АГЫМ УҢАЕНА ЙӨЗЕП...

ТӨШ Әдәбиятчы кабәхәтләрдән дә җирәнгечрәк  башка бер ни белмим.                Вольтер  , француз философы Мин төш күрдем, имеш, трибунага менеп, язучылар җыенында нотык тотам: Тамагым карлыгып китсә, аптырамыйм, стаканнан голт-голт "Шифалы су" йотам Сөйлим,  матди ярдәм  алып, Россияне "П---россия" , дип атап китап язсаң, әдәби  журналда да шуны бастырып,гонарарларга коену җаен тапсаң, армиядә бер көн хезмәт итми генә армиядәге тормышка тел тидерсәң,шундый иҗат өчен хөкүмәтебезнең төрле-төрле бүләкләренә тиенсәң,нишләсәң дә номер үтә, дип куанып,шатлыктан арт шәрифеңне чәбәкләсәң,шигырен җыр куеныннан йолкып ташлап, фронтовик шагыйрь рухын  яңакласаң, депутат булып сайланып мандатлансаң ,кала үзәгендә кәттә фатир алсаң,ә язганың үзгә халык авторлары әсәрләре сюжетларын  кабатласа,текә  түрә ханым сиңа гашыйк булса, һәр бәйгедә  өчәр премия сонса, яки түрәләр башмагын ялап арсаң, нәсел ыруларын данлап роман язсаң,тарихка керү өчен бу  уңай булыр ,яшьләр өчен мондый  үрнәк кулай булыр! ...Такылдавым шул урынында кырт  бүленә,   Дәвамлы, көчле алкышларга күмелә.... ...Баксаң,  түрәбез доклады тәмам икән,  кул чабулар миңа түгел, аңа икән..    Татлы йокымнан айнырга  туры килә, ава-түнә   атлап, кайтып китәм өйгә.. (" БГ" да басылды кебек) Рөстәм Зарипов ФОРСАТ       Төн уртасы, мин ут йотам, бетә , дип СССР. Радиоалгыч  тыңлаштырам, анда  шытыр-пытыр... Бер дулкынга тарам ,кемдер саф татарча   сөйли,җепкә тезеп , бәйнә-бәйнә нәрсәнедер “төйи” :                            “Суверенитет! – дип, тыштан,  кылтаерга  ярый.“Азатлык!” һәм “Бәйсезлек!”-   дип, тырпаерга  ярый;  Кыйбатлатып  сату аша,сосар өчен күпне,авылдан кысу мәслихәт  ,арзан хакка, сөтне! Төбәгеңдә  миллионнан ашса  чучка саны, чишмә суына тәм  өстәр  каты борын каны... Химия сәнәгатеннән файда тап  һәр  чатта,азу ярачак, әлбәттә,рак  чире, як - якта... Һава бозып акча эшләү тапкырлыкка үрнәк;Сулышны акча киңәйтә булган саен күбрәк...                                  Фиргавен кабере төсле кәефханә  корсаң,туташлар,  “мисс” булабыз, дип, калыр бикиничан...  Шәһитләр каны  түгелгән изге  чирәмлектә  рок –музыка, җан өчен,– диң, сихәт кирәклектән...   Сыра бәйрәмнәре кызык ,эчеп күбенешле, сәрхүш кызлар, арт күрсәтеп рәткә  тезелешле, мәчет дивары катында! Әйтелгәндә  азан! Дөрләп янган чакта   учак, кайнаганда  Казан…             Катнаш никахта җиңде, дип, Җиңү паркын ямьләп,марҗа  сыны  торып  басса,булырсың толерант!  Әдәбиятта-сәнъгаттә чүп-чар китсен хутка, будалалыкка юллар ач, батыйльлекне котла... Рәзил –ТВ, рәзил –FM ,Рәзил гәҗит-журнал...Татарның рухи әләмен җилфердәтсен шулар...Синең өчен иң кулае иилләт торсын, бәйдә, катыга утырт син аны,йомшак итеп җәй дә ... Бауман урамында, янә Казансу ярында гөрли татар басмалары затлы биналарда...Татар ашлары йорты да, нинди гүзәл, бакчы...Хосусыйлаштыр һәммәсен, акчасына батчы... Татар гәҗит журналларын берәр яры аткар, “Тар-мар” дигән әсәр тумас, "әппәр" итәр татар.... Милләт аңын бутар өчен,тел җуйдыру аздыр, җырын чүп-чарга батырып, моңыннан да   языр... Явыз Иван ныгытмасын төзекләндер,  балкыт,безнең урамда бәйрәм, дип, канатлансын  маңкорт...  Бафамет сыны калыксын,сакчы сыйфатында,аптырап торганда милләт җиде юл чатында. Зурла, иҗатчы санында йөргән йөзе юкны ,утта янмый, суда батмый                                     Өстә йөзгән  ...” чук”ны,   Ул баш ияр ,  тез йөгенер кушсаң,  җырлар, биер,     Ирек мәйданында сиңа“ Һәйкәл тиеш”, -диер,- “Ленинныкын сүтеп аткач,  Шул урында! Атта!” И,  иснәнер , и,  ялманыр,форсат көтеп, артта...Тән сакчыңның күзе төшсә,кемнеңдер ур(ы)нына,берәр туганына төбәп, яисә угълына,ул, кемдер  яшь  әти булса, гаилә елында, ку син  аны ,селкетмичә кашыңның  кылын  да. Телен озайтса кем, сиңа,әйтмәсәм дә   әйтим,– Ирек ирегеннән язсын,хәкимлектән    Хәким... Күңелкәеңә  килсә хуш, әгәр  шундый  кереш,“килешәм”, дип аваз  сал да, вазифаңа кереш!”             Җиде төн урталарында, байтак еллар элек,радиодулкын  шундый “вәхи китте җанга  элеп.“Риза!” дип кычкырды гүя кайсыдыр, шар  ярып... Ычкынды кулымнан шул мәл гүя  алтын балык... Аннан янә шытыр-пытыр, элемтә югалды, Әллә тапшыру ноктасы тәмугка юл алды Спектакль идеме ул, усал шаяртумы,бүгенгәчә сагышланам, аңлый алмый  шуны.... Колак кактыммы, үтүдән Форбс китабына, нәсел-нәсәбне ияртеп,кәс-кәс атлап кына.... (Интертатта бераз кыскыртып басылды, Болгар радиосыннан укылды)) ***   Шагыйрь һәм фәйләсуф Гомәр Хәйам,ул  бит астроном һәм математик. Һәр сүзенә, нокта өтеренә төгәллек хас  һәм галәми тәртип...Үз - үзен  татарча аңлата (а)лмый татар филологиясе атлы  "гыйлем". Шул "гыйлем"не иярләгән  затлар әдәбият  тотанагы  бүген... Чәмәт* шәкертләре, сезгә сүзем, - Турысын әйткәнгә  рәнҗемәгез....тәнгә сихәт, җанга рәхәт түгел математикасыз кәлҗемәгез... Чәмәт*- Хәсән Сарьянның "Нокталы өтер" әсәре кахарманы, татар филологиясе кафедрасы мөдире        ( БГ дамы, кайдадыр басылды) ВӘГЪДӘСЕЗЛЕК      «Кукуруз чәкәне”, дигән хикәя язган идем,«Идел»  исемле  журналга шуны юллаган идем; Әсәрегезне     ошаттык!- дип ,  хуплап,  зурладылар,апрель (2020) аенда“ чыга”, -дип  мәктүб тә юлладылар.Соң мәлдә  баш мөхәррирдән  яман хәбәр саркыды,  кемдер, һәр өтерен укып,  аңа төшкән аркылы...         Кем ул, кайсы, закон бозып  хикәяне тыючы?  " -  Без түгел", - ди “медианерлар” , -  әсәреңне кыючы...   Әдәбияттан әдәпне  ниткән затлар качырды? Рәсәйне П....россия , дип яздылар. Басылды… Минем нәни хикәямнән ниткән гаеп табылды? Башкортстанга рәхмәт бар. Шуңамы юл ябылды? Этлек кылучы ялгызмы,  өер  кылган “эш”ме бу?Гүзәл Яхинаны яклап , язган  өчен , үчме бу?Мондый гамәл өчен кемдер орден-медаль алдымы? Яки  утыз тиен көмеш кесәсенә салдымы?       Редакция  кабул имеш, диләр , мөстәкыйль карар... Беләсе килә,  шәхсән кем  салды  әхлакый зарар?   “Без капчыкта ятмый” ,-диләр, бер беленер дөреслек;  Чамалыйм, памперс киеп  йөридер ул  тирес бит...       МАНТЫЙСЫЗ ДА  МАНТЫП  БУЛА, МӨНБӘРЛӘРГӘ КАЛКЫП БУЛА,,,                                  (фельетон)                Фән - логикага буйсына, ул-төп билге ,фәннең асыл тотанагы-мантыйк, инде..Татар филологиясе  - хөр, ирекле,ул  үзгә, башка камырдан, белми чикне ...   Татар филологиясе - гаҗәеп  фән,чөнки үз-үзен  татарча аңлата (а)лмый;Шул  фәннең кандидатлары, докторлары телебезне  тырмачлыйлар, армый-талмый...                Гасырлар буе гарәп, фарсыдан иңгән,рухыбызга  хуш сүзләрне кауладылар...Бушап калган урыннарны,  ауропадан руска күчкән алмаш белән белән ямадылар.. Алфавитка чит  хәрефләр  тактылар да,ул сүзләр ят  яңгырашка тугъры калды.татар теле яңгырашын санга сукмау миллилекнең  асыл моңын  сыеклады...               Асрамадагы  татарча матбугатны, әлеге фән  канат куйган затлар каулый... Милләтпәрвәр битлеге артына посып,гонорар, мандат, титул һәм бүләк даулый......Йөз меңле тиражлар  тузды,җилгәрелде, асрамада ансат яшәүне җайлагач, оядашлар өчен генә мәйдан биреп, басылу һәм бастырылуны сайлагач...              Акылы чамалылары акыл сата,  әтрәк-әләм, ялагае  пычрак ата,кулыннан өч тиенлек эш килмәгәне җитәкчелеккә үпкәләп, шыңшып ята...Шулар Гүзәл Яхинагага  фырладылар, Зифа Кадыйровага  да мырладылар; Чөнки болар  язганнарны  гавәм  укый, ә бу нәрсә тегеләрнең миен чукый...               Миңнәхмәт Сәхаповка да җитештеләр, һәм саулыгын какшатуга ирештеләр...Диас  Вәлиевне талкып рәт чыкмагач, Нәкый  ага Исәнбәткә керештеләр. Ә Гариф ага Гобәйне каргадылар, "Маякчы кызы"н  кудылар дәреслектән..Төркемдәш каләмтотарлар киң сулады, юл ябылгач ихласлык һәм дөреслеккә...                Татар  теле  дәреслекләре үзгәрде...  Әдәбиятыныкылар  бигрәк тә.   Алар түрен   оядашлар биләп алды,тавышлары чыга хәзер бөерәктән...Шулар  бүген чәчмә, тезмә әсәр яза, язганнары китапханәләргә бара;Кибет киштәләре  исә читтә кала, өч тиенгә дә алучы булмаганга...             "Әсәрләр  бездә ярыша , валлаһи",- дип,  китапханәчеләр сырлый   белешмәләр... Шул җирлектә  премия  сосучылар прых-прых, шырык-шырык көлешәләр...   БЕЗ  КЕМНӘН  КИМ ? «Әлдермештән Әлмәндәр»не күргәч, таныш җегет, әйтеп куйган  иде тәк дуамал, - "Знакомтесь,  Джо Блэк»...  Андый атлы фильм,  Энсон Хайнлайн әсәре буенча төшерелгән.Карыйм дигәннәр өчен интернетка да эленгән... ..Евгений Шатьконың Колхозга  килеп чыккан галәм кунагы турындагы   әсәре  - "Пришелец"  атлы... Ә  әлеге  танышым Зөлфәт Хәкимнең шундый  кунаклар хакындагы «Кишер басуы" пьесасын   күбрәк яратты... Юрий .Поляковның солдат тормышы хакындагы "Сто дней до приказа» әсәрен дә ул  укыган, аннары Разил Вәлиевнең,Тукай бүләкле , кирза итек кими  язган "Яшисе килә"сен исенә төшереп, моңаеп  утырган.... МӨШТӘРИ УРАМЫНДА УЙЛАНУ Таң калгыч әсәрләр язып була ла ул... Иҗат ителә тиңдәше юк җырлар да... Тик чын талантларның бездә кадере юк,кабергә иңгәч кенә ярый зурларга.... Хәер , анда да тыңгы юк асыл затка ,кинәнүләре җитмәсә исән чакта,башкача ничек аңларга да белмәссең кизәнүне Нәкый ага Исәнбәткә... Дәрдемәнднең мал мөлкәтен талаучылар мәхрүм калдырганнар аны кабердән дә; Сәйдәшне эшеннән каулап, ач -ялангач гомерен сүндерүләре бәгырләрдә.... Рөстәм Яхин аткарылган остазлыктан, Фәрит Яруллин ташланган янган утка...Олылар юлдан алынгач , җай ачылгач,әрсез графоманга, мәнсез шалапутка.... Болар уяу, затлыларны җәһәт таный,талантка юл ябу– яши белү шарты. Чүп чарлары өчен сосып миллионнар, оныталар уңны-сулны, алны- артны... ИЗГЕ  БУРЫЧ (АТКАЗАНГАН   КАРТ ГРАФОМАННЫҢ ӨМЕТЛЕ   ВАРИСЛАРЫНА АТАЛАРЧА КИҢӘШЕ) Әдәбият дәрьясында , агым уңаена йөзеп, титул, мандат, премия алып тору өчен сөзеп,төркемдәшләреңә таян,  ялгызың син тик  йомычка. Бары үзара булышып ирешү мөмкин  уңышка,уздырыштан, бер-береңнең чүп-чарларын мактый- мактый, талантлыларның иҗатын таплый-таплый,  таптый, таптый..            