ТАГЫН ДҮРТЪЮЛЛЫКЛАР

*** Бар эч, бар баш китү, графоман Менә шундыйлыкка иш һәм куш.... Ул бар өлкәгә дә каләм тыга, Томнары күп . Һәм нүл укылыш.... *** Көчле булу – җаваплылык алу, Рухи биеклеккә талпыну... Тупаслык – көчсезнең көчәнүе, Көчле күренәм, дип калкыну... *** Галәм чиксез, безнең планета Чиксезлекнең нәни кисәге... Ә илен, халкын талаучы затның, Галәмне талауда исәбе... *** Ахмак алга омтылучан, Үзен күрсеннәр өчен, Акыллы ашыкмый. Дөрес Бәя бирсеннәр өчен.... *** Икеләнүне ни дип тә белми , Әйткәнне бер төшенә дә элми. Узен гел хаклы, дип саный, мокыт, Түрә булгач, тукмаучы юк, тотып.... *** Бәхәс оныттыра кемлегеңне, Югалттыра чама-чигеңне : Наданнар - ачуыңны чыгарып, Ә акыллы затлар - җенеңне... *** Гаделлек , дип утка-суга Ташлануны ташладык, Юкны барны күрми генә, Гомер итә башладык.... *** Әдәби басмалар – асрамада, Алларында җимле тагарак, Аларның кыйммәтен, дәрәҗәсен, Тиражлардан була чамалап... *** Хатыныңа, "ханбикәм", дип дәшсәң, Таҗдай балкыр башыңда кәпәч.. Әгәр, "сукыр тавык" , дип җикерсәң, Син лачын түгелсең, ә әтәч.... *** Акыллы үтәли күрә ахмакларны , Әмма ләкин көлми... Ул үзенең җүләрлеген белә, Ә ахмаклар -белми... *** Шома ялагайлар , түрәләрнең Якыннары белән эш йөртә, Үзләрен рәнҗетелгәнгә саный Кытыршыраклары кич – иртә...

ҖЕТЕ ЯШЕЛ ТИЗ УҢМАСМЫ?

"Татарстан яшьләре", 2018, июнь. Кем әйтмешли, ай күрде, кояш алды, ямьле рамазан ае да узып китте. Татарстанда ураза тоту вакыты сәгать ярымга үзгәртеп корылган 2014 нче елдан бирле, Хак тәгалә ярдәме белән һава салкынча торганга күрә, яңача ураза тоту быел да авыр булмады.Матбугатта , VI республикакүләм ифтар уңаеннан ТР Диния нәзарәте рәисе, мөфти Камил хәзрәт Сәмигуллинның чыгышындагы ”әлхәмдүлиллаһ, яшәгән җирлегебезнең климатик һәм географик үзенчәлекләренә бәйле рәвештә ураза бездә 19 сәгать дәвам итә”, дигән җөмләсе, мөфтиятне ул җитәкләгән чорда җөмһүриятебездә ураза вакыты үзгәртелүен, озынайтылуын ассызыклауны күздә тотты булып аңлашылды...Хәлбуки, мин фәкыйрьгә ниткән климатик үзенчәлек турында сүз баруы һәм климатик үзенчәлекнең ураза вакытын озынайтуга нинди дәхеле -катнашы барлыгы гына аңлашылмады... Һәм географик үзенчәлек дигәндә нәрсә күздә тотыла икәнлеге дә сер булып калды... Туган үскән җиребезнең кай төше кайчан географик һәм климатик яклап ничек төрләнүе хакында фәнни ачышлар ясалуы хакында хәбәрләр ишетелмәде шикелле... Ураза тоту вакыты-тәртибе үзгәрешен хупламаучы, танымаучы яки танырга теләмәүче мөселманнар да бар, бигрәк тә элек-электән, атеизм котырган дәверләрдә дә дингә тугъры калучы өлкәннәребез арасында...Шул исәптән мин үскән Юлбат авылында да һәм гомер сөргән Шәмәрдән бистәсендә дә андыйлар юк түгел... Бу хакта мин 2014 нче елны “Татарстан яшьләре” газетасының 4 сентябрь санында басылган “Кояштан ник куркабыз?” исемле мәкаләмдә искәрткән идем инде...Әлеге мәкалә “Матбугат ру” сайтына да эленеп, эчтәлеге уңаеннан кызык кына фикер алышулар барды. Әңгәмәдә катнашучы берәүнең, “Татарстан глобусы” буенча ул шулай тиеш, дип теш агартканы да онытылмый... Озын сүзнең кыскасы, мәкаләдә язылганнар белән килешүчеләр байтак булды, сыңар ризасызлык белдерүче дә очрамады, Хак Тәгалә бар иткән кояштан өркүне куәтләүчеләр дә табылмады... Шәҗәрәмдә берничә буын дин әһелләре торган ( ә Фәхретдин атлы ерак бабам Шиһабетдин Мәрҗанинең әтисе белән хат алышкан, бу хакта Шиһабетдин Мәрҗанинең1989 елны кабат нәшер ителгән “Мөставадел - әхбәр фи әхвали Казан вә Болгар” китабында 329 биттә язылып, оригиналда 176 биткә сылтама куелган) нәсел вәкиле буларак мин фәкыйрь күңеленә дә, “динне авырайтмагыз” дигән хәдискә чапырыш яңалык, яшермим, хуш килмәде. Дөрес аңлаган булсам ошбу карарны уздырганда мөхтәрәм Җәлил хәзрәт тә энтузиазм күрсәтмәгән һәм Саба районы мөгътәсибе дә бөгелеп төшмәгән... Совет чорында халыкка хилаф карарлар “хезмәт ияләренең күп санлы хатлары, мөрәҗәгатьләре, теләкләре нигезендә”, дигән кереш җөмлә ышыгында кабул ителгән. Бу яңалыкны гамәлгә ашыру зарурлыгын дәлилләү уңаеннан да ниндидер хатлар телгә алына...Әмма дини басмаларда да , ирекле матбугатта да, интернет сайтларында андый хатлар күзгә чалынмый... Янә килеп ниндидер астрономия галимнәренең дә бу яңалыкка нигезләмә тудыра торган язмалары очрамады...Хәер, фараздан, андый галим табылган очракта да, капма-каршы фикер белән чыгыш ясаучы башкалары авызларына су кабып торырлар , дип кем кистереп әйтә ала... Тик бу хакта да ниндидер фикер алышулар баруы матбугаттта да, интернет форумнарында да чагылыш тапмады. Халыкара танылган дин галиме, үз чорында мөфти булып торган атаклы Риза агабыз Фәхретдинов та мондый үзгәреш зарурлыгы турында ләм-мим бер ни язмаган. Һәм аннан алдагы һәм соңгы мөфтиләрне дә бу мәсъәлә борчымады, тәҗеллеге көн тәртибенә менмәде... Әлеге ноу –хауны тәҗеллеген дәлилләү өчен Татарстанның кайда урнашачагыннан хәбәре юк һәм була да алмаган “ибн Фәлән” тегеләй әйткән, “ибн Төгән” болай әйткән дигән ык-мык сылтамалар белән генә ерак китеп булмый, ләбаса... Аяныч ки, кесәләрендә рәсми журналист таныклыгы йөртүчеләребезнең берсе дә күптән түгел мөфтилек иткән Габдулла, Госман, Ильдус хәзрәтләрнең әлеге үзгәрешкә карата мөнәсәбәтләрен, фикерләрен өйрәнеп, журналист тикшерүе уздырмады... Алай да танылган журналист Искәндәр Сираҗи язмаларында дин әһелләре дөм үги ителми... Әйтик, быелның16 апрелендә “Азатлык радиосы” сайтында Искәндәр Сираҗи белән корылган әңгәмәдә, ул чыгарган “Сираҗи сүзе” газетасында, аның хәзерге мөфти хәзрәткә мөрәҗәгате турында сүз бара. Минем игътибарны журналистның , “Сез үзегез "татарлар өчен традицион булган ислам" хакында сөйләргә яратасыз, үзегез безнең өчен генә түгел, хәтта Төркиянең үзендә дә артык ортодоксаль саналган, Урта гасырларда торып калган Исмәгыйль ага тәгълиматын таратасыз,” дигән җөмләсе уйга салды.. Ураза тоту вакытын үзгәртү матавыгы әлеге расламага барып чыкмыймы икән алай-болай?... Искәндәр Сираҗи мөрәҗәгатеннән җан тынычлыгын алган янә бер өзек китерү дә урынлы булыр төсле: "27 мартта Русиянең динара шурасында исламга, мөселманнарга, республикабызга бик зур зыян салырдай чыгыш ясадыгыз – ниндидер "ваһһабчылык"ны канун нигезендә тыярга өндәдегез.... Моңа үз башыгыз җиттеме, әллә чиркәү тирәсендә йөрүче берәр "дустыгыз" киңәш бирдеме?”Ягъни , әлеге ачынып әйткән реплика, вакыт үзгәртү турында карар ниндидер “киңәш”кә , басым ясауга буйсынып тумады микән, дигән гөманга да урын калдыра ... Янә килеп, төнге клубларга бару ниятендәге гөнаһлы мөселманнар өчен генә кулайдыр ул иртәңге намазның төн уртасында тәмамлануы... Рамазан ае башланыр алдыннан “Хозур” телеканалындагы мөфти хәзрәт үзенең чыгышында җәмәгать намазларын кыскарак тотуны хуплавын белдереп, моны физиология белән бәйләп сөйләгән иде... Хәлбуки, кайбер имамнарыбыз ул башлаган озынайту тенденциясенә үз өлешләрен кертергә атлыгыпмы, киресенчә, озынрак укуны хуп күрә... Алар, гавәм алдында үзләре кабатларга яраткан“әмирләрегезгә буйсыныгыз” дигән хәдисне “миңа буйсыныгыз”, мин әйткәнгә күнегез” дигән мәгънәдә генә аңлап, үзләренә дә кагылуын танырга атлыкмыйлар... Әйдәгез, бераз гына арифметиканы искә төшереп алыйк ... Тәравих намазына килүче ураза тоткан мөселманнар иң әвәле ике рикагать мәчет намазы, аннары җәмгысе алты рикагатьтән гыйбарәт( дүрт фараз, ике сөннәт ) ястү намазы укыйлар. Аннары егерме рикагать тәравих намазыннан соң, өч рикагать витр намазына чират җитә. Аннары озаклап, тәсфилле дога кылына. Әнә шуларга ураза тоткан 19 сәгатьне кушкач, һәм мәчеткә бару кайтуга юлга киткән вакытны да өстәсәң, егерме дүрт сәгать җитмәсә дә ни гаҗәп? Физик эш белән шөгылләнүче мөселманнар өчен боларны утыз көн буе җиңеп чыгу өстәмәләрсез дә ансат түгел... Шуның өстенә мәчет имамы, әлбәттә изге нияттән чыгып, бу чорда “Тәбәрак” сүрәсен чыгу аерата саваплы, дип белдереп, тәравих намазларын шуның хисабына бүселдерүне җайга салса, ә иң азактан дистәләрчә пункттан гыйбарәт, эш кушу сыман бәйнә-бәйнә тасдыйкълаулы, ләүхелмәхмүздә язылганнарны яңартуны кайгырту мәллә, дип торышлы су буе озынлыгында дога белән сипләүне гадәт итсә, хәлдән тайганчы “амин”, “амин”, дип түзүдән гайре чара калмый.......Хуш, әлеге номер үтә икән, димәк киләсә елга тәравих намазлары кысасында , утыз көн дәвамында тулаем Коръән чыгу планлаштырылу көтсә дә ни гаҗәп, тагын да мулрак савап җыю форсаты ачыла, ләбаса... Ураза вакытын, аннары тәравих намазын, аннары соң дога кылуны озынайтуны үзенчәлекле садизм, мөселманнарны интектерү, алардан көлү ниятеннән, дип бәяләргә исәбем юк, киресенчә, андый тырышлык , хактан да савапны гына арттыра торгандыр.... Аннары шулкадәр күп аятьләрне күңеленә бикләгән имамның ирешкәннәрен диндәшләренә җиткерәсне килүен тәккәбберлек чагылышына сылтап гаепкә алу да гадел булмас.. Миңа имамнарның изге гамәлне тегеләй үтәсәң 27 тапкыр арта , болай да итсәң янә 700 гә тапкырлана ди-ди , гел гел күңелләрне шәхси файда артыннан чаптырырга маташу да гаҗәпсендерә. Яхшылыкны исәп-хисап корып, шуның хәтле савап эшлим дә оҗмахка якынаям, дип түгел, ә күңел чакыруы, йөрәк таләбе белән, азагын уйлап тормый кылу игелеклеләрәк булмый микән? Йомран, әрләннәргә хас инстинктка буйсынып акча, байлык туплауга корылышның, шәхси файда өмет итеп савап эшләү комарына ялгануы матур түгел...Габдулла Тукайның, “оҗмахка да керәсе килми, чөнки анда ибне адәм бар” , дигән шигъри юлы, әнә шундый, комарланып, шәхси мәнфәгатьне алга сөреп оҗмахка ирешүчеләр компаниясенә эләгүгә җаны тармаудан чыгып язылганга охшап тора... Мөхтәрәм Җәлил хәзрәтең , бездә кайберәүләр баш юк килеш, каш керфек төзәтә башлый, дигән гыйбарәсе бер дә истән чыкмый...Мисал өчен бер җомга вәгазендә мунчада бисмилла әйтергә ярамый, дигән фикер тәгәрәтелде. Тәһарәт, госел тәһәрәтен мунчада алганда бисмилла әйтмичә генә алырга тиеш, булып чыга...Янәмәсе анда җен пәриләр... Үзең салган йорт түбәсе астына ванна бүлмәсе яки мунчасы булган, яки ихтасында мунча җиткезгән кеше җен-пәриләрне пропискага кертүче булып чыга...Ә ни өчен ул үз биләмәсендәге “өйдәш”ләрдән шыкаеп бисмилла әйтмәскә тиеш ди? Әле җитмәсә җеннәрнең кайберләре ислам динен тота, һәм алар намаз кыла, дип тә сөйлиләр түгелме соң, мәчетләребездә?...Ислам тәгълиматы кешенең иреген чикләп аны тар кысаларга кауламый. Анда, гамәлләрнең, фәлән төрлеләрен кылсаң, гөнаһлы да саваплы да саналмый, төгән төслеләрен кылу хупланмый( гөнаһ та санаолмый), ә фәлән-фәләннәрне кылу гөнаһка керү дип, котегорияләргә бүленгән. Ә безнең җете яшел дәгъвәтчеләр бөтенесен бер чыбыктан сөреп, ак һәм кара төсләрне генә калдыра, ярый һәм ярамыйга бүлә, һәм ансат кына үз хозурына килгән бәндәләрнең кеше булып кына яшәү мөмкинлеген чикләп әүлиялыкка ирештермәкче... Ә бер җомгада ишеткән Дәҗҗал турындагы вәгазь гомумән һушны алды... Имеш, ахырзаман алдыннан Хак Тәгалә кешеләргә, ачлык, ялангачлык, чирләр, башка бәла-казалар төяп шул затны җибәрә. Дәҗҗал , күркәм кеше кыяфәтендә килә һәм туктаусыз ишелгән бәлаләрдән араларга вәгъдә биреп кешеләрне үз артыннан иярергә димли. Әмма, аңа иярмәскә кирәк, ди мулла...Күпләр, бигрәк тә хатын-кызлар , балалары хакына ияреп ялгышачаклар, имеш.... Менә сиңа кирәк булса, балалары хакына аналарның утка суга керүләре хилаф гамәл, имеш... Хет көл, хет ела.. Иң аяусыз атеистлар да нәкъ менә шул дулкында тарих дәвамында динне кире кага. Алар фикеренчә , җир йөзендә гаделсезлекләр адым саен, сугышлар, төрле әшәкелелекләрнең исәбе хисабы юк, һәм рас Хак Тәгалә Җиргә барысын да, шул исәптән явызлыкны да яраткан һәм юллый икән, димәк ул үзе явызлык чыганагы булып тора... Хикмәти Хода, рәсми дәгъвәтчеләребез шундыйлар тегермәненә су коя башлаганмы? Әллә алар, кем әйтмешли, “бергә гомергә”ме соң?... Язучы Георгий Климов, журналист Александр Невзоровларның , дин җитәкчеләре киемнәре погоннарын каплый, дип белдерүләрендә хаклык бар микән әллә соң? Яки динебез сагына алынганнарның халык теленә менгән үтә дә гыйбрәтле тарихи әңгәмәдән хәбәрләре бөтенләй юкмы? Анысының кыскача, якынча эчтәлеге болай: Университет аудиториясендә Хак Тагаләне явызлыкны яратучы буларак явызлыкка чыгаручы профессорга ,бер студенты, -Суыклык бармы? – дигән сорау бирә. - Бар! –ди атеист профессор. - Ялгышасыз, сэр, суыклык юк, җылылык юклыкны без шулай тамгалыйбыз, ди студент. Аннары, - Ә караңгылык бармы? –дип сорый. - Бар! – ди профессор, бу юлы тотлыгыбрак. - Караңгылык ул яктылыкның абсолют булмавы, - ди студент һәм, - Ә явызлык бармы? - дигән өченче соравын тәгәрәтә. - Ничек инде явызлык булмасын, ул һәр кайда, -ди профессор. - Явызлык ул күңелләрдә Аллаһ Тәгаләнең юклыгы, -дип җавап күндерә студент. Ул студент Альберт Эйнштейн була ...Гомере азагында да ул, галәмдә бик зур Куәт бар һәм ул Куәт мәхәббәт, яктылык та җылылык та, кешеләрнең үзара тартылулары да аннан, Хак Тәгалә Мәхәббәттән гыйбарәт, дип язып калдыра... Миңа калса, Туфан Миңнуллинның Әлдермештән Әлмәндәр” исемле моңсу комедиясендәге сыман ниндидер Дәҗҗалны кешеләргә эшәкелекләр кылырга дигән фәрман белән Җир йөзенә командировкага озату ышандырмый...Кешеләрнең күңелләре белән ихтыяри Хак Тәгаләдән китүләре явызлыкны “сәхнәгә” чыгара... Илебездә Үктәбр түнтәрелешенән соң мәчет, чиркәү манараларын кисү , күңелләрдән динне каулау ачлык, сугыш афәтләренә, ГУЛАГ золымына, эчкечелеккә, җенси бозыклыкларга, сабый балаларны киң алымда ятим калдыруларга, моңарчы күз күрмәгән, колак ишетмәгән әшәкелекләргә юл ачканы якын тарихыбызда гына ләбаса... Әмма ләкин дини тормышыбызда уңай үзгәрешләр дә шактый...Тиздән мин яшәгән Шәмәрдән бистәсендә өченче мәчет ачылырга тора... Гөрләп эшләп торган ике мәчетнең берсендә көн саен, ә икенчесендә берничә тапкыр ифтар мәҗлесләре узды. Мәчеттә укылган байтак намазларда Төркиядән килгән затлы, тирән белемле кунак, Коръәнхафиз имам торды. Быелгы кунагыбызның исеме Адәм, Коръәнне яттан беләм дип намазларны озын озакка сузмады, кыска - кыска аятьләргә генә мөрәҗәгать итте, тәравих намазлары һич тә ялкытмады, киресенчә күңелләрне сафландырды, нурландырды... Быел да гает көнендә, Америкадан кунакка кайткан бистәдәшебез Мәдинә ханым Әпсәләмова сабыйлар өчен сый-хөрмәтле, бүләкләр өләшүле кызыклы уенлы- бәйгеле бәйрәм - мөселман сабан туе уздырды... Һәм бу язмада Шәмәрдән тарихында якты сәхифә саналырлык янә бер күңелле вакыйганы искә алып үтү урынлы булыр төсле. Мәдинә сеңелкәшнең әнисе Алсу ханым Фазлый кызы – Җәлил хәзрәтнең мәктәп укытучысы. Җәлил хәзрәт , узган ел бистәбез мөселманнары белән очрашуга килгәч, Алсу ханым аңа зал түреннән гавәм арасыннан торып инглиз телендә сәлам биреп , нәрсәдер тезде...Җәлил хәзрәт аптырап калмады, саф инглизчә җавабын күндерде.... "Татарстан яшьләре", 2018, июнь.

