ХАТЫН – КЫЗ РОМАНЫ

Җәлил хәзрәт бер вәгазендә, ир-атларга мөрәҗәгать итеп, хәдискәме, ниндидер фәлсәфәчегәме таянып, тормыш тәҗрибәсеннән чыгыпмы, анысы хәтердә калмаган, "хатын-кызда аждаһа һәм фәрештә яши, кайсын уятасың , шуның белән яшисең, дигән иде...Телефон аша сөйләшкәндә, әлеге фикергә, "кайсы көнне кайсын уятасың, шул көнне шунысы белән яшисең" дигән нәни генә төзәтмә өстисе килүемә ул көлемсерәп, бу бит бер уен көлке генә инде , дип куйды... Хатын-кызлар турында атаклы язучылар, философлар тарафыннан чордан чорга берсеннән берсе үткен һәм кызыклы фикерләр әйтелгән.... Хатын-кыз акыллыракмы, ир-атмы? Бу сорауга җавапны да уенын-чынын кушып инде бик күптән эзлиләр...Үзләрен дөнья кендеге дип санаган европалылар да байтак чорлар хатын-кызның физик мөмкинлеген һәм акыл дәрәҗәсен ир-атныкыннан кайтыш, дип санаган.Хатын-кызның иҗтимагый тормышка лаек биләмәсен Германия кайзеры Вильгельм II “к” хәрефенә башланган өч сүз (кinder, кuche, кirche) белән тамгалап чикләгән һәм шуны Европада кайчандыр канун дәрәҗәсендә хакка чыгарганнар. Ул сүзләр бала, кухня, гыйбадәтханә дигәннәрне аңлата. Мин бу сорауга җавапны ирекле "Татарстан яшьләре" газетасында , 2014 нче елның 29 сентябрендә басылган шул исемдәге мәкаләмдә, әлеге җөмләдән керешеп эзләгәнмен һәм үлчәү тәлинкәм хатын кызлар файдасына авышкан... Ул мәкаләдә радиация турында гыйлемгә ирле-хатынлы физиклар Мария һәм Пьер Кюрилар нигез салуын, бу икәүнең кайсы акыллырак булган дигән сорау борынласа, Пьер – бер, ә Мария ике тапкыр Нобель премиясе лауреаты булуын искәрткәнмен, бүгенге чорда татарның иң шәп шагыйре кем дип сорасалар, ике дә уйламыйча, Саҗидә Сөләйманова, иң талантлы һөнәри композиторлар , дип кызыксынсалар, Сара Садыйкова һәм аның дәвамчылары Мәсгудә Шәмсетдинова, Луиза Батыр-Болгари, дип җавап бирәчәкмен, ә иң бөек җырчыбыз кем иде дип тәфтишләсәләр, Фәридә Кудашева дими хәл юк, дип тә өстәгәнмен... Күптән түгел үзем сыман төзелеш институты тәмамлап, үз һөнәре буенча эшләүче Алсу кызым туган көнемә бүләк иткән Мария Корелли атлы авторның "Иблис сыкравы" исемле китабын укыгач, дөнья әдәбиятында хатын кыз язучының бик биек урын биләвенә төшендем.. 19 гасыр азагында Англия классигы Мария Корелли (чын исеме Мэри Моккей, 1855-1924) романнары урын алган китаплар, тиражлары , сатылышы буенча, чордашлары,атаклы Конан Дойл, Уэллс, Киплингларны , өчесенекен бергә кушылышта артта кадырган икән... Хатын-кыз авторларны китап сөючеләр җитди кабул итмәвен үз җилкәсендә татыгач, ул әсәрләрен ир-ат автор исеме белән тәкъдим итә башлый. Ә Россиядә, авторы Брэм Стокер дип күрсәтелгән китабы, тәүге тапкыр, 1903 елны нәшер ителә. Рус телендә "Иблис сыкравы" исемле романы урын алган китабының беренче тиражы күпме булгандыр, ә менә 2025 елның маенда басылганының өстәмә тиражы 40000 тәшкил итә... Кызык, бүген кайсы илнең, кайсы халык классигы китабы , чит илдә шундый тиражлар җыярлык рухи егәргә ия икән?...