Безнең буын сынатмады, үз дигәнебезне бөктек, Диас Вәлиевне сүктек,Нәкый Исәнбәтне теттек... Гүзәл Яхинга романы сүз дә юк, бераз өркетте,  күп телләрдә, кыйбат хакка таралышы дер селкетте.Зарур китапар басылу безнең арт шәрифкә борыч;  Шуңа күрә талантларга юлны ябу –  изге бурыч!  ГҮЗӘЛЛЕК  ҺӘМ  ШӨКӘТСЕЗЛЕК Гүзәлнең гүзәл романы* көтмәгәндә басылды, күп телләргә тәрҗемәдә бар дөньяга ачылды...Фильм аша да нур чәчте Зөләйханың карашы...Күпләргә таныш тоелды Мортазаның анасы...Илкүләм зур бүләкләргә лаек табылды роман, чит илләрдән дә иреште олылаулар бер заман..Форбс китабына узды, хакы, тиражы аша...Аннары башланып китте,һуш китмәле тамаша... Тотындылар уздырыштан аңа пычрак атарга, ятлар белән уртак сафка басты безнең татар да...Каләм ияләре купты, бар да комнан бау ишә, дәүләт хисабына чыккан томнары әллә ничә...Ул томнарны беркем алмый өч тиенгә дә хәтта. Китапханә киштәләрен шул томнар  кәкерәйтә... Татар китап укымый, дип, аклана иде алар, без-бөек язучы диеп яклана иде алар... Гүзәл Яхина романы ялганнарын фаш итте.. Шуңа,  авторга карата күңелләрен таш итте..Адәм көлкесенә калгач,Гүзәл белән ярышта, текә каләмзатларыбыз төште тирән сагышта... КИҢӘШ Күз алдыңа китер: әйтик,син шыр надан, ә математикадан гомумән бум-бум. Һәм кулыңнан өч тиенлек тә эш килми, такылдарга яратасың, телең озын...Димәк, тел белгечелегенә укып чык та,яула берәр редакция урындыгын. Асрамадагы гәҗитләр һәм журналлар андыйларны якын күреп, бирә урын... "Дуңгызчылык -табышлы тармак" рухында сырла саллы очерклар, мәкаләләр; Ялагайлан, әнә текә түрәләр дә тик тук башак баш ия , дип акланалар...Авылым, дип, әнием дип шигырьләр яз,аннары поэма, повесть, романга күч. Аларны беркем укымый, дип гарьләнмә, асрамадагы басмага шундыйлар төс... Балет өчен яз аңлатма (либретто) ахыр чутта, андыйга да миллионнар тама бүген...Плагиатта тотсалар , җавап шушы: -Адәм баласы хатадан хали түгел... ҖЫР ЯЗМЫШЫ – ИЛ ЯЗМЫШЫ Мәскәү каласында –Дума, Казанда – Дәүсовет, Тулырмы берәр чак безнең сабыр дигән савыт. Дума – боярлардан мирас, ул –мантыйкый дәвам; Совет сүзен совок(соскы)белән буташтыра гавәм...Мәҗлес , йә Корылтай түгел, Киңәш түгел, хәтта.. ..Советка ябышкан булдык,таңы сүнгән чакта ...Милли галәмебез ул чор чиксез иде кебек, талантларга юллар ачык,биксез иде кебек... Гәҗит-журналлар тиражы йөзләрчә мең иде, “суверенитет” алуга, алар капылт шиңде... Татарча җырлар татарча Һәм алар җыр иде, өч ноталы такмакчылык белмим, каян иңде.. Графоманнар армый-талмый үрчетәләр роман, биографиясе юклар сырлый мемуарлар... Сыер калдырган “коймак”ны торт дип булмый сатып, ник рухи галәмебезгәчүп – чар ургый ташып? Әллә гимн матавыгы Бблды “эш”нең башы? Болай дисәк, киермәсме депутатлар кашны?... ... Утлар-сулар кичкәнгәме, яклап, газиз халкын,ул шагыйрьнең шигырьләре җырга күчкән ялкын...Рөстәм Яхин көйләгәне“Туган ягым” атлы, Ренат Ибраһимов аны илгә яңгыратты. Кызык, җырдан текст бунау ампутацияме?Ур(ы)нына яңасын тегү имплантацияме? Ә нишләргә , җыр җәсаде “яңа”дан баш тартса?Яки, алмашынудан соң асылын югалтса? ....Күмәкләшеп җырлаганда канатлана күңел , гимнның җыр булуы шарт, киресенчә түгел... Рөстәм әкә алды “Ока” , ул шулай "зурланды", ә Рамазан Байтимеров* гел кырыйда калды... Композитор агаебыз күчкәч бакыйлыкка,яңа текст өчен бәйге кузгалды бар хутка... Әҗер ике йөз мең тәңкә, гимн** өчен , димәк, татар әдибенә мондый форсат тәти сирәк...Йөз дә сиксән ике шигырь** сынашты ярышта,утыртканчы авторларны вәзгыять, галушка... Шагыйрь кызы әтисенең рухын яклый алды, автор буларак хокукын, хакын хаклый алды. Нәтиҗәдә бәйгечеләр төштеләр сагышка, гимн өчен яңа текст куелды тавышка ...Анысын кем язды, илнең былбыл кошларымы әллә бәйге рәисенең якын дусларымы? Яңа сүзләр музыкага юлдаш булырлыкмы? Җаннарны уртак дулкынга көйләп корырлыкмы? Әҗер барып җитте микән, адресатка туры, өлеш йолкып калмадымы рәзил җаннар кулы? Ошбу хакта кызыксынсак Дәүсоветка язып, авыртмаган башыбызга төшмәс микән казык?.. Җәбер, золым изгән җанны моң дәвалый бары,татар яши алмаячак җырларыннан ары.. Татар яши алмаячак,моңнарыннан язса,юкны-барны җыр, дип белеп, ялгышса, саташса...Сораулар күп , җавабын тик вакыт әйтеп бирер, милләтебез әле беркөн акбүз атта җилер ... Акбүз атта җырлап килер “Туган ягым” җырын ,Киләчәккә илтеп безне күңелләрнең нурын... кайбер искәрмәләр : * Рамазан Байтимеров **Гимн Татарстана — Википедия Рөстәм Зарипов АГЫМ УҢАЕНА ЙӨЗЕП ( Татарстан Язучылар Берлегенең соңгы елларда булмый калган съездларында ясалмый калган чыгыштан өзек. ) ...Әдәбиятка китерде безне татфак атлы каек, акыл саек түгел иде, салмаганда булдык аек . Әдәбиятка керештек, нүлдән, ягъни булып солдат, генераллыкка ирешү - сайлау кичеп алгач мандат. Исем-титул, премия сосар өчен каләм бордык, озак бирми тилмертсәләр, башыбызны ташка ордык...Үпкәләтәсе килмәде үзебез яшәгән чорны, мәгарәләрдә казындык, яулар өчен текә үрне.Тырышлык бушка китмәде,троглотид, дип шаярттылар,сайрый белеп сайрадык та, түрә итеп кабарттылар... Рәхәткә була ул түзеп , агым уңаена йөзеп, сүзебез әйтелә өзеп, матур-матур җөмлә төзеп...... ЭЛЕКТРИЧКАДАН РЕПОРТАЖ Шәмәрдән-Казан поезды алга чаба, кем кунакка, кем укырга, эшкә бара,кем телефонын азатлап шатлык таба, контролерлар әрле-бирле киләп сара... Бер әңгәмә игътибарны җәлеп итә,такылдаучы вакыт-вакыт кызып китә. Кемгә дә кызык тоелыр кебек, шул зат түрәсенә биргән характеристика : " Атнасына бер көн эштә күренә дә,кабинетта әрле-бирле йөренә дә,безне, эш атларын җыеп сорау ала : йөзне ерта, тешкә тия йөзе кара...Ә инде калган көннәрдә ошбу абзый, гаилә бизнесын ярсып алга каулый. Җитмәгән бер җире дә юк, аннан калмый : барысын да эләктерә, соса, ялмый... Хикмәт шунда-дәү абзыйга сүзе үтә,ялый-ялый, ярый-ярый гомер итә. Гозерен җиткерә аңа өркә -өркә,күз карашын уңга сулга йөртә йөртә... Күптән түгел сөяркәсен рәнҗеткәннәр, ике йөз мең сум окладын киметкәннәр... Йөз егерме меңгә калган - ничек түзәр?Көне- төне елый икән инде гүзәл.... - Ул-шәхси табибым, мине дәвалый,-ди. - Энә кадый, массаж ясый, әвәли, -ди. - Ә Фәләнов ул биләгән кәнәфигә үз чәчбиен утыртырга чамалый-ди... ...Әлләкемнәр әләлләкемнәр булды бүген, ару талу белми комнан бау ишәләр...Аларны иркәли казна хисабына, вазифалы атказанган фәхишәләр.... " Аннары сүз ала янә бер пассажир...Аның кызы декрет ялга чыккан булган. Бер - бер артлы ике онык алып кайткан. Эшкә чыккач, күз керфегенә яшь тулган... Баксаң вакыт күп узды ,дип ,яшь ананың котегориясен түбән төшергәннәр. Хезмәт хакын минимумга калдырганнар,ятлар түгел, үзебезнең мөселманнар... Уңышлылар әйтер: "-Юк, юк, булмас, булмас, дөрес нәрсә түгел синең ишеткәннәр.".. -Болары баласы гына, бик азы ,-дип, чатакама килер җаны күшеккәннәр... Тәрәзәгә карыйм, электричкабыз Биектауга җиткән, шуны кичеп бара.... ...Берәүнең дә күңеле буш түгел ахры, әрнеми тора алмый җаннарда яра.... ЯҢА "АЛМАГАЧЛАРЫ!” Мең тугыз йөз унҗидедә калыкты әтрәк -әләм, таҗлы вирус тантанасы шуннан мантыйкый дәвам.... “Вак син, ә!”не аңлатамы, вакцина” дигәннәре? Ваклык сынавы узабыз, кадалсын, энәләре!.... Күп нәрсәне аңлап булмый татар теленнән гайре,әллә ниткән аталышлар тик аңа гына бәйле...Әйтик, "кутерьма" сүзенең чишмә башы -"арт - өрмә";тюрьма дигән төшенчәнең асыл мәгънәсе -төрмә. “Каторга”, димәк – катырга, “колхоз”да баш иҗек –кол, Сибирь дигәннәре –Себер, Байкал дигәне - бай күл .Ковчег – капчыктан баш ала “түш”тән ясалган “тушка”, Клеопатра –Көлия батыр, Көлиядән – Золушка? ..Гөлбикәгә Көлбикә, дип, дәшкәнме үги ана?... җәбер -золымның төрлесен татый ятимә бала... “Отец” - әтисе дигән сүз, ә “баламут” – мут бала “балабол” –бала булудыр?Безнең эз, сүз һәркайда....Көләч, бул, дип кушылгандыр, Көлия атлы исем дә,Клеопатра - Көлия батыр, патша булган Мисырда Кремль" дигәннәренең, татарчасы -"керемле",“теремок”, дигәннәре дә  аңлата күк “төрем”не... Исемендә  үк кисәтү«алма», атлы җимешнең,"яблоко"ның  төп чыгышы- ябулык , -дип ишеттем.Оҗмахта булмый шул калып,“алма” дигәнне алып, ялгыштырганмы милләтне әллә Иблис атланып. Безнең кавемгә каныгу җирдә  еш кабатланган,  алмалы туган телебез,белмим, ничек сакланган?…        Милләт язмышы чагыла куштырнаклы сүзләрдә, “ээәх, алмагачлары! “, - дип, җырлау язган безләргә...Әле тагын бер халык та, аны үзенчә суза “эх, яблучко”, -дип әйттерә,тыпырдап, кыза-кыза... 17 нче елдан бирле таҗ кия әтрәк-әләм,таҗлы вирус шул бозымнан ялкынлы кайнар сәлам.... ВӘЗГЫЯТЬ Елга бер генә татар язучысын әгъзалыкка кабул итәләр Башкортстанда... (социаль челтәрдән) Елга бер язучы – ул бик күп бит, йөз елга бер туса, була таман....Язучы саналган графоманнар,бертуктаусыз үрчи тора һаман... Гади халык рәхәтләнеп укый Зифа Кадыйрова романнарын, исемле, титуллы лауреатлар утиыралар учлап мандатларын.... Һәммәсенең уртак калыплары , күпчелеге тәмамлаган татфак, артист булалмаган арт исләр бар, башларында түбәтәй, йә калфак... Беркем укымагач, китапларын,милләт уянмый дип акланалар, печтек тиражлы гәҗит –журналда үзара макташып шатланалар...Зифаның уңышы шашындыра,ташланалар аңа көтү белән, иҗатына киертмәкче булы тимер авызлык һәм каеш йөгән... ...Язучылар колхозында кайгы, 300 әгъза чирек гасыр тудырганны, тираж , чит илләргә чыгу җәһәтеннән сырт төшергән Яхинаның бер романы... Елга бер язучы –ул бик күп бит, чын язучы берәү-икәү бездә,лауреат, титуллы, исемлеләр кичкән “диңгез” тирәнлеге- тездә ....