Җир күчәреннән ычкынмаячак

16.12.2013 Җәмгыять Татарстан яшьләре “Кол булган кеше патшага әйләнсә, ахмак туйганчы ипи ашый башласа, яманатлы хатын кияүгә чыкса – җир тетри, хезмәтче туташ байбичәсе урынын алса – җир моны күтәреп тора алмый”, диелә Сөләйман пәйгамбәр риваятьләре китабының 30нчы бүлегендә. (“От трех трясется земля, четырех она не может носить: раба, когда он делается царем, глупого, когда он досыта ест хлеб, позорную женщину, когда она выходит замуж, и служанку, когда она занимает место госпожи своей”. Книга притчей Соломоновых, гл. 30). “Домашний” телеканалында байтактан госманлылар империясенең иң шанлы чоры турында “Великолепный век” телесериалы бара. Төрек солтанының колы Роксолана, тора-бара солтанның никахлы хатыны булып куйгач, биләмәсе өч кыйтгага җәелгән кодрәтле империядә тетрәнүләр башлана. Алтын Урда дәүләтендә хан хатыннарының берсе, Роксолана сыман, әтрәк-әләмнәргә хас тәкәллефсезлек белән законнарны, гореф-гадәтләрне аяк астына салып, җанкыюлар аша үз улын тәхеткә утыртуы аркасында фетнә арты фетнә чыга, хан арты хан алмашына, ә һәр алмашыну аркасында аксөякләр катламы җилгәрелә һәм ахыр чиктә “өйрәсе сыегайган” ил таркалуга дучар була. Һәр уңышның матди нигезе бар. Әйтик, яхшы эшче шәп спортчы, атаклы музыкант, бөек конструктор яки галим, кыскасы, үз һөнәрләренең чын осталары пәйда булсын һәм мәйданга килсен өчен, шул максатта чыгымнар тотып, шартлар тудыру, ә иң мөһиме – талантларның канатлары каерылмасынга бу өлкәләр белән чын зыялылар идарәсе булдыру сорала. Мәгълүм ки, әтрәк-әләм җитәкче, димәк ки, әтрәк-әләм хакимият тә затлыга, талантка юл бирмәскә тырыша, аңа каршы сугыш ача. Җәмгыятьне тәшкил итүче һәр берәмлекнең югары катламга омтылучы каймагы, өресе була. Мәсәлән, Октябрь революциясенә кадәр авылдагы ару катлам уңган крестьяннардан һәм руханилардан гыйбарәт булган. Революциядән соң булдыклылар – кулаклар, ә белемлеләр мулла калдыклары дип тамгаланып, бетерелүгә дучар ителгән, сөрелгән, эш өчен кирәк дип табылып исән калдырылганнарының балаларына белем алуга юлны япканнар. Изге урын буш тормый, без үскәндә авыл интеллигенциясен нигездә крестьян гаиләсеннән чыккан авыл хуҗалыгы белгечләре һәм тамырлары крестьянга һәм ара-тирә муллаларга да тоташкан укытучылар тәшкил итте. Тормыш законы шундый: кешеләрдән торган теләсә-нинди төркем, даирә, зурмы ул, кечкенәме, гарасатлар кичереп, чәлпәрәмә килсә дә, пирамида формасына җыелу үзлеген җуймый. Төрмәләрдә дә иерархия бар, анда да формаль түгел катламнарга бүленеш котылгысыз. Русиядә 1917 елгы революциядән соң Сөләйман пәйгамбәр искәрткән шартлар берьюлы, җитмәсә, җәмгыятьнең һәр буыны-күзәнәгендә диярлек, ягъни төрле-төрле дәрәҗәдәге даирәләрдә бер дулкында үтәлә. Нәтиҗәдә, ачлык, мур кырылышы, ГУЛАГ, сугыш афәтләре, сөргеннәр миллионнар гомерен өзә, ә тора-бара байтак халыклар язмышын кыл өстендә калдыра. Мәгълүм ки, коммунистик хакимият диннәрне сүгү белән беррәттән, плагиатка барып, аларны үз арбасына җигәргә дә маташты. Мөхәммәд пәйгамбәр г.с.гә Хак Тәгаләдән “Укы!” дип өч кат иңгән вәхине “Укырга, укырга, укырга!” дип үзгәртеп корганнары күз алдыбызда. Янә килеп, христиан динендә изге өчлек – Изге Рух, Ата һәм Ул булса, боларныкында Маркс, Энгельс, Ленин – өч баш бер сурәттә плакатларда гәүдәләнеш алды. Диндә сәхәбәләр олылана, ә коммунистик тәгълимат ялкынлы революционерларга табынуны кодалый. Чиркәү әледән-әле бәгъзе тәкъва бәндәләрне изге дип танытса, КПСС Павлик Морозов, Зоя Космодемьянская, Гастелло, челюскинчылар, панфиловчылар, стахановчылар, Гагарин һәм башкаларны каһарманлаштыруны кагыйдә иткән иде. Дин вәгазь укуны алга сөрде, ә КПСС агитация һәм пропаганда, ягъни үгет һәм коткы белән сукыр черкидәй ябышты. Коткы дигәннән, безгә мәктәптә укыганда өзми-куймый “бөек урыс әдәбияты” дип сеңдерделәр. Конкрет урысныкы дип ассызыкланучы әдәбиятның, чыннан да, бөеклеге бәхәссез. Ә бу аның милли чикләрне белмәгән халыкчанлыгында, изүчеләрне хурлык баганасына кадаклап, гадиләрне яклавында, кешеләргә терәк, рухи көч, өмет чыганагы булуында, гуманлылыкны кайгыртуында иде. Татар әдәбияты да шундый иде, әлбәттә. Һәм ул, Кол Гали чорыннан башлап, һәр дәвердә хәл кадәренчә шул хакыйкатьне алга сөреп килде. Без белгән чорда, авыл башлыкларыннан алып, төбәк, тармак, хәтта ил җитәкчеләренең үзләре хакимлек иткән даирәләрдә, биләмәләрдә кылган уңай гына түгел, тискәре гамәлләре дә хакыйкый зыялы каләмзатлар тарафыннан газета-журналларда, китап һәм экраннарда гадел бәяләнеп, чагылыш таба алды. Әлбәттә, иң изге эштә дә кабәхәтләр казганырга мөмкин һәм киресенчә. Әйтик, чишмә башында урыс әдибе Михаил Булгаковның “Собачье сердце” бәянында тасвирлаган Шариковлар системасы иң яхшы дигән кешене дә рәхәтләнеп изә. “Миңа нишләсәм дә ярый, аларга берни дә ярамый, миңа күп кирәк, халыкка – шымытыр, аларның күле кипсен, минем диңгез шауласын” – түрәкәй шариковичларның яшәү шигарьләре шушы. Шариковлар токымы, үзләре табынган КПССның умырткасын сындырып һәм СССРны таратып, гомумхалык байлыгына ия булып куйдылар һәм үзләренчә, ягъни “бүлү таблицасы” нигезендә идарә итәргә керештеләр. Нәтиҗәдә, көндәлек тормышыбызда һәртөрле җимерелү-һәлакәтләр нормага әйләнде. Әмма Җир күчәреннән ычкынмый. Җирнең күчәреннән ычкынмау сәбәбе, минемчә, элегрәк һәртөрле тетрәнүләрне йомшартучы, аммортизацияләүче иманлы кешеләрдән торган саллы катламның могҗиза белән сакланып калуында иде. Без яшәгән чорда һәм җирлектә ул интеллигенция дип аталды. Интеллигентның һөнәри чакырылышы – намуслы иҗади хезмәт. Бар иде татарда да алар. Табиблар, укытучылар, инженерлар, әдипләр, композиторлар, сәнгатькәрләр... Җырчылар бар иде. “Татарстан” исеме йөрткән йөзек кашыдай радио-телевидениебезне хәтерләүчеләр әле дә күп. Интеллигенциябез хакимият белән билгеле бер ара саклавы, ягъни бер табактан ашамавы, мул табыннан атылган сөяккә алданмавы, махсус җимле тагаракка капланмавы, түрәләргә багышлап мәдхияләр иҗат итмәве, фикъри һәм әхлакый оппозициядә кала алуы, кыскасы, җан сатмавы белән гади халыкның ышанычын һәм ихтирамын казана иде. Һәм халык мәхәббәтеннән егәр алучы зыялылар катламы хакимияткә бәйдән ычкынмау, чыгырдан чыкмау өчен җитди киртә булып торды. Җирле хакимият интеллигенция белән хисаплашырга, аның аң-белем ягыннан һәм әхлакый өстенлеген, ил егәрен арттырудагы өлешен танырга мәҗбүр иде. Ислам тәгълиматы явызлыкка каршы чык, көрәш, әгәр көчең җитмәсә, сүзең белән, анысына да хәлең юк икән, күңелең белән карыш дип өйрәтә. СССР чорында интеллигенция дә билгеле бер дәрәҗәдә сүзе һәм күңеле белән золымга карышып, үз тормышыннан ямь һәм мәгънә табып яшәде. СССРның иң югары җитәкчелеге, 100 процент шариковлашуның илебезне һәлакәткә китерәчәгенә төшенеп, аңлы рәвештә аларның “башбаштаклыгы”на түзгән дип фаразлыйм. Милициянең беренче карашка интеллигенциягә катнашы юк кебек. Әмма аның структурасында карак җитәкчеләрне авызлау өчен БХСС атлы хезмәт булып, анда эшләүчеләрне, минемчә, интеллигенциягә кертеп булгандыр. Һәрхәлдә, җинаять эзләү бүлеге оперларының “бөтен кара эш безнең сыртта, ә БХСС хезмәтендә ак перчаткалы интеллигентлар” дип сукранулары шул даирәдә хезмәт итүчеләр өчен сер түгел. Мондый мәзәк тә бар иде СССР чорында. Имеш, гид чит ил туристларына Мәскәү күрсәтеп йөри. Менә болар Лубянка мәйданына килеп чыга. Туристлар: – Бу нинди оешма? – дип сорый. – Бу – КГБ, Совет хакимиятеннән риза түгелләр белән шөгыльләнә торган оешма, – дип аңлата гид. Йөри торгач, УБХСС урнашкан бина очрый. – Ә бусы? – дип кызыксына туристлар. – Монысы совет властеннән риза кешеләр белән шөгыльләнә торган оешма, – ди гид. Чыннан да, эш урыныннан явызларча файдаланып, халык милкен имүче намуссыз совет җитәкчеләре һәм алыпсатарлар белән көрәшә, ягъни хакимиятнең ришвәткә кереп батмавын кайгырта иде погонлы интеллигентлар. Үзгәртеп кору башлангач, хакимияткә үзенчәлекле оппозициядә торган,К халык ихтирамына лаек БХСС хезмәтенә нокта куелды. СССРны һич кенә дә кухняларда совет хакимиятеннән зарланып, эчен бушатучы, үзгәртеп кору чорында кыршылган пәлтә киеп, митингларда пар чыгаручы интеллигенция җимермәде. Пролетариат юлбашчысы Ленинның “бетерсә безне бюрократия генә бетерәчәк” дигән даһи күрәзәсе раска килде. Җинаять кылучыны эзләүдә беренче кагыйдә – аны кылудан кем отканлыгын ачыклау. Димәк, отучылар саткан, җимергән булып чыга СССР атлы дәүләтебезне. Хуш, партия җитәкчеләренә карата гади халыкта ышаныч элек тә әллә ни зур түгел иде һәм кемлекләре танауларына чыккан ул токымның хыянәтенә гаҗәпләнүче булмады да кебек. Ә менә интеллигенциябезнең үз кыйбласыннан тайпылуы авыр кабул ителә. ГУЛАГлы Сталин чорында да, үзгә уйлаучыларны психушкалар көткән торгынлык елларында да намусын хәл кадәрле саклый алган интеллигенциябезне үзгәртеп кору дәверендә ниткән кырау сукты соң? Миңа калса, кыйбла үзгәрүгә җирлекне хакимияттә утыручыларның язучы, фән кандидаты, фән докторы, академик кебек исемнәрне таныш-белешлек, акча ярдәмендә “яуларга” керешүе тудырды. Үзләре һәм сәләтсез якыннары, куштан һәм шома ялчылары өчен шундый үрләр яуланып кына калмыйча, андыйлар иҗади хезмәт белән бәйле структураларга җитәкчелеккә үк үрмәләделәр. Зыялылылар бетүе хакында беренче булып “Казан утлары” журналында Мөхәммәт Мәһдиев “Татар зыялысы – ул кем?” дигән мәкаләсе белән инде әллә кайчан чаң суккан иде. Тик ул заманда чын интеллигенциягә чакырылыш та, җирлек тә бетмәгән иде кебек. Әдәбиятыбызда Мәһдиев үзе, Миргазиян Юныс, Адлер Тимергалин, Зөлфәт, Мөдәррис, Фәннур Сафиннар мәйдан тота иде ләбаса! Мәгариф белән үз туган телен, урыс, гарәп, француз телләрен яхшы белгән чын интеллигент, чын академик Мирза Мәхмүтов җитәкчелек итте түгелме? “Татарстан” радио-телевидениебез бик затлы булып, ул чорда күрсәтелгән яки тапшырылган спектакльләрнең, әдәби-музыкаль тапшыруларның югары зәвык белән, җиренә җиткереп әзерләнүе истә калган. Кол Шәриф мәчете хозурында уздырылган сыра бәйрәмнәре, рок-концертлар татар интеллигенциясенең әхлакый һәм рухи тар-мар ителүе уңаеннан башланган тантаналарның беренче бүлеге иде. Икенче бүлектә ниләр булганын искә төшерүне, өченчесендә ниләр күрәчәгебезне фаразлауны мөхтәрәм укучылар иркенә калдырыйк. Инде Сөләйман пәйгамбәр кисәткән шартлардагы тетрәнүләрдән зыялыларсыз да сакланып булуы хәл ителгәнгә охшап тора. Мәсәлән, бүген хатын-кыз, хәтта бик теләсә дә, ансат кына дан чыгара алмый. Ярымшәрә хәлдә халык каршына сәхнәгә чыгу да гүзәллек бәйгесе кысасына кертелеп, бер дә хурлыклы түгел, ә дәрәҗәле гамәл санала. Франциядә дүрт ирдән дүрт бала тапкан хатынны әздән генә президент итеп сайлап куймадылар. Йорт хезмәтчеләре, секретарьшалар олигарх хатыннарына әвереләләр һәм иҗтимагый баскычта бүген алар бөтенесе бер югарылыкта торалар. Туйганчы ипи ашаган ахмакларны мәйданнарга, стадионнарга яки экран каршысына җыеп, спорт уеннарына җәлеп итеп, акыртып бушандыру хәл ителгән. Аннан килеп, лаексызларның теләсә-нинди кәнәфигә, хәтта илләр тәхетенә утыртылуы да уенны хәтерләтә. Күбесе, үз ихтыярларыннан мәхрүм хәлдә, без белмәгән ниндидер чын Хуҗаның җептән тартуына буйсынып идарә ителәләр сыман. Кыскасы, Җиргә күчәреннән ычкыну инде янамый. Тулырак: https://matbugat.ru/news/?id=8954&ysclid=mejj5a36qq562585098

ЯҢА ДҮРТЪЮЛЛЫКЛАР

*** Тылсымлы төшләр артыннан килә Кырыс өннәр; Караңгы төннәрне алмаштыра Якты көннәр... *** Шома түрә оныгын өйрәтә Урларга, урларга, урларга; Шунсыз менеп булмый, -ди үрләргә, Һәм уздырмыйлар,- ди түрләргә... *** Дөньяга баш булмак булган Чыңгызган... Ленин... Гитлер... Ә тулы җиңү яулаучы Мөгаен интернеттыр... *** Тыңлаучы таба алмасаң, Сереңне чиш җилләргә : "...Ватанда шәп яшәүчеләр Күченә чит илләргә...." *** Бүген безнең уй гамәлләр Телефонга бәйләнгән... Әллә инде ул кешенең Әгъзасына әйләнгән?... *** Бүлнис юлын оныттым, дип, Һаваланасы килә; Дәваланасы килүдән, Дәваланасы килә... Рөстәм Зарипов, Саба.Шәмәрдән. ---------------------------------------------------------------------------------- *** Күңел каядыр атлыкмый, Атларга атланмасаң, Ни кирәген аңламыйсың Берәрсе мактанмаса... *** Бәхеттән туарыласың, Нужа басса эт җиктерә... Мәхәббәт китә дә бара, Өмет китми интектерә... *** Хатыныңа, "ханбикәм", -дип дәшсәң, Таҗдай балкыр башыңдагы кәпәч.. Әгәр, "сукыр тавык"! ,- дип җикерсәң, Син инде лачын түгел, ә әтәч.... *** Кемнәр генә иҗатчы саналып, Рухын бутамакта халыкның; Күтәрелдек , дип бүксә кагалар, Гәрчә алар чүптәй калыкты... *** Юк яхшы һәм юк начар кешеләр, Бар ят затлар, бар үз ишләрең... Үзеңнеке нишләсә дә ярый, Ятларга шыкырдый тешләрең... *** Иртәгә -соң, ә бүген- вакыт юк, Кичә иртәрәк, дип тукталдым.... Хыялларым чәлпәрәмә килгәч , Нигә гел шулай? - дип уфтандым... *** Үрмәләүче каләмзат - "очыйк!" - ди, Сабырсызы димли түзәргә, Ишкәксезе, - "океан кичик!" -ди, Мүкләге котырта сөзәргә... *** Сылу гәүдәле гүзәл зат очраганда, Ир-ат халкы, әсәрләнеп, туктап кала... Ә ул очыш халәтендә атлап бара, Башка ханымнар җанына салып яра..

