә булгач, сүземне Татарстанның районнарын һәм авылларын телгә алган, кайчандыр “Татарстан яшьләре”ндә басылып чыккан такмазамнан башладым.
Аннары уен-көлкеле керештән соң, җитдиләнеп, мәрхүмә әниемә багышлап язган “Яфрак өзелгәндә” дигән шигыремә чират җитте. Анысы менә болай:

“Кайчак хөкем итә якын дуслар,
Сөйгән ярлар, җиде ятлар да,
Япа-ялгыз газиз әниең килә,
Сине араларга, якларга.

Уңны-сулны белми чапты гомер,
Юлга алсу гөлләр сипкәннәр;
Җиңел икән тормыш йөге иңдә,
Син дип шундый йөрәк типкәндә...

Башны аска иеп торам әле,
Сары яфрак күмә каберен,
Яфрак өзелгәндә искәрәбез
Газиз әңкәйләрнең кадерен...”

Такмаза һәм шигырьдән соң, өченчегә, десертка дим микән инде, яшь чакта көен һәм сүзләрен үзем иҗат иткән, заманасында татар галәмен яулаган “Тамчы гөл” җырын баянда уйнап башкарырга тәвәккәлләдем. Залдагы бер ханым миңа карый да, тыела алмый көлә генә бит. Борчыла башладым, берәр төштә төймәм төймәләнми, яки төшеп үк калды микәнни дип тәмам хафага калдым. Ничек кирәк алай, җырны кыскартып, ике куплеты тәмамлангач, өченчесенә кереп тормый сәхнә артына укталдым һәм иң элек төймә-ләремне барладым. Шөкер, бар да урынында икән. Ахрысы мөлаем ханымның күңелен “Хатын алдым” такмазасы нык ук кузгатып җибәргән. Кыек атып, аның берәр танышына туры тидергән булуым да ихтимал...
Кичәнең тамаша өлеше тәмамлангач, тиз генә кайтып китеп булмады әле, кунаклар хөрмәтенә табын әзерләнгән, итле-шулпалы тегермән ташы хәтле бәлеш тә салганнар булып чыкты.
Закир Шаһбан минем әле беркайда да башкарылмаган бер җырымны бик ошатты, яздырып алды һәм сәхнәдән яңгырату белән хәбәр итәм, дип вәгъдә бирде. Үз чиратымда мин дә аңа: «Шул җыр сиңа халык артисты исеме алуга сәбәп булса икән», – дигән теләгемне җиткердем.
"Т Я" 8.12.2016ел

понедельник, 5 декабря 2016 г.

РОЗА, ГӨЛЧӘЧӘК, РАУШАН – ГӨЛ...



                     
     
      Кайбер җырлар ил, милли чикләрне белми , танымый, аларны төрледән төрле халыклар үзенеке итеп  яратып кабул итә, шулай дип саный,  керфекләрен чылатып тыңлый . Сугыш чоры белән бәйле “Катюша”ны күпләр рус халык җыры дип саныйдыр.  Сүзләрен М.Исаковский, көен М.Блантер, яһүд милләтеннән булган илдәшләребез иҗат иткән  бу  әсәр  дөньякүләм таралган, аны  күп телләрдә җырлыйлар. Кытай кызларының шуны хәрби парадта башкарганы исә гомумән таң калдыра ( кызыксынучылар аны интернет аша  күрә һәм тыңлый ала . Моны күргән һәм тыңлаган кытайлыга аны үз җыры дип  санаудан гайре чара юк.
         Хәрби чор белән бәйле,  ил чикләрен белмәүче  янә бер “Бессамо муче”атлы җыр ерак Мексикада 1941 елны Консуэло Веласкес атлы 16 яшьлек кыз тарафыннан иҗат ителә һәм 1944 елны АКШ та узган беренче җыр хит парадында ул җиңү яулый. Дөнья  кыйтгаларының иң асыл  җырчылары  шул җырда үзен сынап караган.  Мондый әсәрләр  байтак , әмма мин үземне иң нык дулкынландырганына туктыйсым килә. 1983  елны  совет эстрадасының  балкып килүче йолдызы  Алла Пугачева , көен Раймонд Паулс, сүзләрен Андрей Вознесинский иҗат иткән  “Миллион, миллион алых роз...”җырын башкарып илдәшләрнең  йөрәген яулаганы онытылмый. Примадонна  титулы  аңа әнә  шул   җырдан соң ябышмады микән...  Баксаң бу гаҗәеп җырны 1969 елны иран җырчысы Гугуш 1969 елда  фарсы телендә башкарган икән... https://www.youtube.com/watch?v=ZmBcrMjVqSA
                Гугуш –Иран җырчысы, чын исеме Фаигә Атәшин, милләте  әзербайҗанлы.  Бер сылтамада Фаигә бу җырны 1969, Алла Пугачева 1982 елда, ә америка җырчысы Бен Е Кинг Гарлем  көе шуңа охшаш җырны 1960 та башкарган дип белдерелә.  Дөресме бу, юкмы, интернеттагы һәр язганга ышанып булмый, тик шунысы бәхәссез – җырны бар да, оста җиткерә, ә Гугуш  җырлавы тыңлап туйгысыз...Беренче башкарылыш дип  интернет аша  тәкдим ителгән “Миллион розаларны” шушы сылтама белән дә кереп  тыңлап була :  https://www.youtube.com/watch?v=esU-6D_ohvQ  . Гугуш ханым бүгенге көндә АКШ та яши, Ираннан  дини революциядән соң китеп барган. Бу җырны  бүген күп төрле халык вәкилләре, башкара булып чыкты.  Казах кызы   розаларны -  раушан гөлләр  дип моңлана , интернеттагы сылтамасы : https://www.youtube.com/watch?v=NHXfG9kQRWw .
           Ышанам , кайчан да булса берәр татар җыры да әнә шундый дан дәрәҗәгә ирешер, ягъни  иҗатчыларыбызга  омтылыр өчен маяклар җитәрлек...
“Т.Я” 1.12.2016 елның 22 нче саны