НӘЗАКАТЬЛЕ ЮМОР

Язучылар берлеге әдәби консультанты Ркаил Зәйдулланың “Т.Я” нең 3 нче ноябрь ( 2011ел) санында дөнья күргән “Гражданин нәчәлник” атлы , минем “Әй, мөкаддәс синтезатор” атлы мәкаләмә җавап буларак дөнья күргән язмасында фәкыйрегезгә карата шактый җылы сүзләр әйтелә. Олы башын кече итеп, шундый күләмдә әтрафлы җавабы өчен , борыңгылар әйтмешли, тәшәккүрләрдән тәгәҗҗепмен...Шул ук вакытта әлеге мәкалә уңаеннан кайбер фикерләрем белән килешмәү бар һәм азмы-күпме ризасызлык та белдерелә. Бу язмамда шундый “ак таплар”ны бетерергә тырышып карыйк.... Иң әвәле авторның үтен кубарган “тәкдиди көчәнүләр” билгеләмәсенә туктыйк.“Ә Шамун Фидаи Тукайның ниндилеген бик яшьли аңлаган һәм шуңадыр, Сталин чоры чалгысы аны унсигез яшендә үк чабып ташлаган” , дигән җөмләм уңаеннан “чынында Фидаиның һаләк булуында Сталинның да Тукайның да катнашы юк ,1920 елда комсомол эше белән авылга барганда кулаклар үтерә”, -дип язалар белешмәләрдә. Ә “комсомол эше” дигәннең продразверстка булуы, ягъни авыл кешесенең соңгы икмәген таларга бару ихтималы да зур,”- дип белдерә. Әлеге мәгълүмат( соңгы җөмләдән тыш) “Әдипләребез” дигән ике томлыкның икенчесендә, 516 нчы битендә китерелә. Анда Шамун Фидаиның (чын исеме Касыйм Шакирҗанов) фотосы да бар. Сүрәттән ундүрт-унбиш яшьлек үсмер малай карап тора. Инде, әйдәгез , мөхтәрәм Укучы, җөмләмдәге хилафлыкны бергәләп тәфтишлик. Комсомолга ул чорда беренче чиратта, укымышлыракларны тартырга тырышканнар. Җөмләдән, әнием дә, аның апа-абыйлары да ( Мөхәммәтгариф улы мирза Мөхәммәтшәриф мулла балалары) , иң өлкән апасы Зәйнәп абыстайдан калганнары бар да комсомолга керәләр. Бар да укымышлы һәм Тукайны күңелдән белүчеләр. Шамун Фидаиның Тукай турында япь- яшь килеш таң калдыргыч шигырь язуы аның да укымышлы булуы һәм шул сәбәпле “аңлылык” күрсәтеп комсомолга килеп кабуы хакында сөйли, түгелме? Ркаил Зәйдулла 1920 нче елны Сталин чоры түгел дип саный һәм формаль яктан караганда ул хаклыдыр , бәлкем. СССР чорында , без укыган дәвердә Сталинны чикләнгән шәхес дип таныталар,ә хакимият аның кулына очраклы рәвештә генә эләккән, янәмәсе. Соңгы елларда, күп кенә яңа мәгълүмат чыганаклары белән танышу форсаты ачылды. Җөмләдән,француз язучысы Анри Барбюс милләтләр буенча халык комиссары ярдәмчесе С.С.Пестковский сүзләренә таянып( бу әле 1918 ел башы), Ленинның Сталиннан башка бер генә көн дә бер эш тә майтармавын, шуңа Смольныйда Сталин кабинеты Ленинныкы янәшәсендә урнаштырылуын, Ленин Сталинны телефон аша һәр эш көне дәвамында чиксез күп тапкырлар чакыртып алуын, яки кабинетына үзе килеп кереп, аны ияртеп алып чыгып китүен, һәм көннең күп вакытын Сталинның, Ленин кабинетында уздыруын бәян итә. Л.Д.Троцкий да «Сталин» дигән хезмәтендә асылда охшаш фикерләрне кабатлый. Революциядән соң ил белән хаким партия җитәкчеләре ВКП (б) Политбюросы идарә итә башлый. Ә аның әгъзалары : Ленин, Сталин, һәм тагын биш кеше.Сталин Политбюро әгъзасы булып 1919 нчы елны, Л.Д.Троцкийдан алданрак сайлана... Ягъни, 1917 нче елдан бирле илдәге барча процессларда, шул исәптән продразверстка уздыруда да Сталинның дәхеле бар...Хәтта ул бу эштә шәхсән , турыдан-туры да катнаша һәм икмәк тапшыру зарурлыгын үгетләгәндә, бер кулак аны “Ә син егет бие, бәлки шуннан соң мин сиңа бер-ике пот икмәк бирермен”, дип хакәрәтли.. Габдрахман Авторханов үзенең “Хакимият технологиясе” атлы хезмәтендә Сталинның, тормышындагы бу моментны онытмавын һәм барлыклы крестьяннар катламыннан хөҗерләнеп үч алуын бәян итә... Мәгълүм ки,һәркемне, шул исәптән укымышлыракларны да Системага хезмәт иттерү һәм халыкны бүлгәләп, бер-береннән кырдыру, бер-беренә әләк яздыруга, җасуслыкка турылау – большевиклар почеркы. Үзара бәрештерүдән исән калган укымышлыларны “халык дошманы” ясап ГУЛАГ тегермәнендә тарттыру да көйләнгән-җайланган. Максат бит халыкларны карусыз массаларга әверелдерү. Соңгы вакытта Русия тарихындагы иң популяр кешеләрне тәгаенләү максатында телесораштырулар уздырылып(2008 нче ел, “Имя России” проекты), илдәшләрнең бик күбе Сталинны сагынуы мәгълүм булды һәм шушы җәһәттән Петербург һәм Ленинград өлкәсе коммунистлары иҗтимагый оешмасының Регион-ара Үзәк Комитеты рәисе Сергей Маленкович, “Сталин –Россиядә иң популяр исем, аны изге буларак канунлаштыру котылгысыз, без Рус Православ Чиркәвенә мөрәҗәгать итәчәкбез һәм егерме беренче гасыр азагында һәр православ йортын Изге Иосиф иконасы бизәячәк”, дип белдерде.. Ә танылган язучы Михаил Веллер, шушы проект нәтиҗәләреннән чыгып ( АиФ, №42, 2008 ел), ” Пушкин- безнең өчен бөтенесе дә, ә Сталин –без үзебез...” дигән диагноз куйды. Казанда Тукай яшәгән “Болгар” кунакханәсе җимерелгәч, ирексездән, Михаил Веллер дулкынында, “Тукай-безнең өчен бөтенесе дә , ә МИнтимер агай - без үзебез?..” дигән фараз йөрәкне сыдырып узды ... Сталинның Ленин тәхетенә утыруы очраклы хәл булмавын раслаучы байтак китаплар арасында Александр Бушковның “Сталин. Боз тәхете” дигәне иң шомлысы... Кыскасы, миңа калса, мәсьәләгә формалистларча якын килмәгән тәкъдирдә, 1920 елны Сталин чоры дип атауда әллә ни хата юк дип саныйм. Баксаң, 20 нче ел гына ди сиңа, 20 нче гасырны тулаем аныкы санап, 21нчесен дә аныкы булачак дип юраучы илдәшләребез дә аз түгел икән... Аннары минем ул җөмләдә Сталинны шәхсән гаепләү юк, сүз аның чоры чалгысы турында... “Язучыларга тибеп китү Рөстәм Зариповта гадәткә әверелгән”, -дип гаепли әдәби консультант Ркаил Зәйдулла әлеге язмасында,ихтимал “Казан утлары” журналында әдәби тәнкыйть җанрына караган “Кашка тәкәме, кәҗә тәкәсеме?”, “Пегас кашына микән”, “Тозсызны күзсез дә күрә”, “ Татарстан яшьләре” газетасында “Татар китабын укыргамы ?”, “Татар китабын укыргамы –2“, “Бердәнбер –бер генә”, “Көзгегә бер кара...”, “Үзгә тәкъдимнәр бармы?”, “Мирас” журналының соңгы 12 нче санында (2010 ел) “Кемгә тәүбә итәсе?” дөнья күргән мәкаләләремне күздә тотып... Әллә соң әдәби табынга мәгълүм даирә калыплап торган чүп-чарны тоткарлыксыз уздыру зарурлыгыннан Тукай “кирәкле шәй” таныган тәнкыйть жанры җан тәслим ителеп, мин ул хакта хәбардар гына түгелме? “Берсен берсе бастырышучы” мөхәррирләр турындагы мәзәк өчен Тәлгат Нәҗмине зәвыксызлыкта фашлау гомумән урынсыз. Ул, халык телендә канатлы гыйбәрә буларак чагылыш тапкан әдәбиятыбызга кагылышлы тискәре күренешне ничек бар шулай, дөреслеккә хилафлык китерми теркәгән генә, ләбаса... Нурислам Хәсәнов романын , җимле тагаракка якынайтылган тар даирә авторларныкы өзлексез басылып торган шартларда ун ел дәвамында дөньяга чыгармый тинтерәтүне, язма авторы “ул - документаль әсәр, шуңа кемнәрдер тарафыннан тыелды”, дип белдерүе гомумән мантыйк киртәсенә сыймый. Нурислам Хәсәновның үзеннән белештем, әсәрем документаль түгел, ә матур әдәбиятка карый, дип чатакама килде. Баксаң, монысы ярамаса, башка әсәрләремне чыгарыгыз алайса, дип тә караган әлеге автор романы “типкедә йөргән” ун ел дәвамында... Янә килеп, әлеге әсәрне документаль дип белдерү , авторны гына түгел, мөхәрриятләрне дә кыен хәлдә калдыра. Бәлфараз, вакыйгалар шул эргәдән куерып китсә, һәм Ркаил Зәйдулланың әсәрне документаль дип белдерүе расланмаса( ә роман кысасында бернинди документлар теркәлмәгән), уеннан уймак чыгып, миңа шаярып ыргыткан “гражданин нәчәлник” гыйбәрәсен аңа уен-муенсыз һәм урынлы кулланырга туры килмәгәе, әгәр “прототиплар” закон кысасында дәгъвә белдерә икән... Мәкаләләремдә яңгыраган тәнкыйть фикерләрен Ркаил әфәнде шәхси мөнәсәбәтләр яссылыгына төшерә. Имеш публицистикам шәп , ә әдәби әсәрләремә җитешсезлекләр аркасында редакция мөхәррирләре аркылы төшкән һәм шул сәбәпле мин боларны имеш ки “типкәлим”...Мин, Язучылар Берлегенә һөнәри язучы буларак танылып кабул ителдем. Дөрес, югары белемне татфакта түгел, техник вузда алдым, ризыкъны халык хуҗалыгында эшләп табам, ә әдәбият һәм музыка өлкәсендә рухи зарурият тойган чакларда гына шөгыльләнәм. Әдәби табынга яки сәхнәгә тәкъдим итәр алдыннан иҗат үрнәкләремне осталарга күрсәтәм. Җөмләдән музыкаль әсәрләремне Хөснулла һәм Аллаһияр Вәлиуллиннарга, фәнни –методик үзәк оештырган семинарда Леонид Любовскийга күрсәткәнем булды. Алар фикеренчә җыр жанрында казгана алам булып чыкты. Фасиль ага Әхмәтов, мөгаен якташ булуны искә алып мактап ук җибәрде хәтта. Әдәби әсәрләремә дә таләп-киртә шундый ук. Хәлбуки, Ркаил әфәнде тәгәрәткән фикернең җирлеге бар. Минем проза әсәрләрем – санаулы . Мансур Вәлиев “Идел” альманахына мөхәррир чакта “Аууу” атлы хикәям бер хәрефе дә кыскартылмыйча басылып чыкты һәм радиодан мөхтәрәмнәребез Празат Исәнбәт һәм Равил Шәрәфиевләр укылышларында тапшырылды. Фәиз Зөлкәрнәй мөхәррир вакытта “Идел” журналында “Әләметдин” атлы күләмле хикәям , шулай ук бер хәрефенә дә кагылмыйча дөнья күрде. “ Мирас” журналында “Тозлы яңгыр» исемле хикәям дә шул тәртиптә басылды. “Идел” журналында Нәбирә Гыйматдинова баш, ә Ркаил Зәйдулла бүлек мөхәррире вакытта утыз битлек бәяным( зур хикәя дисәң дә ярый) өч биткә калдырылып(!!!-Р.З.) “дөнья күрде”. Ркаил әфәнде фикеренчә, имеш ул шул “яхшылыгы” әҗерен татый... Ә бит язган әсәр сыйфатсыз икән, авторны урынына утыртуның үтемле чарасы , аны тулаем бастыру , ә аннары күпме кирәк тәнкыйть утында керендерү...Бу җәһәттән шәхси фикереп, гонорар фондын тар даирә файдасына тоту хакына мин язган 30 битне 3 биткә калдырып кемнеңдер файдасына 27 битне экономияләгәннәр. Берөзлексез, даими басылучы автор файдасына... “Рөстәм әфәнде “(Әй, мөкаддәс синтезатор мәкаләсендә .-Р.З.)телгә алган шәхесләр урысча язсалар да, мин татарча кыштырдатып ирешкән нәтиҗәгә генә килделәр. Ягъни, нәтиҗә –нуль”-дип белдерә Ркаил Зәйдулла мәкаләсендә.... Миңа калса нәтиҗәләр төрле. Ул, әйтик, “кыштырдатып” (үз сүзе) Тукай премиясе алды, ә Фәүзия апабыз җинаять җаваплылыгына тартылды. Мин олылап телгә алган мөхтәрәм шәхесләребезнең “ирешкәннәре” , аның һәм аның тирәсендәгеләрнең казанганнары белән тиңдәш тә, төрдәш тә түгел. Шуңа да, “без - халык шикелле, халык ничек- без шулай”, дип кукыраю чама чиген оныту булып аңлашыла . “Язучыларын кайгыртмый”, дип хөкүмәткә үпкәләү дә мәзәк яңгырый... ”Безне тиешле югарылыкта асрамыйлар”, буладыр инде моның кешечәгә тәрҗемәсе. Товарың үтми икән, базар экономикасы шартларында үзеңә генә үпкәләргә кала...Булган кадәресенә шөкер итү лязем. Ркаил Зәйдулланың язмалары арасында минем күңелгә хуш килгәне, Әптелмән сәүдәгәр турындагысы кайсыдыр олы битле газетада басылып чыккан иде. Ул язма яшьлегемдә Рузаевка шәһәре юл идарәсендә өч ай чамасы эшләгән чорымны искә төшерде. Шул калага орынган мең хуҗалыклы , Шәриф Камалның туган авылы Пешләдә яшәдем, андагы мишәр әзиләр белән ныкъ кына дуслаштым. Фатир хуҗам, Сираҗ агай, бераз кәефләнеп алса, хәләл җефетенә : Каффай, йөрәк маем, алтын алмам , иккүзем, бер генә син”, дип башлый да, йөз сиксән градуска капылт үзгәреп, җөмләсен “ кит, фәләнеңне төгән” , дип очлый торган иде. Хатыны Кафизә апаның мондый чыгышларга исе китми : “Адя сүлә, сүлә, ать атясеңне, -дип салмак кына үз эшен эшли. Пешләдә, бер мәҗлестә үзен Аксак Гали дип таныштырган, казна бушлай ипи ашата торган җирләрне урап кайткан агай белән уртак тел таптык. Шул утыруыбызда ул миңа “Әптелмән купис” кыйссасын сөйләп, бәетен җырлап күрсәтте. Кыйсса мондый: ак он белән чит илләргә дә чыгып сәүдә итүче Әптелмәнне бизнес буенча конкурент урыслар төрлечә бөлгенлеккә төшерергә тырышалар. Әмма ул фальш акча да ясавы аркасында боларның һөҗүменә бирешми. Ахыр чиктә, патша заказы белән чит илгә бу чыгарган онга конкурентлар кемнәрнедер яллап, ком куштыралар һәм шул “гаебе” өчен хөкемгә тарталар. Аңа, котылу хакына чукыну тәкъдим ителә. Әптелмән күнми, иманын сатмый, чөнки кыйбла бер генә. ..Кызы Зәлхәбирә мәҗбүри монастырьга озатыла. Менә Гали абый җырлаган бәеттән истә калган өлешләр: Акча ясый торган машинамны Чыгарып басыгыз грәзгә, Йолдыз кашка тимеркүк атымны Чыгарып сатыгыз кенәзгә Кушымта Ай, Әптелмән купис, кем идең Никулай патшага тиң идең.. Чиркәү болдырыннан менгән чакта Тез тамыркайларым калкадыр, Өстәлләрдә тора дуңгыз ите, Валлай- билләй дуслар капмадым, Валлай-билләй дуслар мин капмадым. Кукрәгемә пычак капладым... Кушымта : (шул ук) Зәлхәбирә матур намаз укый, Айлы шәл яулыгын ябынып, Төннәр уртасында үкереп елый Ислам дингенәсен сагынып... Кушымта : (шул ук) Әптелмән агай –милли кахарман саналырлык шәхес. Ркаил әфәндегә кычытмаган җирне кашыйсы урында( минем адреска турылаган үз сүзен үзенә түкми-чәчми кайтаруым), гаярь кавемдәше Әптелмән агай хакында , прозадамы, драматургия өлкәсендәме әсәр иҗат итсә әйбәтрәк булыр иде һәм моңа ул һәр яклап әзерлекле дип чамалыйм. ... “Татарстан яшьләре”ндә басылган мәзәктәге, “р” хәрефен әйтә белмәүче агроном, сукаланган басу җире тирәнлеген үлчәп тракторчыларны шелтәләгәне сыман, бүгенге көнчыгыш шагыйрьләре ысулындагы тәкълиди тәҗрибәләрне, тарихи , сатирик роман яки бәян дип тәгаенләнүче эшләнмәләрне , публицистика дип тәкъдим ителүче үз –үзенә зикердән гыйбарәт бушануларны укыгач , - Сай сөгәсез, егетләр, сай сөгәсез, -диюдән узып булмый, әлегә... Рустем Зарипов - публицист, автор стихов, рассказов, популярных песен (слова и музыка) воскресенье, 6 мая 2012 г.