ДҮРТЪЮЛЛЫКЛАР

*** -Бу ни хикмәт, бар да сине мактый, Югыйсә син исән , таза һәм сау... -Түрәлектән киткәч , хәл үзгәрер, Һәм мактауны алмаштырыр таплау.... *** Усал шаяртуның тәме, яме Дошманыңның җенен чыгаруда, Җаен табып, бер үткен сүз белән Чабып барган атын туаруда... *** Бюрократлар үрчи, арта тора, Җенси якынлык кылудан бәйсез... Алар калдырмакта кешеләрне Вакыт-вакыт кояшсыз йә айсыз... *** Дуслар кирәк, җан дусларсыз булмый, Бәләкәй чакта да, үскәч тә, Алар күңелеңдә торып кала, Инде бакыйлыкка күчкәч тә... *** Төрле чагы була, бу тормышның, Әле куандыра , әле үрти; Дошманнарың сиңа кул селтәми, Дуслар кайчак селти... *** Каядыр очынып барган чакта Юл ялгышып адашсаң, бик кыен... Баруыңның мәгънәсе югалтсаң, Иелә баш , кәкерәя муен... *** Яраткан остазыңны күрүгә, Укучы чагыңа кайтасың... Татар теленнән укытканына, -Исәммесегез, - дип әйтәсең.... *** Бүлнисләргә юллар такыр, мин дә урыйм, Юкарталар кесәне дип, авыр сулыйм..... "Медиклар һәм мидәкләр» , дип бәян яздым, "Акча эчәкләр", исемле роман сырлыйм.. *** Милиция полиция булып куйды, Медикларга бу яңалык ошамады Педагоглар мыек астыннан елмайды, Ә елмайтты медикларның пошаманы.... *** Тәнебезгә кемнәрнең бар, ниткән хакы? Ярмыйча кабергә юл юк, закон каты... Сөякне кискәли, ача баш капкачын, Бүксәне ярып актара , ак халатлы... *** Утта янмый , суда батмый, дип тә, Төшерергә мөмкин күңелне, "Экскремент", дигән төшенчәне Шул сыйфатлар ача түгелме?... *** Йокың туйган, тамагың тук, өстең бөтен, Тормыш дәшә, күктән кояш җылытканда. Бабай булу хыялларыңа чик куймый, Әби ире булуыңны онытканда... *** Хатын-кызлар ияге дә , русча әйтсәк - "Подбородок" була-ягъни, сакал асты... ...Камил телебезне кем ни хакка сатып, Нәсел нәсәбен ияртеп шакаллашты? *** Табиб хозурында каушап калам, Мин кош гүя, әмма канатсыз.... Халатлылыкның русчасы, имеш, Була, дип әйтәләр - халатность... *** (Татар филологына дан!) Ул тиз таный татар сүзен - Организм– арган изем. Ирония - ир он өя, Ә "сарык күзем" – сарказм... *** Аһ , бу безнең уңган - булганлык, Татарлыкны җиңә булгарлык, «Булгар радиосы»н тыңларбыз, Ошый ул тараткан "булгарныс.".. *** Уттай яндым, ул боз иде, Язмышыма күндем... Мәгъшукам эри башлагач, Сүрелдем дә сүндем.... *** Булуның аргы ягына чыктым , -Без булдырабыз!– дип якландым... -За«булдыг»а ? - дип , кайсыдыр көлде, – Көнләшәләр, -диеп акландым...... Рөстәм Зарипов Саба, Шәмәрдән ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- САГЫШ Без яраткан затлар китеп бара, Ташлап та китәләр, калдырып та, Сагыш салкыны өшетә җанны, Һәм ялкыны ала яндырып та... *** Җиңү шатлыгы кичерер өчен, Җиңел кирәк түгел, читен кирәк. Дөреслекне ахмаклар да әйтә, Ә ялганлар өчен зиһен кирәк... *** Татфакташлар яза кешни-кешни, Бер-берсен узам, дип, кабаланып; Нәсер, бәян, романга дөнгечли Милли һәм сексуаль хафаларын.... --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- *** Уттай яндым, ул боз иде, Язмышыма күндем... Мәгъшукам эри башлагач, Сүрелдем дә сүндем.... *** Тәнебезгә кемнәрнең бар, ниткән хакы? Ярмыйча кабергә юл юк, закон каты... Сөякне кискәли, ача баш капкачын, Бүксәне ярып актара , ак халатлы... *** Кем иртүк тора, аңа Хак Тәгаләдән тама.. Ә кемдер йоклап кала, Ул да аласын ала.. ** Диктатураны рәсемдә чагылдырсаң, - Килеп чыга көтү һәм көтүче... Демократия сүрәте : Шул ук көтү, Әйдәрләр өч кәҗә, көтүче һәм аның эте.. *** Затлы әсәрләргә юлны яба Асрама басмалардагы мөхәррият; Әтрәк-әләм каләмзатка кирәк түгел Төпле белем, камил акыл, изге ният... ** *** Кемдер якшылык эшләсә мин шаккатам, Икенче тапкыр эшләсә тел шартлатам Өченчесен тиеш санап, инде көтәм, Дүртенчесен, аяк терәп, таләп итәм... -------------------------------------------------------------------------------------------------------------- *** Кайгы тез астына ора, Шатлык куя канат... Кулда- дилбегә. Каулыйсың. Кая илтер пар ат... *** Хәтер үткәндә бутала, Хыял -киләчәктә, Күңел - күбәләк, уктала Чәчәктән-чәчәккә... *** Котырган эттән ким түгел Тел ычкынса бәйдан ; Мондый сәләт ачылганда Күпләр кала хәйран... *** Вузлар бушлай укытмыйлар, Кирәген өйрәтмиләр. Китапханәдә белем ал, Бер тиен түләтмиләр... *** Аякка бахил киясең, Хастаханага килгәч Бәхилләшү искә төшә, Ак халатларны күргәч... *** Уйлап торырга яратмыйм, Тартмыйм һәм эчмим, Шуңа күрә тыныч кына, Эшлим дә эшлим... *** Дөнья акылыннан язган, Шул турыда сөйләшикме? Каршы көрәшикме, әллә Җүләрлектә беләшикме? *** Гәҗит-журнал ахмакка да Акыл өйрәтә, теләп, Акылыннан язганга да, Язылса, була терәк... *** Җүләрләр патшасы булыр өчен Акыл кирәк түгел. Наданнарны алга әйдәкләргә Комачаулый белем... *** Салкын канлы ир-ат тигез атлый, Кайнар холыклысы абына, Тугърылары хатынын ярата, Тугъры түгелләре - табына... *** Милиция полиция булып куйды, Медикларга бу яңалык ошамады Педагоглар мыек астыннан елмайды, Ә елмайтты медикларның пошаманы.... ------------------------------------------------------------------------------------------------------------- *** Ахмаклар күрәлми акыллыны, Белемлене – надан, Кабәхәтләр көлә намуслыдан, Юмартлардан саран... *** Миңа бары ул кирәк , дип, Тырыша каратырга.... Үзеңне сөймәүчене дә, Ярый ич яратырга... *** Картлык бик тиз килеп җитә, Акыл атлый соңарып... Уй-фикерләр ахыр чутта Бетә тәмам чуалып... *** Алга талпына гәвам, Һәркем тормышы – роман; Төзәтмәләр кертә заман, Кемгә шәп, кемгә яман... *** Татфакташлар яза кешни-кешни, Бер-берсен узам, дип, кабаланып; Нәсер, бәян, романга дөнгечли Милли һәм сексуаль хафаларын.... *** Бүлнисләргә юллар такыр, мин дә урыйм, Юкарталар кесәне дип, авыр сулыйм..... "Медиклар һәм мидәкләр» , дип бәян яздым, "Акча эчәкләр", исемле роман сырлыйм..

Тансыкка тары боткасы

23.01.2014 Мәдәният. "Татарстан яшьләре" Халкыбызның яраткан әдибе Мөхәммәт ага Мәһдиевнең “Фронтовиклар” романында икенче планда бик үзенчәлекле бер образ бар. Ул – район мәгариф бүлеге инспекторы Хәкимов. Әлеге инспектор ир-атка хас булмаган вакчыллык белән, мәктәпкә килеп, укытучыларның дәресләрен җентекләп, өтере-ноктасына кадәр тикшереп кенә калмый, ә өйләренә дә йөреп, шәхси китапханәләрен барлый, нинди китаплары булуын, нинди газета-журнал-брошюралар алдыруын, конспектлавын тәфсилли. Ни өчен шулай кыланган соң әлеге вазыйфа иясе? Миңа калса, ул чордагы совет хакимияте нигездә гади, ярлы крестьян гаиләсеннән рекрутланган укытучылардан яралган яңа интеллигенцияне тизләтелгән темпларда җитлектереп, илдәге рухи тормышны әйдәп баручылар, үрнәк авангард әзерләүне әнә шулай көйләгән. Сабый чагымда безнең җыйнак өебезгә байтак газета һәм журнал килә иде. Балаларның – үз, өлкәннәрнең үз китапханәләре гөрләп эшләп торуы да хәтердә. Укытучылардан күрмәкче, барча авылдашлар затлы әдәбият үрнәкләрен капланып укыды. Виктор Гюгоның татар телендәге әкәмәт калын “Хокуксызлар”ын укып, байтак авыл егетләре йоклаганда төшләнеп саташкандыр дип чамалыйм. А.Чеховның том-том хикәяләре, Л.Толстойның “Яңадан туу” һәм “Хаҗи Моратның башы” китаплары, М.Горькийның “Малайлыкта”, Н.Островскийның “Корыч ничек чыныкты”сы, М.Шолоховның “Тын Дон”ы кергән – дүрт, “Күтәрелгән чирәм”е кергән ике том дисеңме... Барысы да татар телендә иде. Боларга тора-бара Шишковның “Хәсрәт дәрьясы” әсәре, Достоевскийның “Җинаять һәм җәза”сы, А.Фадеевның “Тар-мар”ы һәм “Яшь гвардия”се, А.Рыбаковның “Хәнҗәр”, “Бакыр кош”лары килеп кушылды. Болар янәшәсендә татар әдипләре иҗаты һич тә югалып калмады – Фатих Хөсни, Кави Нәҗми, Габдрахман Әпсәләмов, Әмирхан Еники, Гамил Афзал, Адлер Тимергалин, Атилла Расих китапларының тышлары, кулдан-кулга йөреп, тәмам тузып бетә иде. Авылыбыз көтүчесе хакында күрше авылның иң чибәр кызын алды дип шау иткәннәр иде берара, менә шул көтүченең, хатыным өчен дип, бездән бер кочак “Совет әдәбияты” журналы күтәреп алып чыгып киткәнен хәтерлим. Әлеге әдәби журнал халкыбызны атаклы язучылары иҗаты белән беррәттән урыс, чит ил классиклары һәм замандаш әдипләр әсәрләре белән дә туган телебездә таныштыруны җайга салган булган. Мәскәү бер көндә төзелмәгән сыман, заманында бу басманың ике йөз меңгә якын тираж җыя алуы нигезендә күпләрнең фидакарьлеге, еллар дәвамында түккән намуслы тырыш хезмәте, гаделлеге ята. Чит ил әдипләреннән халык яратып, егылып укыган әсәр төрек әдибе Ришат Нури Гүнтекиннең “Чалы кошы” булды дисәм һич тә ялгышмамдыр. Халкыбызның әдәбият һәм сәнгатькә мөкиббәнлеге, яңа чыккан берәр роман, пьеса яки җырның күпчелек тарафыннан хуплануы әсәр каһарманнары исемнәренең яңа туган балаларга еш кушыла башлавында чагылыш тапкан. “Рөстәм маҗаралары” фантастик бәяны – Рөстәм, “Беренче мәхәббәт” пьесасы – Тәлгать, ә “Чалы кошы” романы Ришат һәм Фәридәләрне ишәйткән дип беләм. “Чалы кошы” романы – дөньякүләм танылган роман, ягъни бестселлер, ул бик күп илләрдә һәм телләрдә таралып, миллионнар тарафыннан йотлыгып укылды һәм укыла. Ят авылга укытучы һәм фельдшер булып килгән кызлар бу әсәрдә үзләрен тануын, мәрхүмә әниемнең дә, аның хезмәттәше – укытучым Сафия апаның да бу әсәрне шулай тоеп, бик яратып укыганнарын беләм. Урыслар әлеге әсәрне “Королек – птичка певчая” исеме аша таныйлар. Аның җирлегендә Төркиядә ике тапкыр фильм төшерелеп, тамырлары әтисе ягыннан – Кырым, ә әнисе яклап Казан татарларына тоташкан Айдан Шенер Фәридә ролен уйнаган 7 сериялесе бик күп илләр, шул исәптән Русиянең “Домашний” каналы аша урыс телле аудиториягә кат-кат җиткерелде. Телгә алынган шушы телеканалда төрекләрнең “Великолепный век” сериалы бара. “Чалы кошы” фильмын да кайбер бәйрәмнәрдә урыс телеканаллары күрсәткәли. Интернеттан Иранның дөньякүләм танылуга ирешкән “Цвет рая” атлы искиткеч фильмын да табып карау мөмкинлеге бар. Татарстан бюджеты хисабына яшәүче ТНВ каналы Серхия-Херияләр тормышы турындагы сериалларның “валлаһи татар телендә” әйләндерелүенә тәнәфес ясап, рухыбызга якынрак тамашалар, ягъни мин югарыда бәян иткән фильмнарны татарчага тәрҗемә итеп күрсәтсәләр дә ару булыр иде. Ә инде үзебезнең авторларга мөрәҗәгать итеп, Әмирхан Еники, Фатыйх Хөсни, Мөхәммәт Мәһдиев, Ибраһим Гази, Атилла Расих, Гамил Афзал, Адлер Тимергалин, Факил Сафин, Фаил Шәфигуллиннарыбызның таң калдыргыч әсәрләреннән телефильмнар төшерелсә, һичьюгы уртакул артистларны җәлеп итеп, музыкаль озатылуда рольләргә бүлеп укулы әдәби тапшырулар да оештырылса, туган телебезнең ниндилеген дөм онытмаска ярап торыр иде. Шул җәһәттән бер яңалык – интернет аша “Чалы кошы” романы яңа версиядә, сериал рәвешендә күрсәтелә башлады. Иң кызыгы шул: фильм төрлечә – урысча тавышлы тәрҗемә озатылышында һәм кадр астына урысча язылып (субтитрлар белән), безгә ярыйсы ук аңлаешлы төрек телендә дә бара. “Ярый безгә, каткан тезгә, ит булмаса бәлеш тә” дигәндәй, татарча юк икән, төрекчәсенә канәгать итик. Әсәрнең яңа версиясенең тагын бер уңышлы ягы шунда – романда кыскача гына шәрехләнгән, ачылып җитмәгән персонажлар биредә тулы канлы образ булып җитешкән. Бигрәк тә “Великолепный век” сериалында Балибейне уйнаган Бурак Үзҗефет Фәридәнең сөйгәне Камран ролен уңышлы башкара. Бу фильмның фан-клубы оешып, тамашачылар интернет аша әсәрне шушы рәвештә гамәлгә куйганнары өчен рәхмәт яудыралар. Яңа версиядә “Чалы кошы” романында булмаган, сценарийчы өстәгән эпизодлар бар. Әмма алар төп теманы бозмый, киресенчә, тирәнәйтә генә төшә. Әсәрдә кешелеклелек, сафлык, яманлыкка каршы тору үзәккә куелган. Маҗаралы мәхәббәт кыйссасы бәян ителгән бу сериалда көлкеле, күңелле, кызык һәм мәзәк хәлләр дә җитәрлек. 12 гыйнвардан исә 19.00 сәгатьтә “Домашний” каналыннан “Чалы кошы” кинороманының әлеге яңа версиясе күрсәтелә башлый. Рөстәм ЗАРИПОВ Татарстан яшьләре № 3 Тулырак: https://matbugat.ru/news/?id=9117

Мөхәррир икәнсең, генерал бул!

