Мантыйк

"Паркны бетергән өчен Себергә - урман кисәргән? Кайда монда мантыйк?!

    Мантыйк – фикер йөртүдәге эзлеклелекне аңлата. Эзлекле һәм дөрес фикер йөртү дип язмадым, чөнки һәркемнең дөреслеге үзе белән. Берәү бер төрле уйлый, икенче берәү икенче төрле. Байтак еллар элек, тормыштан күчереп, мондый шигырь язган идем:

Бер шоколад алып бүлгән
Идем улым һәм кызыма.
Апасы битемнән “пәп” иттерде,
Ә энесе тузына.
Тип-тигез бүленде ләбаса, – дим.
– Ник дулыйсың алай?
– Миңа тигез кирәк түгел
Иде, – дип лышкылдый малай...

Күренә ки, нәни улымның логикасы, ягъни мантыйгы минекенә тәңгәл килмәгән.
Төркия белән Русия арасында дуслык кимеп куйгач, ул илдән яшелчә кертелми башлаган иде. Нәтиҗәдә, Төркиянең үзендә яшелчә бәяләре арзанайды, ә бездә хәтәр күтәрелде. Шундый мантыйк.
Дөньяда нефть бәясе кими. Нефть чыгаручы илләрдә болай да арзан бензин хакы тагын да төшә. Бездә исә... Хәер, үзегез дә беләсез. Табигый байлыкларыбызны үзләренеке иткән хуҗалар логикасы “нипель системасы” буенча эшли, нефть бәясе артса да, кимесә дә, бәяләр күтәрелә...
Ашханәгә килеп керсәң, эчәргә – кипкән җимешләрдән кайнатылган компот кына. Югыйсә, яңа пешкән җиләк-җимеш белән базар тулы, бакчаларда агачлар сыгылып тора, алмалар череп ята, ә компотны яңа пешкән җимештән түгел, ә әллә кайчан каяндыр кайтартылган шикле запаслардан мәтәштерәләр...
Кайчандыр безнең кайбер авылдашлар “ысталавай ашап кайтабыз” дип, хезмәт хакы алган көнне район үзәген урыйлар иде. Максатка ирешү өчен шул тарафка юл тотучы машина әрҗәсендә җилтерәп барып, ашханәдә сыйланып чыккач, юл читенә басып, тузан йотып, узгынчы машина көтәргә, утыртканына эләгеп, кайтырга кирәк... “Беренче”гә әчегән кәбестә ашы - щи, аны бездә «эшти» диләр иде (ачуланышканда “эштиеңне китерәм” дигән гыйбарәнең чишмә башы әнә шул сыйлануларга барып чыга булса кирәк),“икенче”гә соус дигән кызгылт куерык белән сипләнгән суда пешкән бәрәңге боламыгы һәм ике кәтлит... Кәтлит дигәннәре дуңгыз ите фаршына мул гына итеп ипи вагы кушып әвәләнгән булгандыр инде. Кая монда мантыйк дисәгез, ул аш төрләндерү ихтыяҗына барып чыга.
Әле кайчан гына китап, гәҗит-журналларны егылып укыйлар, аларның тиражлары саллы иде. Әдәбиятта, журналистикада грамматика белгечләре генә түгел, берсеннән-берсе кызык һәм бай биографияле, һәртөрле белемнәргә һәм эш практикасына ия төрле һөнәр вәкилләре кайнашты һәм алар хакимияткә беркадәр кырын, ягъни оппозициядә торып, гади халыкны яклыйлар иде. Гади халык каләмзатларны яклаучыларыбыз дип таныганга, аларның әйткән һәм язган һәр сүзе кыйммәт йөрде. Бер мәлне әдәби офыкта, “тәнкыйть”кә ышыкланып, яңа буын пәйда булды. Өлкән буын язучыларның китапларын чүплеккә чыгарып яндырып үтте алар әдәби мәйдан түренә.Кайбер журналистлар мантыйгынча, алар – дөреслек, гаделлек, талантлы иҗат өчен көрәшкәннәр.
Китап яндыручыларның яшь чакларындагы мантыйгы -“яшь иҗатчыларга картлар юл бирергә тиеш!” булган, дияргә мөмкиннәр. Бүгенге күзлектән караганда, артык кырыс кыланганнар кебек. Өлкән язучылар ул чорда китап кибетенә кертмәслек, ягъни сату перспективасы юк әсәрләр язып, аларны турыдан-туры китапханәләргә уздыру аша кесә калынайтмаган.
Кайсыдыр бер шагыйребезнең ике япьле мантыйклыларны күздә тотып язган менә мондый гыйбарәсе хәтердән китми:

Үзебезне үзәк санап,
Без телибез яшәргә,
Кысылмагыз, дип картларга,
Кысмагыз, дип яшьләргә...

Яшь чактагы кредоларын онытып, “җитмеш – сиксәндәге “ат”лар тоз ялаганда, яшь “тай”лар боз ялый, дигән мантыйк белән күңелле генә яшәп яткан мәлләрендә кайбер могтәбәрләребезне үзләре белән чагыштырганда бала-чага яшендәге Гүзәл Яхина романының Русиянең иң югары премияләренә лаек булуы чыгырдан чыгарды, ярсытты, хәтта ки кайберләрен матбугатка чыгып, ризасызлык белдерүгә этәрде. Күрәсең, әлеге ханымның кешеләр егылып укырлык талантлы әсәр чыгаруы, аны илкүләм яратып кабул итүләре, боларның иҗатлары зарурсызлыгын ассызыклап, китапларын чүплеккә чыгарып яндыруга бәрабәр кабул ителде...
Төзүчеләр институтында укыган чагымда әдәбият белән кызыксынуым аркасында бөек язучы булабыз дип хыялланучы Казан дәүләт университетының татар филологиясе бүлеге студентлары һәм аларга остаз роленә дәгъвә кылучы каләмзатлар белән аралашырга туры килде. Аларның логикасы буенча, әдәбиятыбызга һәм журналистикабызга үсәргә цензура комачау итә идеЙ
Узды еллар, цензура бетерелде, ә аннан зарланучыларның багажлары шыр буш булып чыкты. Халык егылып, яратып укырдай әсәрләр әдәби табынга куелмады, сыйфатка таләп бетте һәм нәтиҗәдә тиражлар эреде...
Матбугат – ашыгыч мәгълүматларны түкми-чәчми һәм төзәтмәләр, шомартулар кертми тиз арада әбүнәчеләренә җиткерү чарасы. Ни аяныч, яраткан “Т.Я.” газетасы, почтаның бәяләрен даими артып торуы аркасында, атнага өч урынына бер тапкыр гына чыга башлады. Мондый шартларда хәбәрләрне “эссе хәлендә” җиткерү мөмкин түгел. Үз көннәрен үзләре күрүче бүтән ирекле гәҗитләр дә шул хәлдә...Ирекле милли матбугатны якларга тиеш вәкаләтле һәм гади язучыларыбыз авызларына су капкан... Күптән түгел булып узган, яңа рәис сайлаган язучылар берлеге җыеныбызда да (ә аның президиумында алдарак телгә алынган “шаулап-гөрләп килеп кергән буын” вәкилләре утырды) бу хакта кәррә дә сүз булмады.
Җөмһүриятебездә җитештерелгән мәдәни кыйммәтләр, әдәби әсәрләр һәм көне-төне эфирга дөңгечләнгән өч ноталы такмакчыл җырлардан чыгып караганда, безнең халкыбыз халык дип саналудан мәхрүм ителгән. Менә шундый мантыйк килеп чыга, җәмәгать...