БЕЗ КАПЧЫКТА ЯТМЫЙ....

1970 елны дип истә калган, КИСИ да (Казан төзүче инженерлар институты) укыганда, философия фәне лекциясендә, доцент остазыбыз төп темадан тайпылып , үз фәне тәгълиматына чапырыш дияргә микән, ниндидер Фогт фамилияле философның дөнья вәхшилеккә таба хәрәкәт итә, дигән фикерен ычкындырган иде. Әлеге галимнең лекцияләренә без танымаган кемнәрдер, кереп утыргалавы турында да вуздашлар сөйләнгәләде шикелле...Ягъни, кайдадыр кемнеңдер фикеренчә, кешелек алга, аң, фикер үсешенә, прогресска, коммунизмның бөек җиңүенә таба да түгел, ә вәхшилеккә таба тәкмәрли... Бу бәяләмәдән мәдәният һәм әдәбият да читтә калмый булып аңлашылды.... Инде аннан соң байтак сулар акты...Һәм кешелекнең барган юлы турында шул дулкындагы фикерләр тәгәрәтү дәвам итә.Шагыйрь Зөлфәтнең (Дөлфәт Маликов) Җир шарын, аны тишкәләп, актарып, шартлатып җәфалаучы, һавасын ,суын пычратучы кешеләрдән, бетләрдән арчыган рәвештә дизенфекцияләү хакында, "Җирдән кайтышлый " исемле җан тетрәткеч поэмасы бар. Иерусалим профессоры Юваль Ной Харариның « Кешелекнең кыскача тарихы» исемле хезмәтендә, адәм баласы гомумән, гомер бакый һәрнәрсәгә , барча җан ияләренә, үсемлекләргә, сулар һава һәм эчәр суларга, һәм ахыр чиктә үз- үзенә карата золым корылышында икәнлеге тасдыйкълана. Нәтиҗәдә кешегә дан җырлау кимеп, аның ахмаклана, рухи җимерелә баруы турында әсәрләр дә туа тора. Әйтик, "Идиократия" атлы фантастик фильмда, бер фәхишә туташны мәҗбүри һәм беркатлы бер егетне алдап йолдап , фәлән йөз елдан соң уянуларын программалап, йоклаталар...Алар уянгач, Җирдәге халыкның тәмам тинтәклеккә чыгуына, бозыклыкка батуына юлыгалар. Андагы югары даирәләр боларны чагыштырмача иң акыллы, иң саф күңелле кешеләр булуын аныклый һәм таный, илләре язмышын кулларына тапшыра. Әмма иң тетрәндергәне Дуглас Адамсның "Автостоп ярдәмендә галәм буйлата" исемле фантастик романы булды. Әсәр , автострада узу сәбәпле өегез җимертелүенә, йорт хуҗасының протест белдереп бульдозерлар юлына аркылы ятуыннан башлана.Аның, Ничек инде бернинди кисәтүсез уптым илаһи йортымны җимерәсез, бу бит законсызлык? –дигәненә каршы, Бу хакта белдерү фәлән урында әллә кайчан эленеп торды,күзеңне ачыбрак йөрергә иде - сымаграк җавап бирелә. Ул да булмый галәмнәр буйлата трасса салыну сәбәпле Җир шарын юк итү турында Галәмнәр җитәкчелеге тарафыннан карар кабул ителә. Җирдәге җитәкчеләрнең," Нишләп, безнең хокукларны бозып, каршы дәлилләр китерергә ирек куймыйча , элементар канун нигезеләренә хилафлыкта андый карар кабул ителә?" - дигәннәренә каршы, Бу турыда инде фәлән ел , төгән планетада карар эленеп тора, сез, маймылсымак затлар, үз планетагыздан читкә чыкмыйсыз, кызыксынмыйсыз, -дигән җавап иңә... Әсәрнең эчтәлеге галәм тормышында техник казанышлар гаҗәеп булуы белән беррәттән, бар нәрсәне роботлар эшли башлавы, һәр нәрсәне робот аша ансат хәл итә, теләсә нинди белешмә алу мөмкин булу сәбәпле, тора бара андагы төрле кыяфәттәге акыллы затларның, бигрәк тә югары җитәкчелекнең дөм мокытлыкка чыгуы тасдыйкълана.... Яшерен батырын түгел, нәрсәдер турында нидер белергә теләсәк, хәзер без фәкыйрьләр дә баш ватып тормыйбыз ләбаса , компьютергә сорау бирәбез, телефоныбызны тинтерәтәбез...Һәм моның аяныч нәтиҗәләре килеп чыга башламады да микән инде... Кайчан гына сәхнәләребезне Фәридә Кудашева, Ильһам Шакиров, Хәйдәр Бегичев кебек талантлар бизи иде. Ә хәзер , артына ут капкан сыман сәхнә буйлап чабышып йөрүче , яки арт боргалаучы, компьютер төзәткән тавышлы "фанерачылар" йолдыз санала һәм үрчи..Әдәбиятыбызда да Тукай, Дәрдмәнд, Исхакыйлар мәйдан тоткан заман булган... Безнең чорда Әмирхан Еники шуларның иң лаеклы дәвамчысы иде. Редакция урындыкларын иярләгән "җайдаклар" монополиясе урнашканга кадәр , диңгезче Миргазиян Юныс, остаз тарихчы, әдәбиятчы галимнәр Мөхәммәт Мәһдиев, Адлер Тимергалин, ветеренария фәннәре остазы, галим Атилла Расих, атказанган табиб Шәриф Хөсәенов, хәрби офицер Зәки Зәйнуллин кебек бай биографияле язучыларның иҗаты белән хозурландык. Зөлфәт (Дөлфәт Маликов), Мөдәррис Әгъләм,Саҗидә Сөләйманова кебек чын шагыйрьләрнең таң калдыргыч әсәрләрен уку, шуларны атаклы артистларыбыз башкаруында тыңлап калу да насыйп булды... ...Шушы урында, күп гасырлар элек французлардан таралып , байтак халыклар теленә менгән "инде үзебезнең сарыкларга әйләнеп кайтыйк", дигән канатлы гыйбарә урынлы яңгырар төсле.... Татар-информ мәгълүмат агентлыгының татар телендә чыга торган Интертат атлы электрон газетасында быелның 14 ноябрендә журналист Рузилә Мөхәммәтованың "Язучылар сөйләшә:"Курыкмыйча исемләп әйтәм - әсәрләрнең иң яхшысы минеке иде!" исемле саллы язмасы дөнья күрде. «Менә дигән шәп әсәрләр язылып дөньяга чыкмый ятадыр – иҗатчылар конкурска бирергә дип көтәдер», – дип борчыла Язучылар берлегенә җыелган язучылар.", дип башлана мәкалә.. ( https://intertat.tatar/news/yazucylar-soilasa-kurykmyica-isemlap-aitam-asarlarnen-in-yaxsysy-mineke-ide-5869501) Әлеге утырышта катнашучыларны, алган исемнәре, бүләкләре, титуллары, фотодагы кәнәгать, горур кыяфәтләреннән чыгып бакканда җирле язучыларның каймагы дисәң дә ярыйдыр. Фикер алышуларның рухи кыйммәтен өлешчә күзаллау хакына, анда яңгыраган кайбер фикерләрдән өзекләр китерү артык булмастыр..... Әлфәт Закирҗанов: Конкурста җиңеп чыккан әсәрләрне мин нигездә дөрес бәяләнде һәм татар әдәбиятында кызыксынып укыла торган әсәрләр барлыкка килде, дип саныйм. Зөлфәт Хәкимнең беренче конкурста җиңгән әсәре – игътибар итегез – сугыш вакыйгаларына бүгенге көн күзлегеннән яңача караш. Дания Заһидуллина: Икенче конкурста Зөлфәт II урын алды. Камил Кәримов: Гафу, бүлдерәм, диалог булсын. Зөлфәт Хәким дигән язучыбыз нинди генә конкурста катнашса да, профессиональ җиңүче. Ул гел җиңүче булачак, чөнки аннан уздыру өчен, ай-яй, үсеп җитмәделәр. Дания Заһидулллина: Беренче конкурска килгән әсәрләрдән Рүзәл Мөхәммәтшинның «Лаләләр» хикәясе һәм Зөлфәт Хәкимнең «Бер сәгатьтә ничә мизгел бар?» романы бик югары планка куйды. ... Рүзәлнең гаҗәеп хикәя иде, Зөлфәт Хәкимнең романы да бик шәп иде. Икенче конкурста Зөлфәт Хәким тагын роман белән катнашса да, икенче романы беренчесеннән күпкә кайтышрак тоелды, һәм мин аның II урынны алуын дөрес дип саныйм. Вакыйф Нуриев:  Ә быел I урын алган романның теле белән азапландык – дөресен әйтим. Бер вакыйганы йомгаклап бетермичә икенчегә күчүләр, буталып китүләр... Укыганда шактый чәч агарттык. Дания Заһидуллина: Конкурста тел ягыннан камил булган әсәр гомумән юк! Камил Кәримов: Монда җиңүчеләрне һәм җиңелүчеләрне чакырасы булган... Рабит Батулла: Җиңелүче мин бит инде. Әлфәт Закирҗанов: Рабит абый, «мин җиңелүче» дидең. Нинди әсәр белән катнашкан идең – сер түгелдер. Җиңеп чыккан әсәрләрне укыдыңмы? Берәрсен булса да. Фикерләрең ничек? Рабит Батулла: Берәрсен булса да укыдым. Сүз әйтергә дип түгел, I урынны алырга өйрәнергә дип килгән идем. Ринат Нуруллин: ... Күләмле әсәр язган кешегә бик кыен: повесть язсаң, конкурс шартлары буенча аны 2 данәдә бастырырга кирәк. 100 битне 2 данәдә бастырсаң – 200 бит, битен 3әр тәңкәдән санасаң да, әсәрен конкурска бирү өчен кеше акча чыгара. Шуңа беренче 3 урынны гына бирү дөрес әйбер түгел. Гүзәл Әдһәмова: Курыкмыйча исемләп әйтәм – үсмерләр әдәбияты буенча иң яхшысы минеке иде! Әлфәт Закирҗанов: .. Үзеңне үзең мактамасаң, кем мактасын? Илсөяр Иксанова: Конкурс урынына гонорар дисәк, ул барыбер гонорарга китмәс, урыны табылыр. Шуңа болай дип карарга ярамый. Конкурсларда да 100 процент объективлык була алмый, субъективизм керә. Ркаил Зәйдулла: Бездә фәнни-фантастик жанр да юк. Чөнки аны яза алучы юк – нишлисең инде. Камил Кәримов: Бүгенге көннән караганда конкурсларга никадәр акча әрәм ителә. Мин әйтер идем: әйдәгез, шул приз фондын «Казан утлары»на, «Мәдәни җомга»га биреп, аларның гонорарларын арттырып булмыймы? Язасы килмәгән кеше барыбер язмый. Кемнәр җиңәсен дә чамалыйбыз. Әлеге кызыклы әңгәмә уңаеннан, ирекле, үз көнен үзе күрергә сәләтле матбугат чараларында чагылган, кемнәргәдер саллы керемнәр китерүче конкурс – бәйгеләргә кагылышлы фикерләрне искә төшерү артык булмастыр. "Безнең гәҗит"тә, 2022, №35 (7 сентябрь) басылган "Каеннан балан җыйганда" исемле язмага туктыйк. «Казан утлары»ның 2016нчы елның 3нче санында жюри рәисе буларак «Кыска бәяннар конкурсы белән бәйле уйлар» исемле мәкаләсендә әдәби бәйгеләрдә 1-2нче урынны алучылар язган әсәрләргә жюри рәисе Дания ханым соклануын яшерми. Күптән түгел Әрмәнстандагы Гюмри хәрби базасында рус солдаты Валерий Пермяков җиде кешелек әрмән гаиләсен атып үтерде. Ул яхшы солдат булган, армиягә теләп барган, нормативларны бишкә генә үтәгән. Кылынган җинаятеннән соң аның акылга зәгыйфьлеге ачыкланды. Менә шундый янәшәлектә бәйгедә икенче урын яулаган Зөлфәт Хәкимнең, армиягә омтылып та, акыл камиллеген тикшерү белән бәйле кыенлыклар кичерүе турындагы «Сәер никрут» әсәренең сатирасы тәҗеллеге,югары бәяләнүе иң киме хәрби хезмәттә булганнар өчен, йомшартып әйткәндә, аңлашылмый. Ул авторның иҗаты белән мин азмы күпме таныш. Аның исерекләр яшәгән колхозга килеп чыккан галәм кунаклары турындагы "Кишер басуы" исемле пьесасын карагач, Евгений Шатьконың шулай ук сәрхүшләр яшәгән колхозга килеп чыккан галәм кунагы турындагы "Пришелец" атлы әсәре искә төшкән иде.