29.01.2014 "Татарстан яшьләре Төзелеш институтын тәмамлагач, миңа төрле вазыйфаларда казганырга туры килде. Юл мастеры, өлкән, баш инженер, начальник урынбасары булып эшләгәндә проектта шулай каралган, норматив документлар болай куша, федераль законның фәләненче маддәсендә тегеләй әйтелгән, фәләненче кодексның төгәненче пунктында төгән диелгән дип һәм башка сылтамаларга таянып, хозурыңдагыларны җүләр калдыргалап, акыллы булып йөри аласың әле. Ә менә үзең башлык камыты кисәң хәл үзгәрә: язылмаган кануннар хәрәкәткә килеп, тез астыңа ора, астан казыйлар, баш очыңда күсәк уйный, кыскасы, тырпаеп кына әллә кая китеп булмый башлый. Вазыйфаң һәрдаим өстәгеләр белән аралашканда да, кул астыңдагылар белән эш йөрткәндә дә сыгылмалылык таләп итә. Ә бу җанны талкый. Шуңа да талкынулардан ял итүнең үтемле чарасы – күңелеңә ятышлы шөгыль табу. Бар марка җыючылар, бар авиамодельчеләр, экстремаль спорт төрләренә мөкиббән китүчеләр байтак. Бер танышым шырпыдан гаҗәеп корылмалар ясый, икенчесе шешә эченә кертеп җилкәнле кораб корырга маһир. Минем үземне исә гаҗизлектән язу эше белән мавыгу коткара. Ләкин кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә дигәндәй, миңа иҗатташ танышларга караганда төзелеш белән бәйле һөнәр ияләре – вуздашлар һәм хезмәттәшләр барыбер җанга якынрак. Төзелеш оешмалары ихаталарына, биналарына керсәм, сулыш ачыла төшә сыман. Яңа түшәлгән асфальт исе дә тансык. Ә менә филология бүлегендә укып, төп кәсеп сыйфатында язу һөнәрен сайлаганнарга, ихтимал, редакция һавасы ныграк килешәдер. Мин кайнашкан берләшмәдә генераль директорны үзе артында генерал дип кенә атыйлар. Аның карамагында меңнәрчә кеше, эшчеләр, белгечләр, берсеннән-берсе куәтле техника, катлаулы агрегатлар, байтак матди ресурслар һәм ел да башкарыла торган эш күләме зур саннар белән исәпләнә. Бер караганда, 10-15 кеше белән идарә итүче мөхәррирне шундый җитәкче белән чагыштыру урынсыз кебек. Хәлбуки, мөхәррир дәрәҗәсен, минемчә, ул җитәкләгән штат түгел, ә газетасы яки журналы җәлеп иткән укучылары саны күрсәтә. Әйтик, йөз мең тиражлыныкы, шартлы рәвештә Р генерал булсын, 15-30 меңле икән – полковник дип торыйк, 10 мең һәм күбрәк – подполковник, 5 мең тирәсенеке – майор, ә аска таба капитан... Фаразымча, мөхәррир, кәнәфиенә утыргач та, язудан шып тыелырга тиеш. Юкса ошбу урын аңа нибары үз китапларын дөньяга чыгару чарасы гына булып калачак. Нәтиҗәдә, аның кул астындагылар эшне “Аккош, Чуртан һәм Кысла” мәсәлендәгечә өстери башлаячак һәм макулатура ишәйтү көненә калган басманың тиражы бөтенләй кимеп, “татарча укымыйлар” дип сүгенүдән һәм милләтне сүгүдән гайре чара да калмаячак. Тагын бер хәтәр як: баш мөхәррир язган әсәрне, әгәр ул хәтта чүп булса да, гади мөхәррир кире борырга яки төзәтергә кыймый һәм нәтиҗәдә кайчандыр ару саналган иҗатыңның да бәясе төшә. Газета яки журнал, аудиториясе кечкенә булуга карамастан, үз-үзен яшәтә алса, мөхәррир һичьюгы безнең укучыларыбыз затлы дип күзгә төтен җибәрә ала. Бүтән басмалар белән затсыз милләттәшләр генә кызыксына булып чыга моның кешечәгә “тәрҗемәсе”. Сер түгел, хезмәтең ташка үлчим генә булып, асрама көненә калып, шуңа канәгать булып яшисең икән, телисеңме-юкмы, ризык бирүче, ышыкка сыендыручы кубызына биеми булмый. Хәтта филгә дә циркныкы хәленә төшү котылгысыз. Кайбер әдәби һәм матбугат басмалары инде байтактан салым түләүчеләр җилкәсендә җан асрый. Ягъни, карап торганнары – дәүләт абзый алларына чыгарып куйган җамаяк. Мондый җамаякка күнү ирекле яшәүгә омтылышны бетереп кенә калмый, аны танымауга, үзлегеннән яши алучыларны өнәмәүгә китереп җиткерә. Зарур, талантлы авторлар эзләү һәм табу кайгысы калмавы бер хәл, “җимле тагарак”ка борын төрткән тар даирә андыйларны якын җибәрмәү, күрмәмешкә салышу, хәтта читкә тибәрү хәсрәтендә ут йота башлый. Язганнарым әдәби басмаларга, матбугат чараларына хөкүмәттән ярдәм тиеш түгел дигән фикер уздыру булып аңлашылмасын. Минемчә, ярдәм бик кирәк һәм ул беренче чиратта үз-үзләрен асрый алучыларга, халык өчен зарурларга, әнә шул сыйфатларын хуплап, тиражны искә алып юнәлтелергә тиеш. Башкача булганда, начаррак эшләүчеләрне хуплау килеп чыга лабаса. “Т.Я.”ның узган елгы 3 август санында басылган язмасында язучы Рәфыйкъ Юныс кайбер бәгъзе мөхтәрәмнәребезнең иҗади карьераларын ГУЛАГ тегермәненнән, сугыш афәтеннән могҗиза белән исән калган өлкән буын шагыйрьләренең 30лап китабын демонстратив рәвештә чүплеккә чыгарып яндырудан башлауларын бәян иткән иде. Гөнаһлы баштан, әллә соң кайчандыр көнебезне “Тыңлагыз, Казан сөйли” дип, татар моңы озатылышында башлаган затлы “Татарстан” радиобызның бай фондында сакланган чын җырчылар башкарган чын җырларыбыз язмаларын да кемнәрдер чүплектә яндырдылар микән дип уйлап куям. Тукай елында Заһидулла Яруллинның “Тукай маршы” язмасының да “һәр татарның йөрәгендә” булган радио тарафыннан бер тапкыр да әйләндерелмәве мине тәмам пошаманга салды. Әле дә ярый әдәбиятыбыз, мәдәниятебез, җырларыбыз хәле өчен борчылучы, үзләрен милләт хадиме, милләтпәрвәрләр дип тәкъдим итүчеләребез бетмәгән. “Голос” проектында җиңүчеләрнең берсе Эльмира Кәлимуллинаның интернетта татар эстрадасы хакында каравыл кычкыру кирәклеген искәртүе дә сабыр савытларын түгелдермәгәе... Төп әдәби журналыбыз – “Казан утлары” да Рауль Мирхәйдәров атлы авторга бер ара туган телендә язучыларыбыз төшенә дә кермәгән әдәби мәйданнарда детектив романнарын бер-бер артлы дөньяга чыгару насыйп итте. Бу очракта журнал татарның шундый урыс телле язучысы барлыгын кат-кат искәртү максатын күздә тотты бугай. Бу башлангычны әнисе татар Чыңгыз Айтматовның ил, дөнья таныган җитди әдәби әсәрләренә юл биреп тә дәвам итеп булыр иде. Урыс телендә язучы Локман ага Закировның бер тын белән укыла торган җан тетрәткеч әдәби әсәрләрен дә туган телебездә яңгырату зарур тоела. Озын сүзнең кыскасы, милләтебез басмаларында эшләүче мөхәррирләргә “прапорщик” дәрәҗәсе һич төс түгел, алар “генерал” булсыннар, “маршал” дәрәҗәсенә ирешсеннәр иде. Рөстәм ЗАРИПОВ Татарстан яшьләре № 8 Тулырак: https://matbugat.ru/news/?id=9165

Кайда, нинди шигар кулай?

6 март 2014 ел "Т Я " Антик чор риваятьләрендә яртылаш кеше, яртылаш ат булган мифик затлар – кентаврлар хакында бәяннар бар. Борынгы чорда атка атлану белән таныш булмаган халыклар җайдакларны башта шулай күзаллаган бугай. Бүгенге көн өчен замана кентаврлары – арт шәрифләре кәнәфигә береккән түрәләр, минемчә. Ничектер шулай бер табын артында утырганда директор-фәләннәрнең кабинетлары диварларындагы шигарьлар (лозунг, максат – ред.) турында сүз китте дә, милиция майоры, гомере буе БХССта эшләгән Риф ага Хәбиров, хуҗасының карашыннан, тавышыннан, яисә йөрешеннән чыгып, конкрет кабинет диварына лаек шигарь үзеннән-үзе туа дип әйтеп алды. Аның шаяртуы миңа җитә калды, шуннан бирле нинди генә кабинетка керсәм дә, диварына лаек җөмлә эзли башлыйм. Әйтик, берәүнекенә “Шәрә күңеле – бишмәттә, түрә күңеле – ришвәттә” туры килә сыман, икенчесенекенә “Матурлардан – натуралата!” чат ябышыр төсле һ.б. Ишетеп, укып белүебезчә, Көнбатыш илләрендә хакимият – ил тормышын көйле алып барсыннар өчен халык сайлап куйган кешеләр. Әгәр ышанычны акламасалар, аларны вазыйфаларыннан азат итәргә дә мөмкиннәр. Ә менә бездә кадрларны алмаштыру мәсьәләсе катлаулы. Хәтта кайберәүләр “мәңгелекләр”дән гарык булгач, Берия заманы ысулларын да сагынгалап куя. Аңлашыладыр, су акмаса исләнә, җитәкче кадрлар яңармаса, торгынлык башлана, ә СССРны, мәгълүм ки, карт маразматиклар харап итте. Әллә соң, ниндидер аномалия аркасында, түрәләребезнең арт шәрифләре кәнәфи белән уртак кан әйләнешле органик ялганышка кереп, аларны аеру ампутациягә тәңгәлләшәме? Кәнәфисез калган депутатны яки түрәне күргәнегез бармы? Суга төшкән тавык хәлендә дигән чагыштыру бу очрак өчен уңышсыз, алар көрәкле трактор белән эттерелгән хәрабә өемен хәтерләтә. Яннарында шома яраннары булмау аларны нурсыз калдыра. Идарәче катлам, административ ресурсны үз кесәсе файдасына көйләп, ил җирлегендә сарайлар төзетсә, нәрсә дә булса җитештерүне җайга салса, аңа рәхмәттән гайре сүз юк. Димәк, илдәшләргә эш урыннары арта, хезмәт хакы була дигән сүз. Әгәр кәнәфидәгеләр законлы һәм законсыз керемнәрен чит илләрдә сарайлар сатып алуга тотса, балаларын, үзләре оештырган мәгариф системасын ошатмыйча, чит илләрдә укытса, үзләре оештырган производствода җитештерелгән машиналарны яратмыйча, читләр машинасында йөрсә, миллионнарын чит ил банкларына салса, боларга халык мәхәббәте имитациясе (ясалма олылау) хасил итү өчен ялагайлар гвардиясе булдыру һәм асрау ихтыяҗы туа һәм ул әрәмтамакларга бүләкләр, исемнәр, титуллар, мандатлар бирәсе була. Шул шартлар үтәлгән очракта гына түрә шома яраннары төрелешендә балкып нур чәчә. Ислам тәгълиматы, бәндәнең хатадан хали түгеллеген ассызыклап, аңа табынуны тыя-тыюын. Ләкин эшкә сәләте ташка үлчим, белем амбары такыр, таланттан мәхрүм, әмма май яккан ипине умыру инстинкты куәтле кемсәләр җимле тагаракка һәм ясалма абруйга тиенү хакына түрә ничек тели аның өчен шулай туңкаерга әзер. Производствода яисә төзелештә проектта, эш технологиясендә җитди кимчелек табып, кемнең дә булса шул хакта берәр җыелышта ачыктан-ачык белдерүе табигый хәл. Нәтиҗәдә, “күпне күрүче”гә рәхмәт әйтергә һәм җитешсезлекне бетерү өчен чаралар планы төзелеп, ул раслангач, аның үзенә дә шул юнәлештә эш арттырырга мөмкиннәр. Хуш, производствода төрлесен татырга туры килде. Әдәбият белән мавыга торгач, байтак еллар элек мине Язучылар берлегенә әгъза итеп алганнар иде. Баксаң, бу даирәдә кимчелекләр турында сүз кату, гомумән, хупланмый булып чыкты. Төзелештә эш башкаручының – үз, заказчының – үз, проект оешмасының үз техник күзәтүчесе катнаша. Моннан тыш, әле дәүләтнең бәйсез техник күзәтүчеләре контрольлек итә. Ә әдәбият өчен андый күзәтү – әдәби тәнкыйть. Әдәбиятыбызда әдәби тәнкыйть бетүен кисәтеп язган мәкаләләрем редакция тирәсенә елышкан тар даирәгә ошамады бугай. Үзләре уйлап чыгарган “татар башын татар ашый” дигән шигарьларын кабул итмәвемне дә яратмадылар дип чамаладым. Ә инде әдәби мөхәррирләр, мин фәкыйрьне санга сукмыйча, язганнарымны үзгәрткәләп бетергәч, ә мин ризасызлык белдергәч, сабыр савытларын тәмам тутырдымы – берничә танылган әдип төрле матбугат чараларында шәхесемә кагыла торган мәкаләләр бастырырга керештеләр. Мин исә, язган әдәби әсәремә юл бирерләр дә, аннары шуны шәпләп тәнкыйтьләп, шөребен шөрепкәчә сүтеп-җыеп, акылга утыртырлар, ягъни егетләрчәрәк кыланырлар диебрәк көткән идем. Тот капчыгыңны! Җитмәсә, миңа “чакыру ташлаган” кайнар хисле әдипләргә һәм шуларга хәерхаһлы басмаларга карата мөнәсәбәтемне белдерүдә кыенлыклар туды. Нихәл итәсең, урыс телле матбугатка сыгынырга һәм интернетта үз блогымны булдырырга туры килде. Фикерләрем белән килешмәгән тәкъдирдә, урыс матбугаты мәйданында бәхәс дәвам итәр дисәм, янә ялгыштым, мәгълүм оппонентлардан эстафетаны аноним каләмзатлар кабул итеп алып, минем адреска интернет аша хатлар, шәрехләмәләр ява башлады. Аноним каләмзатлар фикеренчә, кәнәфиле әдип – бөек кеше. Алар мантыйгы буенча, әдәби тәнкыйть тә, юмор, сатира һәм карикатура да – әһәмияткә ия булмаган вак-төяк жанрлар. Сүз уңаеннан шуны да әйтим: “Татарстан яшьләре”ндә “Замана кыйссасы” дигән баш астында сагыш тараткыч, җанны тетрәтеп, күңел сафландыргыч фәлсәфи һәм социаль-фәлсәфи хикәячекләр дөнья күрә. Әдәби журналларга менә шундый юнәлешне үги итмәү кулай булыр иде. Һаман-һаман “Гайфулланың күргәннәре”, “Сәхипҗамалның өшкерелгәннәре” рухындагы эшләнмәләр туйдыра бит. “Тарихи” дип тәкъдим ителгән әсәрләрнең дә тарихилыгына һәм әдәбилегенә һөнәри экспертлар бәя бирер сәгать җиткәндер. Әйтик, район җитәкчеләре турындагы гайбәтләрдән җыештырып, шул гайбәтләрдәге буш күңелле “каһарманнар”ны морзалар, бикәләр, казыйлар дип тамгалап, әштер-өштер узган чорга җирләштереп, “тарихи әсәр” дип тәпәләнгән эшләнмәгә карата тәнкыйть дәшми икән, моның берзаман Тукай бүләгенә тәкъдим ителәсен көт тә тор. Яшерен-батырын түгел: бүгенге татар әдәбияты редакция хезмәткәрләре һәм редколлегиядәгеләр әдәбиятына әйләнеп бара шикелле... Анысы да монысы, әллә чират озынга, әллә, чыннан да, үпкәләп юлны яптылар, әдәби журналларда инде байтактан әсәрләрем күренгәне юк. Шуңа күрә кайда хата җибәрүемне кайта-кайта анализлап утырам. Ләкин күпме генә тырышсам да, һич таба алмыйм. Аптыраганнан, әдәбият, мәдәният, җырларыбыз язмышын хәл итүче даирә кабинетларында нинди лозунглар кулай булуы хакында уйлый башладым. Әллә шушы юнәлештә конкурс оештырып җибәрергәме? Шундый бәйге уза калса, анда, әйтик, радио өчен “Безнеке – һәр татарның бавырында!”, концертчы фирма өчен “Ахмак халык такмакка туймый”, нәшрият өчен “Бер басылган, гел басыла”, юл идарәсе башлыгы кабинетына “Юлыгызда булыгыз”, банк җитәкчесенекенә “Бездә акча – мең букча” дигән шигарь ятышлы булмасмы? “Татарстан яшьләре” авторы Марс ага Ахуновның “Гыйбадлыгыңны берничек тә яшерә алмыйсың, авызыңны ачуга чабатаң күренеп тора” дигән җөмләсен, хәлемнән килсә, республикадагы барча кабинет диварларына да алтын хәрефләр белән яздырып чыгар идем. Рөстәм ЗАРИПОВ Татарстан яшьләре № 26 Тулырак: https://matbugat.ru/news/?id=9328

Җиңүләрдән – җиңүләргә...