Хәер, "Казан утлары" журналында 2004-2005 елны язылган «Пегас кашына микән?», "Төрле төрле уйласак та" исемле мәкаләлремдә , әлеге җыенда аңа премияләрне китереп бирәләр иде , дип искә алынган Туфан ага Миңнуллин язган, 91 яшькә җиткән картның намазлыкка басасы урында урыс авылына барып эчеп кайтып бакчада үлүе бәян ителгән Әлдермештән Әлмәндәр" әсәренең Энсон Хайнлайн хатыны белән бергә язган "Явызлыктан өрекмәм" әсәренә (аның буенча төшерелгә "Знакомтесь, Джо Блэк» фильмын интернетка кереп карап була) аваздашлыгы да искәртелгән иде...Кем белә , драматургиядә андый аваздашлыклар гадәти күренештер?.. Мәкаләдә Батулла агайның бу бәйгедә беренче урын яулаган «Ике җүләр» әсәре дә телгә алына. Ә менә Рузилә Мөхәммәтова катнашкан һәм тасвир иткән әлеге утырышта ул чираттагы бәйгедә премиядән мәхрүм калуына нәүмизлек белдерә, үзен "җиңелүче" дип атый. Даими бүләкләнүләргә күнеккән затларга, андый чараларның берәрсендә исемлектән төшеп калу да күңелләренә тирән яра сала, рәнҗү уята булса кирәк... "Безнең гәҗит"тә, 2015 ел №10(11 март) басылган "Гаделсез ярыш мәгънәсез була"исемле мәкаләдә Камал театры сайтында "Яңа татар пьесасы» атлы конкурста Зөлфәт Хәкимнең беръюлы 3 премия алуы хәбәр итү искә алына . Янә шул язмадан бер өзек: «…2011нче елда Габдулла Тукай юбилее уңаеннан «Казан утлары» журналы «Печән базары» исеме астында сатирик әсәрләргә, ел саен уза торган театр бәйгесе сыман саллы премияләр билгеләп, ярыш оештырган иде. Анда катнашкан әсәрләр, журналда басылудан тыш, интернетка да (матбугат ру) эленде. «Сәйлән» исеме астында чыгыш ясаган КФЭИ студенты Ләйсән Гатина(Мөгътәсимова) әсәренә интернетта утыручылар 26632 тапкыр мөрәҗәгать итеп, соклануларын белдергән 526 шәрехләмә калдырганнар. Башка конкурсантларга игътибар азрак күрсәтелгән. Әйтик, конкурс җиңүчесе итеп игълан ителгән Зөлфәт Хәким әсәре белән 1645 тапкыр кызыксынганнар һәм 18 шәрехләмә калдырганнар. Һәм барысы да мактап та түгел. Шулай итеп, беренче урынга, инде әйтеп узылганча, журнал Зөлфәт Хәким пьесасын чыгарды. Икенче урынны Ләйсән Гатина(Мөгътәсимова) һәм әсәре интернетчылар хөкеменнән читтә калдырылган Батулла игълан ителде. Конкурс шартлары буенча катнашучыларга максимум 15 бит мәйдан бирелә диелгән иде. Зөлфәт Хәкимгә 25 бирелгән. Җитмәсә, әлеге әсәр, 2010нчы елда узган «Яңа татар пьесасы» конкурсында катнашып, икенче урынны алган һәм бүләкләнгән булган… Конкурста авторларның әллә кайчан язылган һәм бүләкләнгән әсәрләре белән дә катнашуы бәйгене мантыйктан читләштерә сыман»...Мин фәкыйрьгә ул бәйгедә нибары ике бит тәтеде, һәм язганыма дүрт мең ярымнан артык мөрәҗәгат иткәннәр иде.... "Безнең гәҗит"тә 2024 ел, май,№5, басылган "Безнең бәйге" исемле мәкаләдән нәни бер өзек : Социаль челтәрдә " Шау-шуны әдәбият белгече КФУ галимәсе Миләүшә Хабетдинова чыгарды" , дип башланган язмага юлыкканым булды. Анда Миләүшә ханым "Казан утлары"нда басылып чыккан "Хәл бу ки" исемле әсәрдә Русияне Пидороссия дип "зурлауга" ризасызлык белдерә.Хәзер чит ил агенты дип кабул ителгән Азатлык Радиосы сайтында ( 30 январь 2020 ел) басылган интевьюсендә ул әлеге әсәрне телгә алып ни өчен каршы булуын аңлата, авторныж дәүләттән алынган грантларын да санап күрсәтә."Коррупция белән көрәшче бу егетнең "Булгария"гә әйләнгән илдән күпме файда алганын беләсезме? "Кресло" аркасындамы, таланты аркасындамы, үзегез нәтиҗә ясагыз! 2019 ел фактларын гына китерәм", ди ул һәм Татарстан китап нәшриятында булган тендерларның номерларын да китереп, Рүзәлнең бер тапкыр 81 мең сум, тагын бер мәртәбә 47 мең сум чамасы акча алуын әйтә. Шулай ук "Минем Такташ" операсы өчен 20 мең сум, тагын эсселар өчен 100 мең сум алганын белдерә. Котырган эт хуҗасына ташлана, дигән безнең халык", ди Миләүшә Хәбетдинова. "Бу яшьләрне күзәтеп, милләтем сау калачагына ышанмыйм, шуның өчен бу пычрак тенденцияләргә каршы чыгам, кадерле милләттәшләрем! Аннан милли каһарман ясамагыз"....Оппозициядә булып Ватанны хурлыйсыгыз килә икән, иң элек сезне тукландырган дәүләт бүләк иткән тагарактан чыгыгыз", дип киңәш итә Миләүшә Хәбетдинова "Безнең гәҗит"нең 03.06. 2022нче ел санында басылган "Үткәрдеме?Үткәрдек!" исемле мәкаләдәк өзек тә шактый гыйбрәтле эчтәлеккә ия Ул да булса, «Казан утлары» тарафыннан үткәрелгән «татар телен үстерүгә ниятләгән» бәйге. Ният изге, ә менә нәтиҗәләре үтә кызганыч булды.Беренчедән, шартлары «тозлы». Икенчедән, 1500 әсәрне тикшереп торуны кирәк дип тапмадылар. Нигә кирәк ул? Тотасың да, дүрт урынны да бер Лилия Гыйбадуллинага бирәсең. Нигә мыскыл итеп, 1500 кеше катнаштырырга? Бәйгене шул Язучылар берлеге әгъзалары арасында гына үткәрергә кирәк. Зурдан кубып, формаль рәвештә, аннан-моннан үткәрү ник кирәк? Халыктан акча җыймасаң да, анда үзара бүлешергә акча шактый күп бирелгән бит ... Язучылар берлеге, минемчә, шундый алымнар белән әдәбият исеменнән эш йөртүче бизнес-үзәккә әйләнгән контора. Кыскасы, аның сәер гамәлләре үз мәнфәгатьләрен генә кайгыртучы тар оешманы хәтерләтә. Анда, минемчә, әлеге дә баягы, «агай-эне ак мыек, бер-беребезне екмыек» дигән гыйбарә хөкем сөрә. "Безнең гәҗит" сыман, асрамадагы түгел, ә үз көнен үзе күрүче «Татарстан яшьләре» газетасының 2022нче елгы 20нче гыйнвар санында Марат Исхаковның тулы биттә басылган "Конкурс" исемле күләмле мәкаләсендә штаттагы һәм штатттан тыш конкурсантлы әлеге төр "бәйге"ләргә карата җиткелекле анализ ясалган һәм оештыручыларның эшчәнлегенә ихлас, катгый бәя дә бирелгән. Хәлбуки, әлеге җыелышта катнашучыларның фикере ирекле газеталарда яңгыраган бәяләмәләргә чапырыш, ә татар әдәбиятының мөшкел хәле , төп әдәби журналларның үз үзләрен яшәтә алмавы, асрамада көн итүе, тиражлары бетемсезлеккә тәкмәрләвенә үзләре өлеш кертүен тоеп микән, борчымый булып аңлашылды. Кемнәргәдер әсәрен бастыру өчен гонорар теләнмәсә дә юл ябык, ә кемнәргә конкурс оештыру аша өеп түләү җайга салынган икән ләбаса... Төп максат, хөкүмәттән конкурска дип акча алу, шуны үз күңелләренә хуш килерлек шартларда урнаштыру булып аңлашылды...Ә ризасызлык белдерүчәләрне җыелыштагы мөхтәрәм язучыларыбыз пүчтәккә чыгару, үпкәләүчеләр итеп таныту, ә даими җиңүче конкурсантларны күккә чөеп мактау буй җитмәс биеккә күтәрү хәстәрендә. Җиңүче әсәрләрнең кыйммәтен тиражлар, укучыларга зарурлык, бәйсез экспертлар, халык хуҗалыгында эшләүче китап сөючеләр катнашындагы, бәйсез, бүләк алганда кемнәргәдер бурычлы булып калмаганнардан гыйбарәт жюри тарафыннан билгеләү турында сүз кузгатучы күренми. Һәм нишләптер ул җиңүче әсәрләр Россия, чит илләрдә генә түгел, үзебезнең Татарстанда да шау-шу уятмый, резонанс тудырмый. Әллә бар алар, әллә юк...Язганнарыгызны укыйлармы соң? -дигән сорауга, кайсыдыр бер шагыйрьнең "үзебез язабыз, үзебез укыйбыз!"-дигән тапкыр җавабы матбугатта ялтырып узганы булды...Ә бит әгәр җиңелүчеләр пүчтәк әсәрләр язарга гына маһир икән, аларны, кемнәргәдер акча түләү өчен , конкурс сыман нәрсә уктмаштыру хакына статистлар сыйфатында катнаштырганнар булып чыга. Ә бу алдашуга тарта. Әгәрдә конкурста" җиңелгән" күпчелекнең әсәрләре камил икән, янә хаксызлык өскә. калка..Ә ни өчен әсәрләрнең кыйммәтен гадел юл белән, әйтик интернетта укылышы саны аша хәл итмәскә? Китап булып басылган очракта бәясе, шул бәягә .сатылышы, тиражы аша. Алай эшләсәң бүләкләү теләгәнчә барып чыкмас , дигән шомлану тотамы якадан? Инде телгә алынган «Печән базары» бәйгесендәге сыман нәтиҗә килеп чыгу өркетәме? Анда бит Ләйсән Мөгътәсимова беренче урынга чыгарылучы конкурсанттан бик күпкә артыграк тавыш җыйган иде. Ягъни,конкурсны финанслаучы мәдәният- әдәбият-сәнгатъне кайгыртучы даирәләр иң югары премиянең , премияләрнең кемгә,кемнәргә, кайсы даими конкурсантларга бирелүен алдан, тулаем яки өлешчә хәл итә дигән гөманлауга да җирлек бар шикелле. Тукай бүләге лауреаты Камил Кәримовның кем "җиңәсен алдан чамалыйбыз, дип белдерүен ихласлык, рухи батырлык үрнәге, дип санарга рөхсәт итегез. Аның конкурска дигән акчаны әдәби басмаларга, үзе эшләгән "Казан Утлары" журналына һәм «Мәдәни Жомга» газетасына бирергә өндәве дә игътибарга лаек...