1.04.2014 "Т Я" “Җиңүләрдән-җиңүләргә алып бара партия”... Шулай дип тә җырлыйлар иде заманында. Кайсын теләсәң, катыгын аша дигәндәй, тыңкыш бер җырчы башкаруында аның “җигүләрдән җигүләргә” булып ишетелгәнен дә хәтерлим кебек. Ул чакларда газеталарда елның-елында “Дуңгызчылык – табышлы тармак”, “Икмәк булса, җыр да була” атлы мәкаләләр дөнья күрүе истә калган. Аларның төп максаты – республикабызда мул уңыш үстерүдә һәм дуңгыз ите җитештерүдә халкыбызны яңадан-яңа уңышларга җилкендерү иде кебек. “Суверенитет” елларында матбугатыбызны бөртеклеләрдән гектарыннан 60-70 центнер уңыш җыеп алынуы хакындагы рапортлар бизәде. Дуңгызлар санын миллионга җиткерү бурычын гамәлгә ашыру хакында да хәбәрдар булып тордык. Хикмәти Хода, узган атнада район газетасы кушымтасыннан укып, бәяләр төшү сәбәпле, Татарстан Авыл хуҗалыгы министрлыгының дуңгыз үрчетүне киметергә, ә мөгезле эре терлек асрау һәм каз үрчетүгә игътибарны арттырырга дигән киңәшенә тап булдым. Баксаң, республикабызда каты борыннар саны шактый кимеп, дүрт йөз мең чамасы гына калган икән инде. Сандугач сайравын чучка чинавына алмаштыру җәһәтеннән яулаган үребездән 2013 елда ук бишенче урынга тәгәрәгәнбез... Дөрес, бу тәгәрәүне, бик теләгәндә, кыйбла табу, иманга кайта башлау, ягъни җиңү дип тә гөманлап була... Икмәк һәм тамаша! Шуларны даулаган борынгы римлеләр. Ә бит бүген дә адәм баласына шул кирәк. Һәм илебез хакимиятенә ошбу җәһәттән үпкәләр урыныбыз юк шикелле. “Тамак тук, өс бөтен, үбәбез марҗа битен”, – дип мактанып язган, имеш, читкә киткән бер татар егете әти-әнисенә юллаган хатында. Шул зимагур шәрехләвенә аваздаш түгелме бүген хәл-әхвәлләребез? Ә тамаша дигәннәре исә, гомумән, тын алырга да бирми башлады кебек. Дәреслекләрдән билгеле: борынгы Римда гладиаторлар аренада чын корал тотып сугышканнар. Җан кыюларны тамаша кылган гражданин үзенең җиңүче кавем вәкиле булуын тоеп, бер хозурланса, күңеленә хуш гладиатор өчен җан атып, ул өстен чыкса, җиңү хисенә тиенеп тә хушланган. “Җиңү”, “җиңелү”ләр әйләнеше канны сафландыра, яу кырында булачак чын орышларга әзерлек сызыгында тота. Бүген хоккей, футбол матчлары да, ат, машина узышы, спортның башка төрләре дә меңнәрне җиңү хисе белән туендыру мәшәкатендә, миңа калса. Әвәлерәк мин фәкыйрегез миллионнар алучы уенчылар, тренерлар тоткан командаларны бюджет хисабына асрау, хакимият вәкилләре һәм аларның туган-тумачалары булган хәтәр акционерлар кесәсенә акча аксын өчен генә дип уйлый идем... Әмма максатның олысы – гавәмне җиңү хисе белән исерткәләү бугай. Әлбәттә, һәр проектның экономик нигез өлеше була һәм бу матавыкта матди файда күрүчеләр дә бар, билгеле... Тормыш тоташ җиңүләрдән генә тормый һәм аны тикмәгә генә буй-буйлы зебрага тиңләмиләрдер... Җиңүләр холыкны ныгыта, рухны үткенли һәм чарлый. Ә менә гел-гел җиңелеп кенә яшәү бик яман, чөнки һаман-һаман изелү, тапталу һәм шуңа күнү рухи бөкрелекка китерә, битарафлыкка турылый, хурлыклы бетүгә якынайта. Үлгән балык агым уңаена гына йөзә, дигән әйтем бар. Бәгъзе шагыйребез әйтмешли, балык белән халык рифмалаша. Миңа калса, кешелек тарихында туктаусыз барган сугышларның асыл максаты байлык талауга гына кайтып калмаган. Каннарда инстинктлар куәтен яңарту бурычын да хәл иткән бугай алар. Өстәвенә сугышлар –биниһая тамаша да бит әле.. Ә тамашаның иң тәэсирлесе – үзең катнашканы. Миллионнар – гладиаторлар ролендә. Ахырдан бер өлеш җиңдек дип тантана итә. Ихтимал, мондый афәтләрне хөҗерләнеп тамаша кылучы замана “римлеләр”е дә бардыр. Бүген дөнья игътибары Сүриядәге канлы “тамаша”да иде, инде Украинадагы хәлләргә төбәлгән. Сценарий кайда, кем заказы белән языла – безгә нәмәгълүм. Кырымның диңгез юган яры буенда мул нефть запаслары да табылган бугай. Кайсы як җиңә яки җиңелә, яки ике як та оттырамы – белгән юк. Кораб батканда, аннан күселәр беренче булып кача диләр. Кораб капитаны бортны соңгы кеше булып кына ташлый ала. Шундый алтын канун. Ә бу күпчелек очракта капитан өчен исән калу форсатын калдырмый. Мондый кагыйдәгә тугры калу да – җиңү! Ил корабы өчен дә бу шулай, әлбәттә. Виктор Януковичның купкан корт оясы хәленә төшкән илен ташлап качуы үзе өчен ничектер – анысы караңгы, ә менә украин халкы өчен хурлык. Сүз дә юк, карусызлыкка, коллыкка күнү бәндәнең иреген һәр күзәнәгеннән сыпылдыра. Ә рухсызлар көтүе, аңлашылса кирәк, азмы ул сан ягыннан, күпме – барыбер халык, милләт дип хисаплана алмый. Кырымдагы өч йөз мең кырым татары – минемчә, милләт тә, халык та! Аларның рухи ныклыгын, егәрен, корычтай ихтыярын дөньякүләм таныйлар, хисаплашалар. Ә интернетка эленгән җырлары нинди! Башкаручыларның киенүләре дә зәвыклы, төс-кыяфәт һәм буй-сыннары да соклангыч, үз-үзләрен тотышларыннан затлылык бөркелә, башкару осталыклары искиткеч, дөньяның иң мәшһүр сәхнәләрендә дә йөзгә кызыллык китерерлек түгелләр. Кардәшләребезнең сөргеннәрдән ватаннарына кайтып урнашулары, әлбәттә, искиткеч җиңү. Аларны Хак Тәгалә яңа бәла-казалардан саклый күрсен иде. Русия, Татарстан президентлары аларга ирештергән вәгъдәләрендә торырлар дип өметләник. Кеше яшәү ямен тойсын өчен аңа ватаны, милләте, туган теле, әти-әнисе, сөйгән яры, торыр урыны, яраткан эше булуы кирәк. Ә булмаса? Ул очракта тормышка ябышып яшәр өчен өмет кала. Ә аны сүндермәс өчен һичьюгы вак-төяк булса да җиңүләр ярап тора. Коры куаныч дәрәҗәсендәгеләре дә, домино сукканда – кәҗә, кәрттә дурак калдыру, шахмат-шашка уенында өстен чыгулар да үзенә күрә җиңүчекләр ләбаса! Гаилә кору, туй, юбилейләр уздыру, йорт җиткерү, машиналы булу, кәттә уку йорты тәмамлау, ару эшкә урнашу. Мактау кәгазьләре, орден-медальләр алу, мандатлы булу, исем-титулларга лаек булулар да шул исемлектә. Җан сату, җинаять кылу аша ирешкәннәрне дә җиңүләр исемлегенә кертү, анысы инде, аңлашылса кирәк, зәвык эше. Диндә Хак Тәгалә миңа гына табыныгыз, миңа гына коллык итегез дигәннең тәрҗемәсе бер бәндәгә дә – патшамы ул, түрәме, гаскәр башымы, кем генә булмасын, табынмагыз, коллык итмәгез, намусыгыз, вөҗданыгызны бүтән бер кеше ихтыярына тапшырмагыз, рухыгызны, иманыгызны саклагыз, аннан Аллаһы ясамагыз дигәнне аңлата. Баксаң, бәндә өчен җиңүләрдән җиңүләргә баруны дин үзенчә җайга салган түгелме? Көненә бишвакыт намаз уку – җиңү. 30 көн ураза тоту – җиңү. Хәләл хезмәт белән яшәү – җиңү. Хәләл тапканың белән хаҗ кылу – җиңү. Иң зур җиһад – нәфесеңә каршы сугыш, фәхештән, рибадан, исерткечләрдән, буш сүз сөйләүдән, кеше хакына керүдән тыелу. Иң зур җиңү – нәфесеңне иярләү. Ул сине иярләсә – беттең, бу – җиңелү. Гомерең өзелгән мәлдә акылың камил хәлдә булып, Аллаһы Тәгалә һәм Рәсүлебезне телгә алу да җиңү. Безнең илдә сканворд, кроссвордлар елдан-ел популярлаша бара. Шулардан гына гыйбарәт матбугатның гомуми тиражы 56 миллионга җиткән, имеш. Алар татар матбугатына да үрмәли. Мәгълүм ки, болар белән вакыт үтерү өчен шөгыльләнәләр. Примитив сораулардан торган “башваткыч”ны чишәсең дә, үзеңнең акыллылыгыңа шаккатасың, син – җиңүче. Әле бит, компьютерга җаны белән берегеп, пенсионер әби-бабайлары белән бәхәсләшеп, талашып гомер уздыручы яшьләр күпме? Яраткан һөнәре барлар, хакыйкый иҗатка, фәнгә бирелгәннәр, чын эшкә, бизнеска кереп киткәннәр, ягъни хакыйкый җиңүчеләр, уңышлылар өчен шундый әмәл белән вакытны үтерү, гомерне заяга туздыру – ахмаклык. Тик әтрәгәләмнәрне һәм мескеннәрне дә аңлап була, ихтыяр көчләре нүлгә төшкәннәрнең дә күңелләре кечтеки генә булса да җиңүчекләргә мохтаҗ... Ни хәл итмәк кирәк, яшәү – җиңү. Яшәүдән баш тарту – тар-мар булу. Рөстәм ЗАРИПОВ Татарстан яшьләре № 37 Тулырак: https://matbugat.ru/news/?id=9449

ЭЛЕКТРИЧКАДАН РЕПОРТАЖ (Чаян, июнь)

ИЗГЕ  БУРЫЧ (Безнең гәҗит, июнь, 2025 (АТКАЗАНГАН   КАРТ ГРАФОМАННЫҢ ӨМЕТЛЕ   ВАРИСЛАРЫНА АТАЛАРЧА КИҢӘШЕ) Әдәбият дәрьясында , агым уңаена йөзеп, титул, мандат, премия алып тору өчен сөзеп,төркемдәшләреңә таян,  ялгызың син тик  йомычка. Бары үзара булышып ирешү мөмкин  уңышка,уздырыштан, бер-береңнең чүп-чарларын мактый- мактый, талантлыларның иҗатын таплый-таплый,  таптый, таптый..            Безнең буын сынатмады, үз дигәнебезне бөктек, Диас Вәлиевне сүктек,Нәкый Исәнбәтне теттек... Гүзәл Яхинга романы сүз дә юк, бераз өркетте,  күп телләрдә, кыйбат хакка таралышы дер селкетте.Зарур китапар басылу безнең арт шәрифкә борыч;  Шуңа күрә талантларга юлны ябу –  изге бурыч!   КИҢӘШ (май, 2025) Күз алдыңа китер: әйтик,син шыр надан, ә математикадан гомумән бум-бум. Һәм кулыңнан өч тиенлек тә эш килми, такылдарга яратасың, телең озын...Димәк, тел белгечелегенә укып чык та,яула берәр редакция урындыгын. Асрамадагы гәҗитләр һәм журналлар андыйларны якын күреп, бирә урын... "Дуңгызчылык -табышлы тармак" рухында сырла саллы очерклар, мәкаләләр; Ялагайлан, әнә текә түрәләр дә тик тук башак баш ия , дип акланалар...Авылым, дип, әнием дип шигырьләр яз,аннары поэма, повесть, романга күч. Аларны беркем укымый, дип гарьләнмә, асрамадагы басмага шундыйлар төс... Балет өчен яз аңлатма (либретто) ахыр чутта, андыйга да миллионнар тама бүген...Плагиатта тотсалар , җавап шушы: -Адәм баласы хатадан хали түгел... АГЫМ УҢАЕНА ЙӨЗЕП (май, 2025) ( Татарстан Язучылар Берлегенең соңгы елларда булмый калган съездларында ясалмый калган чыгыштан өзек. ) ...Әдәбиятка китерде безне татфак атлы каек, акыл саек түгел иде, салмаганда булдык аек . Әдәбиятка керештек, нүлдән, ягъни булып солдат, генераллыкка ирешү - сайлау кичеп алгач мандат. Исем-титул, премия сосар өчен каләм бордык, озак бирми тилмертсәләр, башыбызны ташка ордык...Үпкәләтәсе килмәде үзебез яшәгән чорны, мәгарәләрдә казындык, яулар өчен текә үрне.Тырышлык бушка китмәде,троглотид, дип шаярттылар,сайрый белеп сайрадык та, түрә итеп кабарттылар... Рәхәткә була ул түзеп , агым уңаена йөзеп, сүзебез әйтелә өзеп, матур-матур җөмлә төзеп...... ЭЛЕКТРИЧКАДАН РЕПОРТАЖ (Чаян, июнь) (АКЧА эчәкләр турында кечтеки роман) Шәмәрдән-Казан поезды алга чаба, кем кунакка, кем укырга, эшкә бара,кем телефонын азатлап шатлык таба, контролерлар әрле-бирле киләп сара... Бер әңгәмә игътибарны җәлеп итә,такылдаучы вакыт-вакыт кызып китә. Кемгә дә кызык тоелыр кебек, шул зат түрәсенә биргән характеристика : " Атнасына бер көн эштә күренә дә,кабинетта әрле-бирле йөренә дә,безне, эш атларын җыеп сорау ала : йөзне ерта, тешкә тия йөзе кара...Ә инде калган көннәрдә ошбу абзый, гаилә бизнесын ярсып алга каулый. Җитмәгән бер җире дә юк, аннан калмый : барысын да эләктерә, соса, ялмый... Хикмәт шунда-дәү абзыйга сүзе үтә,ялый-ялый, ярый-ярый гомер итә. Гозерен җиткерә аңа өркә -өркә,күз карашын уңга сулга йөртә йөртә... Күптән түгел сөяркәсен рәнҗеткәннәр, ике йөз мең сум окладын киметкәннәр... Йөз егерме меңгә калган - ничек түзәр?Көне- төне елый икән инде гүзәл.... - Ул-шәхси табибым, мине дәвалый,-ди. - Энә кадый, массаж ясый, әвәли, -ди. - Ә Фәләнов ул биләгән кәнәфигә үз чәчбиен утыртырга чамалый-ди... ...Әлләкемнәр әләлләкемнәр булды бүген, ару талу белми комнан бау ишәләр...Аларны иркәли казна хисабына, вазифалы атказанган фәхишәләр.... " Тагын берсе үз моң зарын тезеп сала: - Күз кабакларым йомыла, менә бәла...Уколга даруны үзем сатып алам, кадаганга аерым хак түләп барам..Биш йөз тәңкә каердылар башлаганда,инде хәзер алты меңгә җиткерделәр , -Энәгез алтынмы әллә? -дигән идем, -Ул акча безгә түгел!-дип җикерделәр... Аннары сүз ала янә бер пассажир...Аның кызы декрет ялга чыккан булган. Бер - бер артлы ике онык алып кайткан. Эшкә чыккач, күз керфегенә яшь тулган... Баксаң вакыт күп узды ,дип ,яшь ананың котегориясен түбән төшергәннәр. Хезмәт хакын минимумга калдырганнар,ятлар түгел, үзебезнең мөселманнар... Уңышлылар әйтер: "-Юк, юк, булмас, булмас, дөрес нәрсә түгел синең ишеткәннәр.".. -Болары баласы гына, бик азы ,-дип, чатакама килер җаны күшеккәннәр... Тәрәзәгә карыйм, электричкабыз Биектауга җиткән, шуны кичеп бара.... ...Берәүнең дә күңеле буш түгел ахры, әрнеми тора алмый җаннарда яра.... *** ЯҢА " АЛМАГАЧЛАРЫ " *** Мең тугыз йөз унҗидедә калыкты әтрәк -әләм, таҗлы вирус тантанасы шуннан мантыйкый дәвам.... “Вак син, ә!”не аңлатамы, вакцина” дигәннәре? Ваклык сынавы узабыз, кадалсын, энәләре!.... Күп нәрсәне аңлап булмый татар теленнән гайре,әллә ниткән аталышлар тик аңа гына бәйле...Әйтик, "кутерьма" сүзенең чишмә башы -"арт - өрмә";тюрьма дигән төшенчәнең асыл мәгънәсе -төрмә. “Каторга”, димәк – катырга, “колхоз”да баш иҗек –кол, Сибирь дигәннәре –Себер, Байкал дигәне - бай күл .Ковчег – капчыктан баш ала “түш”тән ясалган “тушка”, Клеопатра –Көлия батыр, Көлиядән – Золушка? ..Гөлбикәгә Көлбикә, дип, дәшкәнме үги ана?... җәбер -золымның төрлесен татый ятимә бала... “Отец” - әтисе дигән сүз, ә “баламут” – мут бала “балабол” –бала булудыр?Безнең эз, сүз һәркайда....Көләч, бул, дип кушылгандыр, Көлия атлы исем дә,Клеопатра - Көлия батыр, патша булган Мисырда Кремль" дигәннәренең, татарчасы -"керемле",“теремок”,дигәннәре дә  аңлата күк “төрем”не... Исемендә  үк кисәтү«алма», атлы җимешнең,"яблоко"ның  төп чыгышы- ябулык , -дип ишеттем.Оҗмахта булмый шул калып,“алма” дигәнне алып, ялгыштырганмы милләтне әллә Иблис атланып. Безнең кавемгә каныгу җирдә  еш кабатланган,  алмалы туган телебез,белмим, ничек сакланган?…        Милләт язмышы чагыла куштырнаклы сүзләрдә, “ээәх, алмагачлары! “, - дип, җырлау язган безләргә...Әле тагын бер халык та, аны үзенчә суза “эх, яблучко”, -дип әйттерә,тыпырдап, кыза-кыза... 17 нче елдан бирле таҗ кия әтрәк-әләм,таҗлы вирус шул бозымнан ялкынлы кайнар сәлам.... ВӘЗГЫЯТЬ Елга бер генә татар язучысын әгъзалыкка кабул итәләр Башкортстанда... (социаль челтәрдән) Елга бер язучы – ул бик күп бит, йөз елга бер туса, була таман....Язучы саналган графоманнар,бертуктаусыз үрчи тора һаман... Гади халык рәхәтләнеп укый Зифа Кадыйрова романнарын, исемле, титуллы лауреатлар утиыралар учлап мандатларын.... Һәммәсенең уртак калыплары , күпчелеге тәмамлаган татфак, артист булалмаган арт исләр бар, башларында түбәтәй, йә калфак... Беркем укымагач, китапларын,милләт уянмый дип акланалар, печтек тиражлы гәҗит –журналда үзара макташып шатланалар...Зифаның уңышы шашындыра,ташланалар аңа көтү белән, иҗатына киертмәкче булы тимер авызлык һәм каеш йөгән... ...Язучылар колхозында кайгы, 300 әгъза чирек гасыр тудырганны, тираж , чит илләргә чыгу җәһәтеннән сырт төшергән Яхинаның бер романы... Елга бер язучы –ул бик күп бит, чын язучы берәү-икәү бездә,лауреат, титуллы, исемлеләр кичкән “диңгез” тирәнлеге- тездә ....

ӘБИ ИРЕ БУЛУЫҢНЫ ОНЫТКАНДА...

*** Җан сөйгәнеңнең тискәрелеге Күңелеңне хушлап, елмайта... Сулыш алуыңны иркенәйтә, Холык- фигылеңне кылтайта.. *** Сүз-бозау имезә,- диләр, Тиңлиләр аткан укка, Сүз боткасы , диләр тагы..... Аңа чик куя нокта.... *** Хисләреннән гөлләр үрә Шагыйрь - шөгърә; Үзе укыса, ияртә Моңлы мөгърәү... *** Китап- кыйммәтле бүләк!,-дип, Кайчандыр тукыганнар... Аларны яндырганнар да... Күрәсең, укыганнар... *** Курку хисе тамыр, сеңгерләрдә... Чорлар буе сеңгән халыкка... Өннәрен алып, каулап ярыкка, Кемнәрнең кемлеген таныта. Мин дип яши, изә, таптый, Беркемне дә тормый жәлләп... Гөнаһка баткан түрәгә Җирдәге тормышы - җәннәт... *** Кеше чәчәкләрне яратканга Сабагыннан өзә, бәйләм ясый... Кошларны да сөя, шул сәбәпле Аларны читлеккә ябып асрый... *** Акыллы, зиһенен раслар өчен Күп сүз сарыф итә.. Ахмакка, акыллы күренергә Дәшмәве дә җитә... *** Кайсы җырчы, сәхнәгә чыга да, Шигырь сөйли башлый, нотык тота; Такылдавы озаккарак китсә Сару кайный башлый һәм укшыта... *** Эгоист тик үзе белән генә мәшгуль, Гәүдә төз,борын югары, горур атлый, Ә башкалар аның өчен беркем түгел, Шуңа күрә күп сөйләшми, гайбәт сатмый ... *** Мәктәпләрдә балаларны укыталар Тормыш кормыш өчен түгел, ЕГЕ өчен... Укытучы халкы түзем, егылмыйча Сарыф итә бар белгәнен , дәртен, көчен... *** Армый-талмый түбәнлекләр кылып, Үрләр яулый адәм актыгы, Мазлумнарның күз яшьләре белән Сугарылган һәрбер шатлыгы... *** ...Гел дөрес сөйләргә өндәп Кем ул безне котырта? Башкаларны фаш иткәндә, Нигә үзен оныта?... *** Риялылар эшне коры тота, Киеп тормый гына битлекне; Намуслылар , намус саклап микән, Җиренә җиткерми этлекне... *** Эштә бушлай билет өләштеләр, Концертка юнәлде бар гавәм... ... Кайбер йолдызларны алкышладык, Җырын иткәне өчен тәмам... *** Йокың туйган, тамагың тук, өстең бөтен, Тормыш дәшә, күктән кояш җылытканда. Бабай булу хыялларыңа чик куймый, Әби ире булуыңны онытканда... *** Кемдер түбәнлекләр кылды, Күтәрелде, «кеше» булды! Кем аның күк кыланмады, Кеше булып кала алды... *** Түрә булсам, хезмәткәрләремә Сеңдерәчәкмен, чыкмый чиктән : -Хөрмәт итүегез кирәк түгел, Миннән курыксагыз, шул җиткән... *** Кызган баштан, нидер әйтеп ташлап, Күпме күңелләрне чатнаттык... Иярләде аңны ул мәлләрдә Тәкәбберлек белән ахмаклык.... *** Талантлы - юк-бар өчен дә борчылучан, Кыю - авызлыклый алмый, кискенлеген... Ә акыллы - адым саен икеләнә, Мокыт - горур, атлый тоеп өстенлеген... *** «Утын пүләне" дисәләр, һич борлыкма, "Буратино" әкиятен дә онытма, Артистларга ансат кына килми уңыш, Остаң ышкыламый таммый сольдо - көмеш... *** Сызган җиңең, оемасын дисәң күңел, Чәчел, түгел, сибел ...Җиң, йә җиңел... Бар да булыр...Тик бер мәлдә түгел. Бер ни килми җиңел генә...Җигел... *** Милли көрәшләрдә болгандык, Татарлыкны җиңде болгарлык. Болгар радиосын тыңларбыз, Безнең күңелгә хуш булгарныс... __________________________________________________________________ *** Бар да шайтанны гаепли,ә бит Аның алдында да сызык тора; Ул бер бәндәне дә мәҗбүр итми, Бары тик котырта, кызыктыра... *** Нинди матур гөл дә бер мәл сула, Тора-бара , вакыт-вакыт, гел... -Бу да бетте,үтте -дип, борлыкма, -Бу да булды , – диеп, елмай, көл... *** "Бөркетләргә япа-ялгыз очу уңай, Бәрәннәргә көтү булып яшәү кулай..." Язучылар җыенында, алай-болай, Шул хәлне аңышмабызмы, кушып Ходай.. *** Тәк дуамал акча түләмиләр, Бер нишләр хәлең юк, эшлисең... Бармак селкетәсе килмәгәндә, Кул селтисең, ирен тешлисең... *** Бик күп нәрсә аңлашылмый. Әмма, Нидер сизенәбез, чамалыйбыз ... Кемнәрнедер үтереп, мактыйбыз, Аннары, эш узгач, яманлыйбыз... *** -Сезне , гел "юк!" дию яклы диләр? -Моңа минем җавап булыр : "Әйе!" -Йокыдан торгач, нәрсә эчәсез? -Эшкә бару - бармавыма бәйле... *** Балалар бакчасы сине төзи башлый, Аннан мәктәп корыштыра, институт; Тапшыралар эксплуатациягә... Башлана футбол уены . Син анда туп...

АГЫМ УҢАЕНА ЙӨЗЕП...