Димәк,әлеге басмаларның үз үзләрен үз көчләре белән яшәтә алмау көненә калуын һәм хәлне төзәтеп булмавын ул таный, бу хәлгә риза-бәхил, моңа кемнәр сәбәпче булуы бетемсезлеккә турылануда үзе керткән өлеш хакында тел озайтасы килми, әдәби журналларга тәк дуамал акча бирегез , ди ул һәм вәссәләм.. Минем күптәнге хыялым, штаттагы һәм штаттагы түгел конкурсантларныкын гына түгел, ә шәп саналучы, хәтта Тукай бүләге алган язучыларның, язучымы, түгелме икәнлекләрен, язганнарын интернетка куеп, укылыштан санап чыгарып бәяләү. Ә үзеңне шулай бәяләү өркетмиме? -дип сораулары мөмкин. Шәхсән үземнең публицистик язмаларым һәм бер-ике әдәби әсәрем эленгән шәхси блогыма (аңа "блог рустема зарипова" дип кереп була) инде 150 мең тапкыр мөрәҗәгать иттеләр.. "КУ", "Интертат" һәм "МҖ" элгән әсәрләремә мөрәҗәгать итүләргә дә кытлык юк. Рәхмәт яугыры, кайсы игелекле бәндәләр тырышкандыр, "Мин яраткан шигырьләр" атлы сайтка да байтак шигырьләрем аерым-аерым эленгән. Хуш. Инде сүзне янә җыелышта катнашучыларга бирик. Рабит Батулла: "Кайбер кешеләр романнарында җенси мөнәсәбәтләрне тәфсилләп сурәтләү белән шөгыльләнә. Бер әсәрдә хатын-кызның әйтергә ярамаган җирен «сандугач оясы кебек» дип сурәтләгәннәр. Сандугач оясы гел шырпы гына бит ул, аның уртасында гына мамык була. Минем бакчага сандугачлар оялый, әллә, минәйтәм, шулаймы икән дип, аларның ояларын чыгып карадым.." Әлеге мөхтәрәм әдип яшь каләмдәшләрен остазлыры юлыннан тайпылырга өнди түгелме соң? Мисал өчен Табиб Закир Зиннуровның Звезда Поволжья газетасында басылган Чак Гузель Яхина дигән мәкаләсендә язучы Нәбирә Гыйматдинованың , француз пимадоннасының колхоз рәисе белән Апас районы басуында УАЗ машинасында җенси мөнәсәбкә керү турындагы әсәрнең,( ул аны тузга язмаган дип ассызыклый), Тукай бүләгенә лаек булуын искәртә Бу җәһәттән Рабит әфәнде Батулла да сынатмый. Аның Тукай бүләгенә лаек ителгән "Сөембикә" романында Сафагәрәй ханның Франгизә атлы кол хатынның ике тезе арасына башын тыгуы һәм җофар исен тоюы тасвирлана . Әллә соң ул, шәхси тәҗибәсенә таянып, сандугач оясына тиңләүне хата, ә шул "оя"ның җофар исе таратуын дөрес, дип халыкны агартырга, дөрес юлга күндерергә телиме?....Төп әдәби журнал авторларының төп тоткан юлы җенси һәм милли хафачылыкка кайтып кала дигән карашта ныгыган идем Моңа бихисап мисаллар "Безнең гәҗит"тә дөнья күркән мәкаләләрдә дә чагылыш таба.... Сүзне янә җыелыштагы язучыларга бирик.Камил Кәримов: "Элек Әмирхан Еники, Нәби Дәүли, Гомәр Бәшировлар, саный китсәк, күп алар – профессиональ язучылар – үз язганы белән тамагын туйдыра ала иде. Яшерен-батырын түгел – бер китапка бер «Жигули» тия иде. Әсәрең «Казан утлары»нда чыкса, диңгез буена барып кайтып була иде. Хәзер без ялынып акча табабыз да, конкурс оештырабыз. " Камил әфәнденең үзенең, үз ишләренең таланты, осталыгы дәрәҗәсен санап үткән авторларныкы тиң саный булып чыга.Хәер исем титуллар алу ягыннан караганда ул аларны узып киткәндер дә инде бәлкем.. Ә бит әлеге авторларның китаплары ару хакка зур тиражларда басыла һәм аларны сатып алалар, иде. "Казан утлары журналы да элек язылучылары күп, йөз меңнән артык тираж җыю сәбәпле, гонарарны язучыга эшләп алган дәрәҗәдә түләгәннәрдер дип чамалыйм. Хәзер бит язылучылар юк дәрәҗәнендә, әдәби басмалар азмы күпме китапханәләргә яздыру аша , налог түләүче хисабына җан асрый. Журналда әсәрләре басылучы авторлар, әйтик Зифа Кадыйровадан аермалы буларак укучыга кызык түгел. Ләкин журнал, укучы зарур санаган авторларны үги саный, якын җибәрми , төркем белән ябырылып "тәнкыйть» итә, ә оядаш авторларны "конкурс" ясап "ярыштырып" налог түләүче хисабына акчага күмелүләрен кайгырта. Ә моны кайнаррак холыклы китап сөючеләребез , паразитлык итүләрен кайгырта, дип уйлаулары да ихтимал... Ирексездән француз философы Вольтерның" Әдәбиятчы кабәхәтләрдән дә җирәнгечрәк  башка бер ни белмим., дигән җөмләсе искә төшеп җанны кымырҗытып куя... Ркаил Зәйдулла: "Бездә фәнни-фантастик жанр да юк. Чөнки аны яза алучы юк – нишлисең инде." Минем Истанбулда яшәүче оныгым Әмирхан Нәҗипов тугызынчы сыйныфны тәмамлый. Ул университетка йөреп, компьютер программалау буенча бер ел укыды, инглизчә, төрекчә, русча татарча белә Алты яшендә Бөтендөнья татар конгрессы уздырган бәйгедә Тукай шигыре укып, интернетта иң күп тавыш җыеп гран при алганы булды. . Мин аны "Ялкын" журналы уздырган әдәби конкурска (2018 ел) инглиз телендә язган фантастик хикәясе белән катнашырга димләдем. Ул, татарча журналлардагы ул укыган әдәби әсәрләр бар да бер алгоритмда, мине аңламаячаклар, дип карышып маташты. "Тутый кош хәбәре" исемле хикәясе бик кыска. Эчтәлек мондый. Вакыйга Истамбулда бара. Укучы малай укучыларны ташый торган автобуска утырып мәктәпкә бара. Босфор буендагы бер мәйданнан, халык күп булу сәбәпле автобус уза алмый. Анда кеше хәтле гәүдәле тутый кыш халык каршында чыгыш ясый. Аны махсус киенгән цирк артисты , дип уйлыйлар. Тик ул үзен чит планета кунагы итеп таныштыра.. Аларда илләр тарафыннан уртакуллыкны хуплау сәясәте уздырылган һәм нәтиҗәдә гавәм попугайлашкан. Сезнең арада да программалашулар аркасында күпмедер дәрәҗәдә эткә, башка хайваннарга ошый башлаган кешеләр күренгәли , ди.Укучы малай мәктәпкә барып җитә алмагач өенә кайтса, әтисенә юлыга. Әтисе футбол карар өчен эштән сорап кайткан, бик бирелеп ике төрек командасының уйнавын күзәтә. Һәм укучы малай, миллион еллар буе футбол күрсәтү аша программалау кешелекне кая чыгарыр микән, дип уйлап куя... Төптән караганда, кешелек даими рәвештә программалануларга дучар шикелле. Диннәр кертү дә шуңа ошый. Эстрадагагы шашынулар, кино сәнгәте, андагы боевиклар, атыш һәм ятышлар, спорт тамашалары да программалау ызанында казгана ләбаса. МММ нар, рекламалар. Демократия дигәннәре дә тоташ программалаука корылган, ләбаса. АКШ тагы соңгы сайлаулар да моңа дәлил булып тора түгелме?Әлеге әдәби конкурслар уздыру матавыгы да әдәбиятыбызны төкәндерүне күздә тоткан программа булмагае... Әлбәттә ул әдәби ярышта фантастик хикәя белән катнашкан оныгыма ниндидер урын тәтемәде, алай да хикәясен бастырулары гәҗәпләндерде, шунысына да зур рәхмәт. Аның киңәше белән мәкалә башында телгә алган дөньякүләм танылган инглиз язучысы Дуглас Адамсның фантастик романнары ("Автостоп ысулында галактика буйлата", "Галәм чигендәге ресторанда") белән таныштым. Алар рус телендә дә кат-кат нәшер ителә икән. Әсәрләр миңа калса шактый катлаулы һәм кызык, вакыйгалар галәм кичүче төрле-төрле кыяфәттәге акыллы затларның аралашулары, аларның яктылык тизлегендә киләчәккә яки үткәнгә сәяхәтләре бәянында үрелеп бара. Ә безнең татарча әдәби журналларга андый әсәрләр дөм юл юк. Татар әдәбиятен иярләгән филологлар өчен, бәлки ялгышамдыр, ялгышсам мең гафу, андый әсәрләр кызык тоелмый, күңелләренә хуш килми күрәсең... Бездә хәзер нигездә "Гаделбөкенең күргәннәре","Әсмабикәнең өшкерелгәннәре" дулкынында сүз үрчетеп, бишәр йөз битле калын-калын эпопеяләр әтмәлләү өстенлек алды. Әдәбият нигездә минем карашка филология белгечлеге алучы, эш урыныннан файдалана белүче редакция урындыгын иярләүчеләр, Хәсән ага Сарьян язган "Нокталы өтер" әсәрендәге , Тукайны төзәтү корылышындагы Чәмәт һәм аның шәкертләре кулына калды... Ә кыскалыкта осталык дулкынында иҗат ителгән җыйнак әсәрләргә карата җыенда катнашучы затлар, түбәнсетеп , евророманнар , дип кенә карый икән... Дәүләт химаясындагы әдәби басмаларның берсенә генә булса да баш мөхәррир итеп татфак тарафыннан программаланмаган, төгәл фәннәрдән белеме, информатикадан хәбәре бар зат куелмаса, татар телендә , егерменче гасыр башында тернәкләнгән һәм инде төкәнгән фантастика жанрына юл яңадан ачылмас шикелле...Ә фантастикадан, фәнни фантастикадан мәхрүм әдәбиятның да, халыкның да киләчәге юк , дип укыганым булды кайсыдыр япон язучысы китабыннан.. Интернет аша "Казан утлары , автор яңалыклары Рөстәм Зарипов" дип кереп минем "Казан утлары"нда , анда баш мөхәррир булып шагыйрь Мөхәммәт Мирза (Илъфак Ибраһимов, ул грамматика белгече түгел, ә төрле өлкәләрдә хезмәт куеп үзен раслаган шәхес)эшләгән чакта басыла алган өч әсәрем эленгән. "Үзгә юлда" исемлесе – фантастик хикәя. Янә шул жанрга караган, бернинди гонорар да, конкурс бүләгенә дә дәгъва кылмаган ике хикәямне дәүләт асрамасындагы гәҗит-журналларда бастырып булмады. «Кукуруз чәкәне" исемлесен, (2020 ел) апрель аенда чыгарабыз, 20 санын сиңа калдырабыз, дип "Идел" журналы баш мөхәррире язган хаттан соң әсәрне , кемдер соңгы хәрефенә кадәр укып чыгып тыелуы хакында янә шул баш мөхәррирдән хәбәр иреште.....Әмма мондый тыюлар әлеге җыенда катнашучыларга янамый, алар тоткарлыксыз басылачак әсәрләрен йөз меңнәр, миллионнар китерәчәк конкурс игълан итми торып чыгарылуын теләми, тоткарлыйлар икән. Хакыйкый журналист Рузилә Мөхәммәтованың шуны искәрткән җөмләсеннән башланган иде ошбу мәкалә, әгәр Укучы Галиҗәнәпләре онытмаган булса?..) P.S    «Кукуруз чәкәне”, дигән хикәя язган идем,«Идел»  исемле  журналга шуны юллаган идем; Әсәрегезне     ошаттык!- дип ,  хуплап,  зурладылар,апрель (2020) аенда“ чыга”, -дип  мәктүб тә юлладылар.Соң мәлдә  баш мөхәррирдән  яман хәбәр саркыды,  кемдер, һәр өтерен укып,  аңа төшкән аркылы...         Кем ул, кайсы, закон бозып  хикәяне тыючы?  " -  Без түгел", - ди “медианерлар”  әсәреңне кыючы...  Әдәбияттан әдәпне  ниткән затлар качырды? Рәсәйне П....россия , дип яздылар. Басылды… Минем нәни хикәямнән ниткән гаеп табылды? Башкортстанга рәхмәт бар. Шуңамы юл ябылды? Этлек кылучы ялгызмы,  өер  кылган “эш”ме бу?Гүзәл Яхинаны яклап язган  өчен , үчме бу?Мондый гамәл өчен кемдер орден-медаль алдымы? Яки  утыз тиен көмеш кесәсенә салдымы? Редакция  кабул иткән имеш, мөстәкыйль карар... Беләсе килә,  шәхсән кем  салды  әхлакый зарар?   “Без капчыкта ятмый” ,-диләр, бер беленер дөреслек;  Чамалыйм, памперс киеп  йөридер ул  тирес бит...   

ҺУ ЙЕТӘМЕ ?

                                      ( хикәя)                                                                      Мине бары чылатып үтте,                                                                      Кукурузлар белән беррәттән....                                                                                     Хәсән Туфан               Бар иде кукурузның дан - дәрәҗәгә күмелгән чаклары...Кырлар патшасы дип зурлыйлар иде аны илебез дилбегәсен Никита Хрущев тоткан чакларда...  Сочи каласын чыгып, уңга каерылгач, ераклардан  күренеп торган   “Спутник” пансионатының төп бинасы да тикмәгә генә кукуруз чәкәнен хәтерләтми.. Исем дә гадәти юлдаш дигәнне   аңлатмый  җепшеклек чоры ядькәренең, ә Җир тирәли әйләнә торганын күздә тота. Юрий Гагарин галәм гизеп кайткач,  әлеге шифаханәдә баш күз алган һәм  ихатасында истәлеккә агач та утырткан.              Гагарин утырткан һималай эрбете  ай үсәсен көн үскән, кәүсәсе юанайган, тармакланган ботаклары, гигант кош канатларына охшап, аны югарыга, биеккә, очышка укталдырган. Кәүсәсе әйләнәсендә тезелгән   эскәмияләргә утырып ял итүчеләргә  мул күләгәлек тәэмин итүче  истәлек агачны  хәтерләүчеләр күптер. Аяныч ки,  хак булса бүген аның эзе дә калмаган. Соцмаль челтәрләрдә бу хакта төрлечә язалар, кайсына ышанырга белмәссең. Гагарин бакыйлыкка күчкәч,  галәмгә ашкандыр, бәлки? Әллә  каберен эзләп киттте микән? Илдәге яшь буынны космонавт булу хыялы инде биләмәвен  истә тоткан хәлдә  урынны күп били дип төбе тамыры белән куптарып  җыештыруларына ышанасы килми.  Ә бәлки беренче космонавт Сочида бер генә кедр утырмагандыр, һәм монысы исәндер?...                “Кукуруз чәкәне” күршесендәге “Яшел агачлык” атлы шифаханәдән   чак кына югары күтәрелсәң,  “кеше юк- поблема юк”, дигән    шигарь кулланучының кунак йортына  барып чыгыла.  Биек һәм калын  диварлары куе яшел төстә булганга күрә агачлар ешлыгында ул  тиз генә  абайланмый, өстеңә ишелә язып, көтмәгәндә, капылт  пәйда була. Дракула замогын хәтерләткән, Сталин дачасы дип тәгаенләнгән әлеге шомлы корылманы узып,  тар сукмакка борылсаң,  озак та үтми, бер кулына челемен тоткан генералиссимус үзе   очрый. Баксаң, чытырманлык аланында “Иосиф катында” исемле кафе  поскан һәм аның чигендә кунаклар каршылаучы сыйфатында бергә бер үлчәмдә агач сын калкытылган икән. Әллә нәрсәсенә аяк тартты димме, көн саен  шул дәһшәтле тирәне урап кайтуны гадәт иттем.  Түрен кайсыдыр әдәбият белгече әйткән “Пушкин безнең өчен бөтенесе дә, ә Сталин –без үзебез!” дигән җөмләсе алтын хәрефләрдә, бөтенләй башка  мәгънәви яңгырыш биреп бизәгән аулак  кафене хуш күрүчеләр байтак һәм  арада   милләттәшләр дә юк түгел булып чыкты. Тиң тиңе, иске чикмән җиңе белән дигәндәй,   уртак табынга  укмашып,   “тузаннарыбызны кагыша”, “бетләребезне коеша” башладык...                                    Шәраб парлары тамырларга үтеп, ихласлыкны арттыра, күңелләрне уртак дулкынга кәшәли, күз карашларына яктылык иңдерә. Бер белмәгән бәндәләр белән  ачылып сөйләшү – җаннарга бушану. Ә, иң тирән хаталар таныш кешеләр белән аралашканда ясала.           Ул кичне үзалдына  гел моңаеп йөргән, ниндидер проект оешмасында казганучы  Рәүф кардәш тә тәмам чишелеп китеп, беркемгә дә әйтми йөргән   эч серләре белән  бүлеште.  - Кодаларга кунакка баргач, көн уртасы әле бу, дүрпочмаклы җыйнак өстәл тирәли  утырабыз шулай, -дип башлады ул медер-медер килеп. - Табында сый-хөрмәт куелган, минем  урын түрдә, кода белән кара-каршы ,  бер якта хатын, икенче якта  кодагый. Ниндидер мәзәк сөйләгәндә хискә бирелеп китепме, кулны саксыз селтәп җибәргәнмен күрәсең, кашыгым идәнгә төшеп китте. Җитез генә чүгәләп шуны алганда өстәл астында хатын белән коданың тезләре тезгә береккәнен шәйләп алам... -   Өстәлне күтәреп  капладыңмы  соң? –дип калкынды Шакирҗан кардәшебез. -   Мин үз күзләремә ышанмадым, -диде  Рәүф, гаепле елмаеп - Гафу итегез, телефоннан чылтыратасым бар,  дип урынымнан җәһәт кенә торып кода ягына чыгам һәм зал ишеге катына басып, башны борып, шыпырт кына өстәл астына күз ташлыйм : тегеләрнең тезләр тездә!  Телефон аша сөйләшкән булам һәм  эштә йомыш чыкканны сылтаулап тизрәк бу өйдән чыгып китәргә ашыгам. Буылам , чөнки. Барам, барам, барам, җитәм бер паркка , утырам скәмиягә һәм уйлыйм, уйлыйм, уйлыйм. Кода оныкны мәктәпләренә илтәм дип торган иде, ул киткәчрәк кайтырмын, минәйтәм. Бер –ике сәгатьтән кайтсам, ни күрим, теге мәлгунь  оныкны озатуны центнер ярымлы кодагыйга йөкләгән...Бәлки шулай гына тоелгандыр, төймәгә баскач,  озак кына ишекне ачмый тордылар... -    Кая югалып йөрисең, -дип шелтәли  хатын, йомшак кына. -  Бер сәгатькә, дип чыгып киткән кеше, тәмам дөньясын оныткан. Ул арада, мыш-мыш килеп кодагый  да кайтып җитте. -Тамагым кипте, кая чәй куйдыгызмы? – диде, керә керешкә .              Янә теге дүртпочмаклы өстәл артына утырыштык. Бу юлы  күрәм, тегеләрнең тезләре бер-береннән ераклашкан, капма каршы якка борылышкан, ә борын асларына кәнәгать елмаю  кунаклаган... -   Да, парин, чучкалар карыйм, хатын да шунда, ыштанын ямыйм, дигән такмазага тартым синең хәлләр, -дип Рәүфнең тар аркасыннан кагыштырдык - Их, Сталин  заманы булса, кош теле хәтле хәбәр юллар идең дә, ай күрде, кояш алды булыр иде каһәр суккыры кодаңы, -дип куйды Шакирҗан, көрсенеп.            Әңгәмәгә ниндидер оешмада баш бухгалтер  буларак тамыр җибәргән, өреп кабартылган сыман көпшәк  гәүдәле Фәрих кардәшебез кушылды.  - Шулай инде, - дип гөрелдәде ул, зәһәр көлемсерәп.-  Бөтен хатыннар да шаяра, минеке генә тугъры, дип яши инде, барыбыз да. Хатының  күңеле белән хыянәт итә башласа  ул бит  тиз аңлашыла. Әле  андый нияте дә булмаска мөмкин, гаепләсәң чатакама киләчәк , ихластан рәнҗүе дә ерак йөрми,  аңнары аста  , инстинктлары  өстә чөнки, ә процесс башланган.  Белмим ничек татарчасы, кыскасы алар “самка” буларак,  күңелләре бер мәл яңа самец  эзли башлый. Дачаңдагы ызандаш ир белән ха-ха килеп, сүз югында сүз булсынга  сайраша башлавы да моңа ишарә. Чит ир алдында сине чүпкә чыгара торган җөмлә ычкындырса, бетте диген, димәк ул сине инстинкт дәрәҗәсендә самец  буларак түбән бәяләвен, үзе хуп күргән кандидатка белдерә... Димәк, вакытында авызына сукмагансы, моментны ычкындыргансың.... -       Ә син  ычкындырмадыңмы? –дип кызыксына Шакирҗан. -    Без аерылыштык. Бөтен туганнар мине гаепли, ата мәче, дип орышалар хәзер. -        Сине? -      Мин хатынны  хыянәте өстендә  тота ала идем. Теләмәдем.  Ул очракта   мин тиле калам, миннән көләчәкләр . Жәлләргә дә мөмкиннәр. Анысы –тагын да яман. Салырга ярата торган  хезмәттәш бер тол хатын белән  спектакль  күрсәттек.  Хәләл җефет, дулап, теләсә нәрсә кычкыра башлавы булды, “гафу ит иркәм, мин сине яратмый башлаганмым, артым белән дә күрәсем килми”, дидем дә чыктым да киттем.  Теге телсез калды. Аның  уҗымга чыга башлавын абайлагач,  туплаган запас   ярап куйды, тормышны яңадан башлап җибәрергә... Ә фатирны бүлештек. -     Яңадан өйләндеңме? -    Рәсмиләштермичә  генә . Авыз пешкәч, өреп кабасың икән ул... -    Ә минем белән менә болай булды, -дип әңгәмәгә кушылды ит комбинатында  мал табибы  булып эшләүче Хөснетдин, тамагын кыра-кыра. -  Хатын сыйныфташлар белән очрашуга барам , дип ашкына гына бит. Бер ел элек шундыйга барып тәмам алмашынып кайткан иде, яшәреп киткән  сыман дә тоелды, ошап киткән. “Бармыйсың”, дим. Көннәрдән беркөнне мине , үзәк урамда ике бәндә туктата, моның сыйныфташлары булып чыкты, “нишләп хатыныңны очрашуга җибәрмисең?” – дип "оялталар". Күзләре тулы нәфрәт , кысылган иреннәренә түбәнсеткеч елмаю оялаган.  Берсе якамны төзәткәндәй итә. Безнең аңлашуны   комбинатыбызның ит чабучысы  Әкрәм күреп алган икән,  кырыбызга ашыгып ул килеп басты. Брезент чалбардан, майкачан, акай күзләре белән, боларны баштан аяк күздән кичерә.  Бер кыек сүз ишетсә , бала башыдай йодрыклары хутка китәчәк...         - Сезгә ышанып хатын җибәрсәң, - дип, көлгәндәй иттем.          Янымда  шкаф сыман әзмәвер  пәйда  булу   боларның  тавышларын гына түгел, төс-битләрен дә үзгәреп куйды, - Үзеңә карыйсың дускай, бигайбә, безгә нәрсә, -ди-ди  яныбыздан тизрәк шылу ягын   каердылар. -   Ни дип бәйләнде алар сиңа?- дип кызыксынды Әкрәм.    -  Хатынны үзләре белән гүләңкегә  чакыра килгәннәр -          Кит аннан! -          Классташлар очрашуына дәшәләр. -          Ә почта ни пычагыма?      -   Хат килде. Мин җибәрмим дигән идем. Күрәсең хатын белән элемтәләре бар. -   Тотып яруга ничек карыйсың бу  мүкләкләрне ? -        Алай итсәк, моңа хатыны хактан да мөгез куйган икән , дигән гайбәт таралмасмы соң?... Ихтыярың...                 Хөснетдингә теләктәшлек белдерергә өлгермәдек,  хәрби хезмәтен тәмам итеп,  кителен салгач,  Башкортстанда ниндидер предприятиегә башлык булган  Мөгътәсим әфәнденең , Татарстанда хатын-кыз чибәр, шуңа узыналар, дип “салам кыстыруы” ,  Шакирҗан якташны   кузгатып җибәрде. -   Ә син ишеттеңме соң әле, безнең абзый сезгә   кунакка килгәч, ни булганын? – дип  кызыксынды. -                     Нәмә булган тагын? -                     Табынга утырышыр алдыннан җилкәсенә чигүле сөлге салган зифа буйлы чибәр башкорт кызы  комганнан безнекенең кулына су агыза икән. -                     Һу йетәме? – дип сорап та куйган.  “Су җитәме?”  була инде татарчасы. Безнең абзый күрәсең башкача аңлаган, -                     Шулайрак икән шул  монда хәлләр, -дип җавап биргән...            Пырхылдап көлеп җибәрдек. Мөгътәсим кардәш кенә карасына коелды, -  Бөтенегезнең дә хәле башкорт кызы әйткәнчә ләбаса, нәрсә авызыгызны җәясез? Әле дә  Башкортстан бар, иң текә җырчыларыгыз, иң шәп язучыларыгыз  безнең яктан, -дип кызды ул, үртәлүен яшереп торуны кирәк санамастан. -    Әй, барыбыз да бер иш, -дип кул селтәде, Нуриман.-  Җырчылар “фанера”*га капланды, язучылар дәүләт асрамасындагы әдәби журналда басылуга чиратта.  Өч дүрт санга җәелешле романга күчте  бар да. -   Элек мин  укыштыра идем  журналыгызны. Хәзер, әллә нәрсәсенә бизелде. Кул җитми.  Укучыларыгыз калдымы  соң ? - дип кызыксынды Шакирҗан. – Үзебез язабыз, үзебез укыйбыз,  бәя бирәбез, хөкүмәт бүләгенә тәкъдим итәбез, һәм алабыз да - диде Нәриман, кет-кет көлеп. -  Рәхмәт, өстәгеләр укып  азапланмый  гына  хакыбызны хаклый. Томнарыбыз да табадан төшеп кенә тора. Күләм һәм сан буенча Бальзакны артта калдыручыларыбыз инде шактый. -   Ул томнарыгызны сатып алалармы? Тот капчыгыңны.Кибеткә кертми генә китапханәләргә урнаштыру җаен чыгарды каләмзат депутатларыбыз, рәхмәт төшкереләре. Яшьрәкләр,  быжгыштыра. Нишлисең, атлар су эчкәндә, тайлар боз ялый.  Ул шулай куелган.  Чиратлары җитәр, алырлар премиясен дә, бүләген дә, мактаулы исеменнәрен дә, сабыр төбе сары алтын. Без көттек бит әле. -     Роман язу   катлаулы  матавыктыр инде ул? -   Бер нәрсәсе юк, хи-хи-хи, -дип кеткелдәде Нуриман.-  Гәҗитләр   кызык чыга бит  хәзер. Кайсын гына алма,  Гаптелбөкенең истәлекләренә, Мәчтүрәнең өшкерелгәннәренә төртеләсең, тарихи шәхесләр хакында  төрле гайбәткә  тап буласың. Бетмәс-төкәнмәс  чимал бу, әдәби продукция  җитештү кәсебенә алынганнар өчен. Халык китап укымый, дип риядан гына зарланабыз, хагында,  укымаулары мең  кәррә хәерлерәк. Бәя бирүчеләр ишәйми. - Ә хатын-кыз мәсьәләсе белән ничек? Хәзер бит һәр приличный оешмада  килгән кунаклар өчен дип,  штатта сылубикәләр тоту модада. -   Ул мәсьәлә  гүпчем проблема  түгел. Эшли башлагач та, “басылганнар басыла”, дип, кистереп әйтеп куйдым. Аңлаганнар аңлады. Кайсыбер хатын-кыз авторлар ачыктан ачык,  “әгәр басылса нәсер, мин барына да әзер”, “чыгарсагыз “эссе”мне,  тататырмын эссемне”  дип, колакка пышылдап китәләр, колак алкаларын пешереп шәлперәйтеп бетерәләр , әйе. -  Шәп яшисез , -дип тел шартлатты Шакирҗан. -  Бар,  ашка таракан булып төшүчеләр дә. “Татар китабын эт тә укымаслык итәләр, -дип  хат юллаган иде берсе. “Сталинист  татар әдәбиятына  ясин чыкмакчы”, дигән мәкалә белән утлы табага бастырдык үзен.  