ТӨШ Әдәбиятчы кабәхәтләрдән дә җирәнгечрәк  башка бер ни белмим.                Вольтер  , француз философы Мин төш күрдем, имеш, трибунага менеп, язучылар җыенында нотык тотам: Тамагым карлыгып китсә, аптырамыйм, стаканнан голт-голт "Шифалы су" йотам Сөйлим,  матди ярдәм  алып, Россияне "П---россия" , дип атап китап язсаң, әдәби  журналда да шуны бастырып,гонарарларга коену җаен тапсаң, армиядә бер көн хезмәт итми генә армиядәге тормышка тел тидерсәң,шундый иҗат өчен хөкүмәтебезнең төрле-төрле бүләкләренә тиенсәң,нишләсәң дә номер үтә, дип куанып,шатлыктан арт шәрифеңне чәбәкләсәң,шигырен җыр куеныннан йолкып ташлап, фронтовик шагыйрь рухын  яңакласаң, депутат булып сайланып мандатлансаң ,кала үзәгендә кәттә фатир алсаң,ә язганың үзгә халык авторлары әсәрләре сюжетларын  кабатласа,текә  түрә ханым сиңа гашыйк булса, һәр бәйгедә  өчәр премия сонса, яки түрәләр башмагын ялап арсаң, нәсел ыруларын данлап роман язсаң,тарихка керү өчен бу  уңай булыр ,яшьләр өчен мондый  үрнәк кулай булыр! ...Такылдавым шул урынында кырт  бүленә,   Дәвамлы, көчле алкышларга күмелә.... ...Баксаң,  түрәбез доклады тәмам икән,  кул чабулар миңа түгел, аңа икән..    Татлы йокымнан айнырга  туры килә, ава-түнә   атлап, кайтып китәм өйгә.. (" БГ" да басылды кебек) Рөстәм Зарипов ФОРСАТ       Төн уртасы, мин ут йотам, бетә , дип СССР. Радиоалгыч  тыңлаштырам, анда  шытыр-пытыр... Бер дулкынга тарам ,кемдер саф татарча   сөйли,җепкә тезеп , бәйнә-бәйнә нәрсәнедер “төйи” :                            “Суверенитет! – дип, тыштан,  кылтаерга  ярый.“Азатлык!” һәм “Бәйсезлек!”-   дип, тырпаерга  ярый;  Кыйбатлатып  сату аша,сосар өчен күпне,авылдан кысу мәслихәт  ,арзан хакка, сөтне! Төбәгеңдә  миллионнан ашса  чучка саны, чишмә суына тәм  өстәр  каты борын каны... Химия сәнәгатеннән файда тап  һәр  чатта,азу ярачак, әлбәттә,рак  чире, як - якта... Һава бозып акча эшләү тапкырлыкка үрнәк;Сулышны акча киңәйтә булган саен күбрәк...                                  Фиргавен кабере төсле кәефханә  корсаң,туташлар,  “мисс” булабыз, дип, калыр бикиничан...  Шәһитләр каны  түгелгән изге  чирәмлектә  рок –музыка, җан өчен,– диң, сихәт кирәклектән...   Сыра бәйрәмнәре кызык ,эчеп күбенешле, сәрхүш кызлар, арт күрсәтеп рәткә  тезелешле, мәчет дивары катында! Әйтелгәндә  азан! Дөрләп янган чакта   учак, кайнаганда  Казан…             Катнаш никахта җиңде, дип, Җиңү паркын ямьләп,марҗа  сыны  торып  басса,булырсың толерант!  Әдәбиятта-сәнъгаттә чүп-чар китсен хутка, будалалыкка юллар ач, батыйльлекне котла... Рәзил –ТВ, рәзил –FM ,Рәзил гәҗит-журнал...Татарның рухи әләмен җилфердәтсен шулар...Синең өчен иң кулае иилләт торсын, бәйдә, катыга утырт син аны,йомшак итеп җәй дә ... Бауман урамында, янә Казансу ярында гөрли татар басмалары затлы биналарда...Татар ашлары йорты да, нинди гүзәл, бакчы...Хосусыйлаштыр һәммәсен, акчасына батчы... Татар гәҗит журналларын берәр яры аткар, “Тар-мар” дигән әсәр тумас, "әппәр" итәр татар.... Милләт аңын бутар өчен,тел җуйдыру аздыр, җырын чүп-чарга батырып, моңыннан да   языр... Явыз Иван ныгытмасын төзекләндер,  балкыт,безнең урамда бәйрәм, дип, канатлансын  маңкорт...  Бафамет сыны калыксын,сакчы сыйфатында,аптырап торганда милләт җиде юл чатында. Зурла, иҗатчы санында йөргән йөзе юкны ,утта янмый, суда батмый                                     Өстә йөзгән  ...” чук”ны,   Ул баш ияр ,  тез йөгенер кушсаң,  җырлар, биер,     Ирек мәйданында сиңа“ Һәйкәл тиеш”, -диер,- “Ленинныкын сүтеп аткач,  Шул урында! Атта!” И,  иснәнер , и,  ялманыр,форсат көтеп, артта...Тән сакчыңның күзе төшсә,кемнеңдер ур(ы)нына,берәр туганына төбәп, яисә угълына,ул, кемдер  яшь  әти булса, гаилә елында, ку син  аны ,селкетмичә кашыңның  кылын  да. Телен озайтса кем, сиңа,әйтмәсәм дә   әйтим,– Ирек ирегеннән язсын,хәкимлектән    Хәким... Күңелкәеңә  килсә хуш, әгәр  шундый  кереш,“килешәм”, дип аваз  сал да, вазифаңа кереш!”             Җиде төн урталарында, байтак еллар элек,радиодулкын  шундый “вәхи китте җанга  элеп.“Риза!” дип кычкырды гүя кайсыдыр, шар  ярып... Ычкынды кулымнан шул мәл гүя  алтын балык... Аннан янә шытыр-пытыр, элемтә югалды, Әллә тапшыру ноктасы тәмугка юл алды Спектакль идеме ул, усал шаяртумы,бүгенгәчә сагышланам, аңлый алмый  шуны.... Колак кактыммы, үтүдән Форбс китабына, нәсел-нәсәбне ияртеп,кәс-кәс атлап кына.... (Интертатта бераз кыскыртып басылды, Болгар радиосыннан укылды)) ***   Шагыйрь һәм фәйләсуф Гомәр Хәйам,ул  бит астроном һәм математик. Һәр сүзенә, нокта өтеренә төгәллек хас  һәм галәми тәртип...Үз - үзен  татарча аңлата (а)лмый татар филологиясе атлы  "гыйлем". Шул "гыйлем"не иярләгән  затлар әдәбият  тотанагы  бүген... Чәмәт* шәкертләре, сезгә сүзем, - Турысын әйткәнгә  рәнҗемәгез....тәнгә сихәт, җанга рәхәт түгел математикасыз кәлҗемәгез... Чәмәт*- Хәсән Сарьянның "Нокталы өтер" әсәре кахарманы, татар филологиясе кафедрасы мөдире        ( БГ дамы, кайдадыр басылды) ВӘГЪДӘСЕЗЛЕК      «Кукуруз чәкәне”, дигән хикәя язган идем,«Идел»  исемле  журналга шуны юллаган идем; Әсәрегезне     ошаттык!- дип ,  хуплап,  зурладылар,апрель (2020) аенда“ чыга”, -дип  мәктүб тә юлладылар.Соң мәлдә  баш мөхәррирдән  яман хәбәр саркыды,  кемдер, һәр өтерен укып,  аңа төшкән аркылы...         Кем ул, кайсы, закон бозып  хикәяне тыючы?  " -  Без түгел", - ди “медианерлар” , -  әсәреңне кыючы...   Әдәбияттан әдәпне  ниткән затлар качырды? Рәсәйне П....россия , дип яздылар. Басылды… Минем нәни хикәямнән ниткән гаеп табылды? Башкортстанга рәхмәт бар. Шуңамы юл ябылды? Этлек кылучы ялгызмы,  өер  кылган “эш”ме бу?Гүзәл Яхинаны яклап , язган  өчен , үчме бу?Мондый гамәл өчен кемдер орден-медаль алдымы? Яки  утыз тиен көмеш кесәсенә салдымы?       Редакция  кабул имеш, диләр , мөстәкыйль карар... Беләсе килә,  шәхсән кем  салды  әхлакый зарар?   “Без капчыкта ятмый” ,-диләр, бер беленер дөреслек;  Чамалыйм, памперс киеп  йөридер ул  тирес бит...       МАНТЫЙСЫЗ ДА  МАНТЫП  БУЛА, МӨНБӘРЛӘРГӘ КАЛКЫП БУЛА,,,                                  (фельетон)                Фән - логикага буйсына, ул-төп билге ,фәннең асыл тотанагы-мантыйк, инде..Татар филологиясе  - хөр, ирекле,ул  үзгә, башка камырдан, белми чикне ...   Татар филологиясе - гаҗәеп  фән,чөнки үз-үзен  татарча аңлата (а)лмый;Шул  фәннең кандидатлары, докторлары телебезне  тырмачлыйлар, армый-талмый...                Гасырлар буе гарәп, фарсыдан иңгән,рухыбызга  хуш сүзләрне кауладылар...Бушап калган урыннарны,  ауропадан руска күчкән алмаш белән белән ямадылар.. Алфавитка чит  хәрефләр  тактылар да,ул сүзләр ят  яңгырашка тугъры калды.татар теле яңгырашын санга сукмау миллилекнең  асыл моңын  сыеклады...               Асрамадагы  татарча матбугатны, әлеге фән  канат куйган затлар каулый... Милләтпәрвәр битлеге артына посып,гонорар, мандат, титул һәм бүләк даулый......Йөз меңле тиражлар  тузды,җилгәрелде, асрамада ансат яшәүне җайлагач, оядашлар өчен генә мәйдан биреп, басылу һәм бастырылуны сайлагач...              Акылы чамалылары акыл сата,  әтрәк-әләм, ялагае  пычрак ата,кулыннан өч тиенлек эш килмәгәне җитәкчелеккә үпкәләп, шыңшып ята...Шулар Гүзәл Яхинагага  фырладылар, Зифа Кадыйровага  да мырладылар; Чөнки болар  язганнарны  гавәм  укый, ә бу нәрсә тегеләрнең миен чукый...               Миңнәхмәт Сәхаповка да җитештеләр, һәм саулыгын какшатуга ирештеләр...Диас  Вәлиевне талкып рәт чыкмагач, Нәкый  ага Исәнбәткә керештеләр. Ә Гариф ага Гобәйне каргадылар, "Маякчы кызы"н  кудылар дәреслектән..Төркемдәш каләмтотарлар киң сулады, юл ябылгач ихласлык һәм дөреслеккә...                Татар  теле  дәреслекләре үзгәрде...  Әдәбиятыныкылар  бигрәк тә.   Алар түрен   оядашлар биләп алды,тавышлары чыга хәзер бөерәктән...Шулар  бүген чәчмә, тезмә әсәр яза, язганнары китапханәләргә бара;Кибет киштәләре  исә читтә кала, өч тиенгә дә алучы булмаганга...             "Әсәрләр  бездә ярыша , валлаһи",- дип,  китапханәчеләр сырлый   белешмәләр... Шул җирлектә  премия  сосучылар прых-прых, шырык-шырык көлешәләр...   БЕЗ  КЕМНӘН  КИМ ? «Әлдермештән Әлмәндәр»не күргәч, таныш җегет, әйтеп куйган  иде тәк дуамал, - "Знакомтесь,  Джо Блэк»...  Андый атлы фильм,  Энсон Хайнлайн әсәре буенча төшерелгән.Карыйм дигәннәр өчен интернетка да эленгән... ..Евгений Шатьконың Колхозга  килеп чыккан галәм кунагы турындагы   әсәре  - "Пришелец"  атлы... Ә  әлеге  танышым Зөлфәт Хәкимнең шундый  кунаклар хакындагы «Кишер басуы" пьесасын   күбрәк яратты... Юрий .Поляковның солдат тормышы хакындагы "Сто дней до приказа» әсәрен дә ул  укыган, аннары Разил Вәлиевнең,Тукай бүләкле , кирза итек кими  язган "Яшисе килә"сен исенә төшереп, моңаеп  утырган.... МӨШТӘРИ УРАМЫНДА УЙЛАНУ Таң калгыч әсәрләр язып була ла ул... Иҗат ителә тиңдәше юк җырлар да... Тик чын талантларның бездә кадере юк,кабергә иңгәч кенә ярый зурларга.... Хәер , анда да тыңгы юк асыл затка ,кинәнүләре җитмәсә исән чакта,башкача ничек аңларга да белмәссең кизәнүне Нәкый ага Исәнбәткә... Дәрдемәнднең мал мөлкәтен талаучылар мәхрүм калдырганнар аны кабердән дә; Сәйдәшне эшеннән каулап, ач -ялангач гомерен сүндерүләре бәгырләрдә.... Рөстәм Яхин аткарылган остазлыктан, Фәрит Яруллин ташланган янган утка...Олылар юлдан алынгач , җай ачылгач,әрсез графоманга, мәнсез шалапутка.... Болар уяу, затлыларны җәһәт таный,талантка юл ябу– яши белү шарты. Чүп чарлары өчен сосып миллионнар, оныталар уңны-сулны, алны- артны... ИЗГЕ  БУРЫЧ (АТКАЗАНГАН   КАРТ ГРАФОМАННЫҢ ӨМЕТЛЕ   ВАРИСЛАРЫНА АТАЛАРЧА КИҢӘШЕ) Әдәбият дәрьясында , агым уңаена йөзеп, титул, мандат, премия алып тору өчен сөзеп,төркемдәшләреңә таян,  ялгызың син тик  йомычка. Бары үзара булышып ирешү мөмкин  уңышка,уздырыштан, бер-береңнең чүп-чарларын мактый- мактый, талантлыларның иҗатын таплый-таплый,  таптый, таптый..            Безнең буын сынатмады, үз дигәнебезне бөктек, Диас Вәлиевне сүктек,Нәкый Исәнбәтне теттек... Гүзәл Яхинга романы сүз дә юк, бераз өркетте,  күп телләрдә, кыйбат хакка таралышы дер селкетте.Зарур китапар басылу безнең арт шәрифкә борыч;  Шуңа күрә талантларга юлны ябу –  изге бурыч!  ГҮЗӘЛЛЕК  ҺӘМ  ШӨКӘТСЕЗЛЕК Гүзәлнең гүзәл романы* көтмәгәндә басылды, күп телләргә тәрҗемәдә бар дөньяга ачылды...Фильм аша да нур чәчте Зөләйханың карашы...Күпләргә таныш тоелды Мортазаның анасы...Илкүләм зур бүләкләргә лаек табылды роман, чит илләрдән дә иреште олылаулар бер заман..Форбс китабына узды, хакы, тиражы аша...Аннары башланып китте,һуш китмәле тамаша... Тотындылар уздырыштан аңа пычрак атарга, ятлар белән уртак сафка басты безнең татар да...Каләм ияләре купты, бар да комнан бау ишә, дәүләт хисабына чыккан томнары әллә ничә...Ул томнарны беркем алмый өч тиенгә дә хәтта. Китапханә киштәләрен шул томнар  кәкерәйтә... Татар китап укымый, дип, аклана иде алар, без-бөек язучы диеп яклана иде алар... Гүзәл Яхина романы ялганнарын фаш итте.. Шуңа,  авторга карата күңелләрен таш итте..Адәм көлкесенә калгач,Гүзәл белән ярышта, текә каләмзатларыбыз төште тирән сагышта... КИҢӘШ Күз алдыңа китер: әйтик,син шыр надан, ә математикадан гомумән бум-бум. Һәм кулыңнан өч тиенлек тә эш килми, такылдарга яратасың, телең озын...Димәк, тел белгечелегенә укып чык та,яула берәр редакция урындыгын. Асрамадагы гәҗитләр һәм журналлар андыйларны якын күреп, бирә урын... "Дуңгызчылык -табышлы тармак" рухында сырла саллы очерклар, мәкаләләр; Ялагайлан, әнә текә түрәләр дә тик тук башак баш ия , дип акланалар...Авылым, дип, әнием дип шигырьләр яз,аннары поэма, повесть, романга күч. Аларны беркем укымый, дип гарьләнмә, асрамадагы басмага шундыйлар төс... Балет өчен яз аңлатма (либретто) ахыр чутта, андыйга да миллионнар тама бүген...Плагиатта тотсалар , җавап шушы: -Адәм баласы хатадан хали түгел... ҖЫР ЯЗМЫШЫ – ИЛ ЯЗМЫШЫ Мәскәү каласында –Дума, Казанда – Дәүсовет, Тулырмы берәр чак безнең сабыр дигән савыт. Дума – боярлардан мирас, ул –мантыйкый дәвам; Совет сүзен совок(соскы)белән буташтыра гавәм...Мәҗлес , йә Корылтай түгел, Киңәш түгел, хәтта.. ..Советка ябышкан булдык,таңы сүнгән чакта ...Милли галәмебез ул чор чиксез иде кебек, талантларга юллар ачык,биксез иде кебек... Гәҗит-журналлар тиражы йөзләрчә мең иде, “суверенитет” алуга, алар капылт шиңде... Татарча җырлар татарча Һәм алар җыр иде, өч ноталы такмакчылык белмим, каян иңде.. Графоманнар армый-талмый үрчетәләр роман, биографиясе юклар сырлый мемуарлар... Сыер калдырган “коймак”ны торт дип булмый сатып, ник рухи галәмебезгәчүп – чар ургый ташып? Әллә гимн матавыгы Бблды “эш”нең башы? Болай дисәк, киермәсме депутатлар кашны?... ... Утлар-сулар кичкәнгәме, яклап, газиз халкын,ул шагыйрьнең шигырьләре җырга күчкән ялкын...Рөстәм Яхин көйләгәне“Туган ягым” атлы, Ренат Ибраһимов аны илгә яңгыратты. Кызык, җырдан текст бунау ампутацияме?Ур(ы)нына яңасын тегү имплантацияме? Ә нишләргә , җыр җәсаде “яңа”дан баш тартса?Яки, алмашынудан соң асылын югалтса? ....Күмәкләшеп җырлаганда канатлана күңел , гимнның җыр булуы шарт, киресенчә түгел... Рөстәм әкә алды “Ока” , ул шулай "зурланды", ә Рамазан Байтимеров* гел кырыйда калды... Композитор агаебыз күчкәч бакыйлыкка,яңа текст өчен бәйге кузгалды бар хутка... Әҗер ике йөз мең тәңкә, гимн** өчен , димәк, татар әдибенә мондый форсат тәти сирәк...Йөз дә сиксән ике шигырь** сынашты ярышта,утыртканчы авторларны вәзгыять, галушка... Шагыйрь кызы әтисенең рухын яклый алды, автор буларак хокукын, хакын хаклый алды. Нәтиҗәдә бәйгечеләр төштеләр сагышка, гимн өчен яңа текст куелды тавышка ...Анысын кем язды, илнең былбыл кошларымы әллә бәйге рәисенең якын дусларымы? Яңа сүзләр музыкага юлдаш булырлыкмы? Җаннарны уртак дулкынга көйләп корырлыкмы? Әҗер барып җитте микән, адресатка туры, өлеш йолкып калмадымы рәзил җаннар кулы? Ошбу хакта кызыксынсак Дәүсоветка язып, авыртмаган башыбызга төшмәс микән казык?.. Җәбер, золым изгән җанны моң дәвалый бары,татар яши алмаячак җырларыннан ары.. Татар яши алмаячак,моңнарыннан язса,юкны-барны җыр, дип белеп, ялгышса, саташса...Сораулар күп , җавабын тик вакыт әйтеп бирер, милләтебез әле беркөн акбүз атта җилер ... Акбүз атта җырлап килер “Туган ягым” җырын ,Киләчәккә илтеп безне күңелләрнең нурын... кайбер искәрмәләр : * Рамазан Байтимеров **Гимн Татарстана — Википедия Рөстәм Зарипов АГЫМ УҢАЕНА ЙӨЗЕП ( Татарстан Язучылар Берлегенең соңгы елларда булмый калган съездларында ясалмый калган чыгыштан өзек. ) ...Әдәбиятка китерде безне татфак атлы каек, акыл саек түгел иде, салмаганда булдык аек . Әдәбиятка керештек, нүлдән, ягъни булып солдат, генераллыкка ирешү - сайлау кичеп алгач мандат. Исем-титул, премия сосар өчен каләм бордык, озак бирми тилмертсәләр, башыбызны ташка ордык...Үпкәләтәсе килмәде үзебез яшәгән чорны, мәгарәләрдә казындык, яулар өчен текә үрне.Тырышлык бушка китмәде,троглотид, дип шаярттылар,сайрый белеп сайрадык та, түрә итеп кабарттылар... Рәхәткә була ул түзеп , агым уңаена йөзеп, сүзебез әйтелә өзеп, матур-матур җөмлә төзеп...... ЭЛЕКТРИЧКАДАН РЕПОРТАЖ Шәмәрдән-Казан поезды алга чаба, кем кунакка, кем укырга, эшкә бара,кем телефонын азатлап шатлык таба, контролерлар әрле-бирле киләп сара... Бер әңгәмә игътибарны җәлеп итә,такылдаучы вакыт-вакыт кызып китә. Кемгә дә кызык тоелыр кебек, шул зат түрәсенә биргән характеристика : " Атнасына бер көн эштә күренә дә,кабинетта әрле-бирле йөренә дә,безне, эш атларын җыеп сорау ала : йөзне ерта, тешкә тия йөзе кара...Ә инде калган көннәрдә ошбу абзый, гаилә бизнесын ярсып алга каулый. Җитмәгән бер җире дә юк, аннан калмый : барысын да эләктерә, соса, ялмый... Хикмәт шунда-дәү абзыйга сүзе үтә,ялый-ялый, ярый-ярый гомер итә. Гозерен җиткерә аңа өркә -өркә,күз карашын уңга сулга йөртә йөртә... Күптән түгел сөяркәсен рәнҗеткәннәр, ике йөз мең сум окладын киметкәннәр... Йөз егерме меңгә калган - ничек түзәр?Көне- төне елый икән инде гүзәл.... - Ул-шәхси табибым, мине дәвалый,-ди. - Энә кадый, массаж ясый, әвәли, -ди. - Ә Фәләнов ул биләгән кәнәфигә үз чәчбиен утыртырга чамалый-ди... ...Әлләкемнәр әләлләкемнәр булды бүген, ару талу белми комнан бау ишәләр...Аларны иркәли казна хисабына, вазифалы атказанган фәхишәләр.... " Аннары сүз ала янә бер пассажир...Аның кызы декрет ялга чыккан булган. Бер - бер артлы ике онык алып кайткан. Эшкә чыккач, күз керфегенә яшь тулган... Баксаң вакыт күп узды ,дип ,яшь ананың котегориясен түбән төшергәннәр. Хезмәт хакын минимумга калдырганнар,ятлар түгел, үзебезнең мөселманнар... Уңышлылар әйтер: "-Юк, юк, булмас, булмас, дөрес нәрсә түгел синең ишеткәннәр.".. -Болары баласы гына, бик азы ,-дип, чатакама килер җаны күшеккәннәр... Тәрәзәгә карыйм, электричкабыз Биектауга җиткән, шуны кичеп бара.... ...Берәүнең дә күңеле буш түгел ахры, әрнеми тора алмый җаннарда яра.... ЯҢА "АЛМАГАЧЛАРЫ!” Мең тугыз йөз унҗидедә калыкты әтрәк -әләм, таҗлы вирус тантанасы шуннан мантыйкый дәвам.... “Вак син, ә!”не аңлатамы, вакцина” дигәннәре? Ваклык сынавы узабыз, кадалсын, энәләре!.... Күп нәрсәне аңлап булмый татар теленнән гайре,әллә ниткән аталышлар тик аңа гына бәйле...Әйтик, "кутерьма" сүзенең чишмә башы -"арт - өрмә";тюрьма дигән төшенчәнең асыл мәгънәсе -төрмә. “Каторга”, димәк – катырга, “колхоз”да баш иҗек –кол, Сибирь дигәннәре –Себер, Байкал дигәне - бай күл .Ковчег – капчыктан баш ала “түш”тән ясалган “тушка”, Клеопатра –Көлия батыр, Көлиядән – Золушка? ..Гөлбикәгә Көлбикә, дип, дәшкәнме үги ана?... җәбер -золымның төрлесен татый ятимә бала... “Отец” - әтисе дигән сүз, ә “баламут” – мут бала “балабол” –бала булудыр?Безнең эз, сүз һәркайда....Көләч, бул, дип кушылгандыр, Көлия атлы исем дә,Клеопатра - Көлия батыр, патша булган Мисырда Кремль" дигәннәренең, татарчасы -"керемле",“теремок”, дигәннәре дә  аңлата күк “төрем”не... Исемендә  үк кисәтү«алма», атлы җимешнең,"яблоко"ның  төп чыгышы- ябулык , -дип ишеттем.Оҗмахта булмый шул калып,“алма” дигәнне алып, ялгыштырганмы милләтне әллә Иблис атланып. Безнең кавемгә каныгу җирдә  еш кабатланган,  алмалы туган телебез,белмим, ничек сакланган?…        Милләт язмышы чагыла куштырнаклы сүзләрдә, “ээәх, алмагачлары! “, - дип, җырлау язган безләргә...Әле тагын бер халык та, аны үзенчә суза “эх, яблучко”, -дип әйттерә,тыпырдап, кыза-кыза... 17 нче елдан бирле таҗ кия әтрәк-әләм,таҗлы вирус шул бозымнан ялкынлы кайнар сәлам.... ВӘЗГЫЯТЬ Елга бер генә татар язучысын әгъзалыкка кабул итәләр Башкортстанда... (социаль челтәрдән) Елга бер язучы – ул бик күп бит, йөз елга бер туса, була таман....Язучы саналган графоманнар,бертуктаусыз үрчи тора һаман... Гади халык рәхәтләнеп укый Зифа Кадыйрова романнарын, исемле, титуллы лауреатлар утиыралар учлап мандатларын.... Һәммәсенең уртак калыплары , күпчелеге тәмамлаган татфак, артист булалмаган арт исләр бар, башларында түбәтәй, йә калфак... Беркем укымагач, китапларын,милләт уянмый дип акланалар, печтек тиражлы гәҗит –журналда үзара макташып шатланалар...Зифаның уңышы шашындыра,ташланалар аңа көтү белән, иҗатына киертмәкче булы тимер авызлык һәм каеш йөгән... ...Язучылар колхозында кайгы, 300 әгъза чирек гасыр тудырганны, тираж , чит илләргә чыгу җәһәтеннән сырт төшергән Яхинаның бер романы... Елга бер язучы –ул бик күп бит, чын язучы берәү-икәү бездә,лауреат, титуллы, исемлеләр кичкән “диңгез” тирәнлеге- тездә ....