Җавап мәкалә астында   “фикер алышу” оештырып, төркем белән, кай җире кычыта,  эре иләктә иләдек... - Дөрес эшләгәнсез, -дип хуплады   Шакирҗан. -  Минем өстән дә күп язды аның ише ыртык-шыртык. Имеш кибеттә сөтнең бәясе  кыйбат, мин очсызга җыям. Базар экономикасы шулай куша, дигәнне рәҗе аңлатып була лузерларга.                    Ниндидер берләшмәдә  озак еллар  әйдәп баручы инженер вазифасында казганган Мидхәт Сәлимгәрәев,  тик томалдан каударланып, әлеге сайрашу дулкына дөм ятышсыз  үз  хәсрәтен тәгәрәтте.  -  Бүтән җирдә дәү түрәләр  күз өстендә каш, ә бездә фәләнбаш төсле! –дип,  белдерде  ул, өстәлгә йодрыгы белән тондырып.-   Инде өченче малакасусны баш инженерлыкка тыгалар оешмабызга.  Аннары нәчәлнек ясыйлар. Ә йөкне эш атларына, безгә тартасы. Менә шундый роман, Нуриман әфәнде. Тормышны  белмисез. Документка кулны без куябыз, акчаны алар соса, бер –бер хәл чыкса   кул куючы кырый кала. Менә минем шефны гына алыйк. Ялагайның ялагае. Әнә теге, Башкортстанда кулын юган дәү  түрә әйткән моңа бер тапкыр, симереп киттең әле син, дигән. Бу икенче көнне үк махсус клиникага барып корсагындагы маен суырттырып кайткан . Бассейнда су коенып ята идек,  килеп керде күзен акайтып. Маен алгач, корсагы тиресе алъяпкыч сыман  оят җирен каплап тора.  Үзем дә сизми шаркылдап көлеп җибәргәнмен. Башкалар түзде, сабакылар. Көлмәделәр.  Тотынды бу хәзер миңа бәйләнергә. Ай саен сәбәп табып премияне кисә. Жалоба язудан  файда юк.  Сталин бабай заманын сагынмас җирдән  сагынырсың.... Менә шундый роман, Нуриман әфәнде! Ә сез тормыштан гүпчи аерылгансыз. Түрәләргә, аларның нәсел ыруына тез йөгенеле шабашкыга күчте  күпләрегез...            ...Юк - бар сөйләшеп вакытның узганы сизелмәгән , төнге сәгать унике дә тулып киткән икән.  Тышта яңгыр   ява башлаган, кинәт кенә яшен яшьнәп, чатырдатып күк күкрәп  һәммәбезне сискәндереп җибәрде. Бала чагыбызда безнең ил кебек иркен һавалы бүтән ил дөньяда юк, һәм була да алмый, дигән эчтәлекле җырны җырлап һәм ишетеп  үстек. Ә биредә шуның нәкъ киресен тугълаучы , “тиранны зурлаучы  илне күрсәтегез!”, дип башлана торган торган җыр яңгырый...Һәм аны  авторы үзе үк башкара! Үзе! Ничек  алай соң әле бу, инәңнең коерыгы!? Менә җанны тетрәндергеч   моң белән сугарылган җыр тәмамлана, һәм  шомлы, зеңгелдәгән  тынлык урнаша. Уйламаганда,  шул тынлыкны бүлеп,   йомшак тавышлы берәү, -                     Исәнмесез, иптәшләр, -дип  сәлам бирә. Ни күрик, зал түрендә уртак табын ясап тезелеп киткән өстәлләр түрендә Сталин һәм аның  яраннары утырышкан.. Йә, Хода,    безне көн дә каршылаучы сын терелгән, челеме кулында, өстендә фильмнарда күреп ияләнгән   хәрби киеме, түшендә  сыңар йолдыз да җемелди. -                     Бу  шоу-тамаша  ахры? -  дип , тел шартлатты   Фәрих. -                     Кино төшерәләр, -дип  фаразлады Рәүф. -                     Ишек - тәрәзәгә күз салыгыз, агай –энекәйләр, аннары әйтерсегез, сүзегезне, -дип  пышылдады  Шакирҗан, күзләрен ялт- йолт китереп .            Ни күрик,  винтовкалы , ябык чырайлары, карашларыннан иман нуры качкан кызыл армияче гаскәриләр ишек һәм тәрәзәләргә сакка баскан. Тәрәзә пыяласы аша  агарып уңган шинелле хәрбиләрнең  кафебызны  тыштан кат-кат уратып алуларын абайлыйбыз.         Ул да булмый өч дүрт официант йөгереп килеп, кырыбызда әйләнә - тулгана башлый. Өстәлебез түренә затлы гөрҗи шәрабы тулы самавыр борынлы  кечтеки имән мичкә менеп кунаклый. Ә дигәнче гадәти өлеш тәлиңкәләребез форфордан ясалганына, кашык- чәнечкеләребез көмештән коелганына  алмаштырыла, берсеннән берсе затлы  ризыкълар китерелә. Һәм , ни дияргә дә белгән юк, өстәлебезне, урындыклабыз белән үзебезне  җиңел генә күтәреп уртак табынга ялгап куялар -                     Без мондый заказ бирмәгән идек бит! -дип шыңшый  Рәүфебез, көтелмәгән муллыктан коты алынып һәм сыгылып төшеп -                     Бүген сез миндә кунакта, -дип белдерә, терелгән сын, табын түреннән. Сез минем кафемны үз итәсез,  үземне әледән әле искә аласыз. Чакырасыз кебек аңлашыла. Чакырган җиргә барыгыз диелә түгелме соң бабаларыгыз хуш күргән хәдистә? -                     Иосиф Виссарионович, иптәш Сталин,  бу чыннан да Сез ич ? –дип  кычкырып җибәрде чырае аклы-күкле булган Шакирҗан, урыныннан сикереп торып һәм чүгәли төшеп. – Исәннәрмесегез! -          Сез ялгышмадыгыз, Шакирҗан иптәш.  -                     Ә ничек  бирегә кайта алдыгыз Иосиф Виссарионович? – дип кызыксынуын дәвам итте тавышы яшелле-мөшеллеләнгән Шакирҗан. -                     Коммунистлар ала алмаган ныгытма юк ул, иптәш Шакирҗан, -диде әлеге Зат, аталарча елмаеп. -  Нигә килгәнемне  чамалыйм, ә менә ничек  бирегә эләгүемне   аңышмый торам. Бәлкем берәр   галим  аңлата алыр? Бармы арагызда   белемле кеше  ? -                     Бар,  бар, Иосиф Виссарионович. Әдһәм Әкрәмеч Шәймәрдәнов – фән  докторы! – дип  белдерде Нуриман, күзләрен очкынландырып. -                      Күрик, докторыгызны, -дип, Сталинны хәтерләтүче зат , кәс-кәс  атлап  яныбызга килде.- Ниндиерәк кош икән?          Әдһәм  урынынннан  торып, чәчен артка сыпырды һәм артык дулкынлануыннан  калтыравыклык иңгән саңгырау тавыш белән , -                     Фәндә андый феномен билгеле, -дип,  белдерде. Һәм тончыгып китеп, ютәлләргә кереште . -                     Йә, йә, тынычланыгыз, - дип Сталинны гәүдәләндерүче Зат үз итеп аны аркасыннан каккалап. - Беркем дә сине Колымага озатырга җыенмый әлегә.           Әдһәм Әкрәмеч , кулъяулык тартып чыгарып, быргы кычкырткан сыман  борынын тазартты,  тамак кырды, һәм янә телгә килде: -                     Какшамас   абруегызга тукынган Никита Хрущев салдырткан кукуруз чәкәне төсле  бина бар бит инде. Шуның белән  Сезнең дача  корылмалары арасында   күзгә күренмәс вакыт җепселләренә  рухи давыл уралып  яши,  ә  каты яшен яшьнәгәндә, арада  һава ертылып,  кайбер җепләр өзелә, вакытлар бутала,  һәм Сез шушы  өермә дулкынында, рухташларыгыз белән бергә исемегез телдән төшмәгән кафега килеп юлыккансыз булса кирәк..   Мондый феномен дөньяның төрле калаларында күзәтеләдер, дип фаразлыйм. Татар һәм урыс рухлы корылмалары бар Казанга да  үзен сиздергәләп куйса, гаҗәпмени.  Богауланган давылның иң куәтлесе Истанбулда, Солтанәхмәт мәйданында  яшәргә тиеш, кебек . Византия истәлеге, әвәл чиркәү булган Айя Суфия   һәм Солтанәхмәт мәчетләре  арасында. Хәлбуки, төрекләр Айя Суфия тирәли дүрт айлы манара калкытып, аның давыл чыгару егәрен җирләштерү әмәлен тапканнар... -       Андый давылларның иң  хәтәре Ир һәм Хатын арасында   туарга мөмкин! – дип куйды серле Зат.- Әйтик, солтан Әхмәттәй ир һәм изге Суфиядай хатын арасында. -       Ә без  нәкъ менә шул хакта гапьләшә идек тә! -                     Әйе, мин хәбәрдар, кич буе  хатыннарыгыздан зарланып утырдыгыз.         Без, ихластан уңайсызланып башларны түбән идек, гәүдәләребез куырылды, кайберләребезнең колаклары да кызарып чыкты кебек. -                     Ләкин ,  хаклы түгелсез.  Хатыннар китмәгән.  Үзегез аларны китәргә этәргәнсез. Нигә баш чайкыйсыз , Рәүф иптәш. Минем белән килешмисез мәллә? -                     Килешмим, - диде Рәүф, бар батырлыгын учына җыеп. - Татарның олуг шагыйре Хәсән Туфан   ГУЛАГ  тегермәнегезгә эләккәч, хатыны Луиза Салигаскәрова донор булып киткән, саткан каны хисабына иренә ризыкълар җибәреп торган. Аннары якты дөньядан китеп барган! Хәсән агай кайткан ун җиде елдан соң  булса да, ә ул юк. Киткән , көтмәгән...  -     Дөрес  уйламыйсыз, иптәш. Аларның рухлары бу дөньяда да, теге дөньяда  мәңге бергә, -диде  әлеге Зат.  Һәм, - Әйдәгез, иң яхшысы,  изге хатын-кызлар хөрмәтенә  берәрне  күтәреп куйыйк, -дип өстәде.         Җитез официант күз ачып йомган арада көмеш подноста аңа янып торган кызыл шәраб салынган бәллүр бокал китерде.  Безнең куллар да ирексездән  кан куерыгына охшаган сыеклыклы  рюмкаларга  үрелде... -                     Минем хатын китте бит, иптәш Сталин, -дип куйды мал табибы Хөснетдин, үз өлешен йотып куйганнан соң, еламсырап.  -  Беләм, юньле ирне хатыны калдырып китми... -    Әгәр хатын-кыз  чынлап та китә икән, аны берничек тә туктатып һәм кире кайтарып   булмый!  Беркем дә туктата һәм  кире кайтара алмый! -                     Хәтта Сез дәме? -                       Мин дә....            Ул ничектер кечерәеп, ябыгып калды. Трубкасындагы уты да сүнде кебек. Ул  почмакка карап авыр сулап куйды. Ә анда ниндидер гүзәл хатын-кыз портреты  эленгән икән...  Тукта бу бит аның хатыны портреты булырга тиеш... -                     Хәлләрегез  шәптән түгел мәллә? - дип куйдым мин, үзем дә сизмәстән. -  -                 Ахырзаман җиткәч, җавап тотасы бар бит. Ә мине гаепләргә атлыгучылар  җитәрлек. Дөрес, яклаучылар  арта тора. -                     Яклаучыларыгызның да, гаепләүчеләрегезнең  хаталары уртак... -                      Нинди хата?!! -                     Алар  Сезне  дөрес юлдан барган илне , беркем аяк басмаган яңа сукмакка алып кереп китеп, адаштырып, халыкларны бәлагә яки уңышка батыручыларның күренеклесе, дип саный. -                     Без дөньяда күрелмәгән  яңа  юл салдык та! -                      Салмадыгыз. Сез сокланган Иван Грозный, мәгълүм ки,  “һәм соңгылар беренче булырлар” дигән дини вәсыятьне тотып, халкының  җитәкче затлы катламын әтрәк- әләм опричникларга  алмаштырган һәм шул юл белән илен  мөстәкыйльлеккә ирештереп, киңәйткән, зурайткан, ныгыткан. Петр Беренче,  еллар дәвамында опричниклардан азып канат ярган боярларның сакалларын бүкәндә чаптырып, сарай  хезмәтчеләреннән, аларны дворҗан-дворяннар, дип атап, үз югары катламын булдырган. Һәм илне , шулай ук, әтрәгәләм вертикале   көчләве аша  империя дәрәҗәсенә җиткергән. Сез дә, ил кодын билгеләгән тискәре сайланыш  аша  кулай нәтиҗәгә ирешүне  дәвам итүче  уңышлы менеджер, бары шул гына...Нишлисең , тора бара нәкъ коммунизм идеясе тасдыйкълаганча килеп чыкты: материя беренчел, ә аң –икенчел икән ләбаса, һәм акчаның  идеягезне җиңүе   табигый  чишелеш..              Кинәт, тәрәзәләрне  хәтәр яктыртып яшен яшьнәп,  күк күкрәде.Һәм икенче мизгелдә ни Сталин, ни аның кунаклары, ни сакка баскан солдатлар, юып алгандай капылт юкка чыктылар.   Без сүзсез генә урыннарыбыздан торып, кафедан чыгып киттек. Күктә тулган ай йөзә, таң җиле  йомшак кына битләребездән сыйпый. Беребез бер сүз дәшми. Икенче көнне дә бу   хакта теш агартмадык.  Һәм гаҗәп тә түгел,  авызыңны чамалап ачмасаң, җүләргә, ялганчыга   чыгаруларын көт тә тор...            Күрше  номердагы  таныш урыс , кичке аштан кайтышлый, - Кичә, кафе ябылгач, Сталин һәйкәлен уртага алып ни дип  кычкырыша идегез?  Үзегезчә талаштыгыз ахры ,бер сүзегезне дә аңлашылмады,- дип мыгырданды. Хәлбуки, аның әйткәне  күңелдә кайнаган шик-шөһбәләрне  ахыргача  юып төшерә алмады.... Кәрәзле телефоным экранына баксам,  күрәм, хатын   шалтыраткан.  Җавап булмагач, смс  юллаган. “Ничек анда Сочи, су җитәме?” , дип кызыксынган.    “Мин яшәгән, кукуруз чәкәнен хәтерләткән күп катлы бина таң атканда,  нурлар кайтарылышында,  күккә омтыла”,  дип җавап күндердем...