НӘЗАКАТЬЛЕ ЮМОР

Язучылар берлеге әдәби консультанты Ркаил Зәйдулланың “Т.Я” нең 3 нче ноябрь ( 2011ел) санында дөнья күргән “Гражданин нәчәлник” атлы , минем “Әй, мөкаддәс синтезатор” атлы мәкаләмә җавап буларак дөнья күргән язмасында фәкыйрегезгә карата шактый җылы сүзләр әйтелә. Олы башын кече итеп, шундый күләмдә әтрафлы җавабы өчен , борыңгылар әйтмешли, тәшәккүрләрдән тәгәҗҗепмен...Шул ук вакытта әлеге мәкалә уңаеннан кайбер фикерләрем белән килешмәү бар һәм азмы-күпме ризасызлык та белдерелә. Бу язмамда шундый “ак таплар”ны бетерергә тырышып карыйк.... Иң әвәле авторның үтен кубарган “тәкдиди көчәнүләр” билгеләмәсенә туктыйк.“Ә Шамун Фидаи Тукайның ниндилеген бик яшьли аңлаган һәм шуңадыр, Сталин чоры чалгысы аны унсигез яшендә үк чабып ташлаган” , дигән җөмләм уңаеннан “чынында Фидаиның һаләк булуында Сталинның да Тукайның да катнашы юк ,1920 елда комсомол эше белән авылга барганда кулаклар үтерә”, -дип язалар белешмәләрдә. Ә “комсомол эше” дигәннең продразверстка булуы, ягъни авыл кешесенең соңгы икмәген таларга бару ихтималы да зур,”- дип белдерә. Әлеге мәгълүмат( соңгы җөмләдән тыш) “Әдипләребез” дигән ике томлыкның икенчесендә, 516 нчы битендә китерелә. Анда Шамун Фидаиның (чын исеме Касыйм Шакирҗанов) фотосы да бар. Сүрәттән ундүрт-унбиш яшьлек үсмер малай карап тора. Инде, әйдәгез , мөхтәрәм Укучы, җөмләмдәге хилафлыкны бергәләп тәфтишлик. Комсомолга ул чорда беренче чиратта, укымышлыракларны тартырга тырышканнар. Җөмләдән, әнием дә, аның апа-абыйлары да ( Мөхәммәтгариф улы мирза Мөхәммәтшәриф мулла балалары) , иң өлкән апасы Зәйнәп абыстайдан калганнары бар да комсомолга керәләр. Бар да укымышлы һәм Тукайны күңелдән белүчеләр. Шамун Фидаиның Тукай турында япь- яшь килеш таң калдыргыч шигырь язуы аның да укымышлы булуы һәм шул сәбәпле “аңлылык” күрсәтеп комсомолга килеп кабуы хакында сөйли, түгелме? Ркаил Зәйдулла 1920 нче елны Сталин чоры түгел дип саный һәм формаль яктан караганда ул хаклыдыр , бәлкем. СССР чорында , без укыган дәвердә Сталинны чикләнгән шәхес дип таныталар,ә хакимият аның кулына очраклы рәвештә генә эләккән, янәмәсе. Соңгы елларда, күп кенә яңа мәгълүмат чыганаклары белән танышу форсаты ачылды. Җөмләдән,француз язучысы Анри Барбюс милләтләр буенча халык комиссары ярдәмчесе С.С.Пестковский сүзләренә таянып( бу әле 1918 ел башы), Ленинның Сталиннан башка бер генә көн дә бер эш тә майтармавын, шуңа Смольныйда Сталин кабинеты Ленинныкы янәшәсендә урнаштырылуын, Ленин Сталинны телефон аша һәр эш көне дәвамында чиксез күп тапкырлар чакыртып алуын, яки кабинетына үзе килеп кереп, аны ияртеп алып чыгып китүен, һәм көннең күп вакытын Сталинның, Ленин кабинетында уздыруын бәян итә. Л.Д.Троцкий да «Сталин» дигән хезмәтендә асылда охшаш фикерләрне кабатлый. Революциядән соң ил белән хаким партия җитәкчеләре ВКП (б) Политбюросы идарә итә башлый. Ә аның әгъзалары : Ленин, Сталин, һәм тагын биш кеше.Сталин Политбюро әгъзасы булып 1919 нчы елны, Л.Д.Троцкийдан алданрак сайлана... Ягъни, 1917 нче елдан бирле илдәге барча процессларда, шул исәптән продразверстка уздыруда да Сталинның дәхеле бар...Хәтта ул бу эштә шәхсән , турыдан-туры да катнаша һәм икмәк тапшыру зарурлыгын үгетләгәндә, бер кулак аны “Ә син егет бие, бәлки шуннан соң мин сиңа бер-ике пот икмәк бирермен”, дип хакәрәтли.. Габдрахман Авторханов үзенең “Хакимият технологиясе” атлы хезмәтендә Сталинның, тормышындагы бу моментны онытмавын һәм барлыклы крестьяннар катламыннан хөҗерләнеп үч алуын бәян итә... Мәгълүм ки,һәркемне, шул исәптән укымышлыракларны да Системага хезмәт иттерү һәм халыкны бүлгәләп, бер-береннән кырдыру, бер-беренә әләк яздыруга, җасуслыкка турылау – большевиклар почеркы. Үзара бәрештерүдән исән калган укымышлыларны “халык дошманы” ясап ГУЛАГ тегермәнендә тарттыру да көйләнгән-җайланган. Максат бит халыкларны карусыз массаларга әверелдерү. Соңгы вакытта Русия тарихындагы иң популяр кешеләрне тәгаенләү максатында телесораштырулар уздырылып(2008 нче ел, “Имя России” проекты), илдәшләрнең бик күбе Сталинны сагынуы мәгълүм булды һәм шушы җәһәттән Петербург һәм Ленинград өлкәсе коммунистлары иҗтимагый оешмасының Регион-ара Үзәк Комитеты рәисе Сергей Маленкович, “Сталин –Россиядә иң популяр исем, аны изге буларак канунлаштыру котылгысыз, без Рус Православ Чиркәвенә мөрәҗәгать итәчәкбез һәм егерме беренче гасыр азагында һәр православ йортын Изге Иосиф иконасы бизәячәк”, дип белдерде.. Ә танылган язучы Михаил Веллер, шушы проект нәтиҗәләреннән чыгып ( АиФ, №42, 2008 ел), ” Пушкин- безнең өчен бөтенесе дә, ә Сталин –без үзебез...” дигән диагноз куйды. Казанда Тукай яшәгән “Болгар” кунакханәсе җимерелгәч, ирексездән, Михаил Веллер дулкынында, “Тукай-безнең өчен бөтенесе дә , ә МИнтимер агай - без үзебез?..” дигән фараз йөрәкне сыдырып узды ... Сталинның Ленин тәхетенә утыруы очраклы хәл булмавын раслаучы байтак китаплар арасында Александр Бушковның “Сталин. Боз тәхете” дигәне иң шомлысы... Кыскасы, миңа калса, мәсьәләгә формалистларча якын килмәгән тәкъдирдә, 1920 елны Сталин чоры дип атауда әллә ни хата юк дип саныйм. Баксаң, 20 нче ел гына ди сиңа, 20 нче гасырны тулаем аныкы санап, 21нчесен дә аныкы булачак дип юраучы илдәшләребез дә аз түгел икән... Аннары минем ул җөмләдә Сталинны шәхсән гаепләү юк, сүз аның чоры чалгысы турында... “Язучыларга тибеп китү Рөстәм Зариповта гадәткә әверелгән”, -дип гаепли әдәби консультант Ркаил Зәйдулла әлеге язмасында,ихтимал “Казан утлары” журналында әдәби тәнкыйть җанрына караган “Кашка тәкәме, кәҗә тәкәсеме?”, “Пегас кашына микән”, “Тозсызны күзсез дә күрә”, “ Татарстан яшьләре” газетасында “Татар китабын укыргамы ?”, “Татар китабын укыргамы –2“, “Бердәнбер –бер генә”, “Көзгегә бер кара...”, “Үзгә тәкъдимнәр бармы?”, “Мирас” журналының соңгы 12 нче санында (2010 ел) “Кемгә тәүбә итәсе?” дөнья күргән мәкаләләремне күздә тотып... Әллә соң әдәби табынга мәгълүм даирә калыплап торган чүп-чарны тоткарлыксыз уздыру зарурлыгыннан Тукай “кирәкле шәй” таныган тәнкыйть жанры җан тәслим ителеп, мин ул хакта хәбардар гына түгелме? “Берсен берсе бастырышучы” мөхәррирләр турындагы мәзәк өчен Тәлгат Нәҗмине зәвыксызлыкта фашлау гомумән урынсыз. Ул, халык телендә канатлы гыйбәрә буларак чагылыш тапкан әдәбиятыбызга кагылышлы тискәре күренешне ничек бар шулай, дөреслеккә хилафлык китерми теркәгән генә, ләбаса... Нурислам Хәсәнов романын , җимле тагаракка якынайтылган тар даирә авторларныкы өзлексез басылып торган шартларда ун ел дәвамында дөньяга чыгармый тинтерәтүне, язма авторы “ул - документаль әсәр, шуңа кемнәрдер тарафыннан тыелды”, дип белдерүе гомумән мантыйк киртәсенә сыймый. Нурислам Хәсәновның үзеннән белештем, әсәрем документаль түгел, ә матур әдәбиятка карый, дип чатакама килде. Баксаң, монысы ярамаса, башка әсәрләремне чыгарыгыз алайса, дип тә караган әлеге автор романы “типкедә йөргән” ун ел дәвамында... Янә килеп, әлеге әсәрне документаль дип белдерү , авторны гына түгел, мөхәрриятләрне дә кыен хәлдә калдыра. Бәлфараз, вакыйгалар шул эргәдән куерып китсә, һәм Ркаил Зәйдулланың әсәрне документаль дип белдерүе расланмаса( ә роман кысасында бернинди документлар теркәлмәгән), уеннан уймак чыгып, миңа шаярып ыргыткан “гражданин нәчәлник” гыйбәрәсен аңа уен-муенсыз һәм урынлы кулланырга туры килмәгәе, әгәр “прототиплар” закон кысасында дәгъвә белдерә икән... Мәкаләләремдә яңгыраган тәнкыйть фикерләрен Ркаил әфәнде шәхси мөнәсәбәтләр яссылыгына төшерә. Имеш публицистикам шәп , ә әдәби әсәрләремә җитешсезлекләр аркасында редакция мөхәррирләре аркылы төшкән һәм шул сәбәпле мин боларны имеш ки “типкәлим”...Мин, Язучылар Берлегенә һөнәри язучы буларак танылып кабул ителдем. Дөрес, югары белемне татфакта түгел, техник вузда алдым, ризыкъны халык хуҗалыгында эшләп табам, ә әдәбият һәм музыка өлкәсендә рухи зарурият тойган чакларда гына шөгыльләнәм. Әдәби табынга яки сәхнәгә тәкъдим итәр алдыннан иҗат үрнәкләремне осталарга күрсәтәм. Җөмләдән музыкаль әсәрләремне Хөснулла һәм Аллаһияр Вәлиуллиннарга, фәнни –методик үзәк оештырган семинарда Леонид Любовскийга күрсәткәнем булды. Алар фикеренчә җыр жанрында казгана алам булып чыкты. Фасиль ага Әхмәтов, мөгаен якташ булуны искә алып мактап ук җибәрде хәтта. Әдәби әсәрләремә дә таләп-киртә шундый ук. Хәлбуки, Ркаил әфәнде тәгәрәткән фикернең җирлеге бар. Минем проза әсәрләрем – санаулы . Мансур Вәлиев “Идел” альманахына мөхәррир чакта “Аууу” атлы хикәям бер хәрефе дә кыскартылмыйча басылып чыкты һәм радиодан мөхтәрәмнәребез Празат Исәнбәт һәм Равил Шәрәфиевләр укылышларында тапшырылды. Фәиз Зөлкәрнәй мөхәррир вакытта “Идел” журналында “Әләметдин” атлы күләмле хикәям , шулай ук бер хәрефенә дә кагылмыйча дөнья күрде. “ Мирас” журналында “Тозлы яңгыр» исемле хикәям дә шул тәртиптә басылды. “Идел” журналында Нәбирә Гыйматдинова баш, ә Ркаил Зәйдулла бүлек мөхәррире вакытта утыз битлек бәяным( зур хикәя дисәң дә ярый) өч биткә калдырылып(!!!-Р.З.) “дөнья күрде”. Ркаил әфәнде фикеренчә, имеш ул шул “яхшылыгы” әҗерен татый... Ә бит язган әсәр сыйфатсыз икән, авторны урынына утыртуның үтемле чарасы , аны тулаем бастыру , ә аннары күпме кирәк тәнкыйть утында керендерү...Бу җәһәттән шәхси фикереп, гонорар фондын тар даирә файдасына тоту хакына мин язган 30 битне 3 биткә калдырып кемнеңдер файдасына 27 битне экономияләгәннәр. Берөзлексез, даими басылучы автор файдасына... “Рөстәм әфәнде “(Әй, мөкаддәс синтезатор мәкаләсендә .-Р.З.)телгә алган шәхесләр урысча язсалар да, мин татарча кыштырдатып ирешкән нәтиҗәгә генә килделәр. Ягъни, нәтиҗә –нуль”-дип белдерә Ркаил Зәйдулла мәкаләсендә.... Миңа калса нәтиҗәләр төрле. Ул, әйтик, “кыштырдатып” (үз сүзе) Тукай премиясе алды, ә Фәүзия апабыз җинаять җаваплылыгына тартылды. Мин олылап телгә алган мөхтәрәм шәхесләребезнең “ирешкәннәре” , аның һәм аның тирәсендәгеләрнең казанганнары белән тиңдәш тә, төрдәш тә түгел. Шуңа да, “без - халык шикелле, халык ничек- без шулай”, дип кукыраю чама чиген оныту булып аңлашыла . “Язучыларын кайгыртмый”, дип хөкүмәткә үпкәләү дә мәзәк яңгырый... ”Безне тиешле югарылыкта асрамыйлар”, буладыр инде моның кешечәгә тәрҗемәсе. Товарың үтми икән, базар экономикасы шартларында үзеңә генә үпкәләргә кала...Булган кадәресенә шөкер итү лязем. Ркаил Зәйдулланың язмалары арасында минем күңелгә хуш килгәне, Әптелмән сәүдәгәр турындагысы кайсыдыр олы битле газетада басылып чыккан иде. Ул язма яшьлегемдә Рузаевка шәһәре юл идарәсендә өч ай чамасы эшләгән чорымны искә төшерде. Шул калага орынган мең хуҗалыклы , Шәриф Камалның туган авылы Пешләдә яшәдем, андагы мишәр әзиләр белән ныкъ кына дуслаштым. Фатир хуҗам, Сираҗ агай, бераз кәефләнеп алса, хәләл җефетенә : Каффай, йөрәк маем, алтын алмам , иккүзем, бер генә син”, дип башлый да, йөз сиксән градуска капылт үзгәреп, җөмләсен “ кит, фәләнеңне төгән” , дип очлый торган иде. Хатыны Кафизә апаның мондый чыгышларга исе китми : “Адя сүлә, сүлә, ать атясеңне, -дип салмак кына үз эшен эшли. Пешләдә, бер мәҗлестә үзен Аксак Гали дип таныштырган, казна бушлай ипи ашата торган җирләрне урап кайткан агай белән уртак тел таптык. Шул утыруыбызда ул миңа “Әптелмән купис” кыйссасын сөйләп, бәетен җырлап күрсәтте. Кыйсса мондый: ак он белән чит илләргә дә чыгып сәүдә итүче Әптелмәнне бизнес буенча конкурент урыслар төрлечә бөлгенлеккә төшерергә тырышалар. Әмма ул фальш акча да ясавы аркасында боларның һөҗүменә бирешми. Ахыр чиктә, патша заказы белән чит илгә бу чыгарган онга конкурентлар кемнәрнедер яллап, ком куштыралар һәм шул “гаебе” өчен хөкемгә тарталар. Аңа, котылу хакына чукыну тәкъдим ителә. Әптелмән күнми, иманын сатмый, чөнки кыйбла бер генә. ..Кызы Зәлхәбирә мәҗбүри монастырьга озатыла. Менә Гали абый җырлаган бәеттән истә калган өлешләр: Акча ясый торган машинамны Чыгарып басыгыз грәзгә, Йолдыз кашка тимеркүк атымны Чыгарып сатыгыз кенәзгә Кушымта Ай, Әптелмән купис, кем идең Никулай патшага тиң идең.. Чиркәү болдырыннан менгән чакта Тез тамыркайларым калкадыр, Өстәлләрдә тора дуңгыз ите, Валлай- билләй дуслар капмадым, Валлай-билләй дуслар мин капмадым. Кукрәгемә пычак капладым... Кушымта : (шул ук) Зәлхәбирә матур намаз укый, Айлы шәл яулыгын ябынып, Төннәр уртасында үкереп елый Ислам дингенәсен сагынып... Кушымта : (шул ук) Әптелмән агай –милли кахарман саналырлык шәхес. Ркаил әфәндегә кычытмаган җирне кашыйсы урында( минем адреска турылаган үз сүзен үзенә түкми-чәчми кайтаруым), гаярь кавемдәше Әптелмән агай хакында , прозадамы, драматургия өлкәсендәме әсәр иҗат итсә әйбәтрәк булыр иде һәм моңа ул һәр яклап әзерлекле дип чамалыйм. ... “Татарстан яшьләре”ндә басылган мәзәктәге, “р” хәрефен әйтә белмәүче агроном, сукаланган басу җире тирәнлеген үлчәп тракторчыларны шелтәләгәне сыман, бүгенге көнчыгыш шагыйрьләре ысулындагы тәкълиди тәҗрибәләрне, тарихи , сатирик роман яки бәян дип тәгаенләнүче эшләнмәләрне , публицистика дип тәкъдим ителүче үз –үзенә зикердән гыйбарәт бушануларны укыгач , - Сай сөгәсез, егетләр, сай сөгәсез, -диюдән узып булмый, әлегә... Рустем Зарипов - публицист, автор стихов, рассказов, популярных песен (слова и музыка) воскресенье, 6 мая 2012 г.