Тикмәгә генә шуның тышында нәни хәрефләр белән "чорларны үзгәрткән китап", "буыннарны берләштергән язучылар" дигән искәрмәләр чагылыш тапмагандыр... Әсәрнең төп герое, үзен даһи язучы санаучы, әмма нәшрият редакторлары якын итмәүче ,язганнарын гел кире боручы , очраклы хезмәт хаклары алып юксыллыкта тормыш кичерүче Джеффри Темпст көтмәгәндә мәрхүм туганынының миллионнарына ия булып, аңа чиксез мөмкинлекләр ачыла, һәм ул иң югары даирәләрнең сөеклесенә әйләнә. Китабы тиз арада басылып чыга, аны иң затлы газета– журналлар аша , иң атаклы, шул эштә азу ярган тәнкыйтьчеләр , әлбәттә кызыксындыру чараларыннан мәхрүм калмыйча , күккә чөеп мактарга, рекламаларга керешәләр.... Хәлбуки роман резонанс тудырмый.. сатылу дәрәҗәсе дә авторның күңелен күтәрерлек булмый. Романда, аныкы гына түгел, артыннан этеп күтәрелүче, макталучы башка танылган авторларның китаплары сатылышы әлләкем түгеллеге тасдыйкълана. Ә тәнкыйтьчеләр тарафыннан даими орышуларга дучар талантлы хатын-кыз Мэвис Клерның китапларын көтеп алалар, егылып укыйлар, тиражлары артканнан арта тора. Джеффи Темпст шул ханымның бер әсәрен уку белән, үз иҗаты аныкыннан шактый түбән баскычта торуын төшенә, бу хәлгә үтә ныкъ үртәлә,борчыла, ярсый, һәм конкурентының иҗатын хурлап, уңны сулны онытып мәкалә яза, шуны, чит исем астына качып, иң популяр журналда бастырып та чыгара... Ә бер мәлне, аларның юллары кисешә ,һәм әлеге Джеффи Темпс талантлы ханымнан үзе язган романны ничек бәяләве турында кызыксына. Мевис Клер елмаеп - балкып, Романыгызны укыдым әйбәт язылган, ә мәкаләгез тагын да шәбрәк иде, -дигән җавап күндерә... Әдипләр язмышына кагылышлы әлеге гыйбрәтле әсәрдә кайбер язучыларның дәрәҗәләрен төрлечә, шул исәптән югары даирәләрнең рәсми чараларында катнаштырып өреп кабартулар , аларны үз өлкәләрендә махсуслашкан тәнкыйтьче каләм ияләре төркеменнән даими мактатулар, репутацияләренә күләгә төшерми торган ысулда, матди агымнар турылаулар аша да хәл ителүе тәсфилле бәян ителә... Инде кем әйтмешли, үзебезнең бәрәннәргә әйләнеп кайтыйк. Бездәге, ирекле матбугат битләрендә дөнья күргән мәкаләләрдә, язылучысы ташка үлчим , китапханәләргә тагу аша гына асралучы басмаларда нинидер бәйгеләр узды, дип , яңа, яшь талантлы авторларны аякка бастыруны, үстерүне күздә тотмый гына, һаман һаман бер үк авторларга, язганнары ни илкүләм, ни регион дәрәҗәсендә резананс тудырмаган, ни сатылышы, ни интернетта ачылышы, сәхнә әсәре булганы анда күтәрелүе аша зарурлыклары расланмаган шартларда, беръюлы өчәр, дүртәр премия өеп бирүләрдә, баксаң әллә ни яңалык юк икән бит...Күрәсең иблис үз вазифасын һәр чорда һәм илдә, төбәктә җиткелекле, төгәл башкара .. Ни аяныч, дөреслеккә хыянәт итмәү корылышындагы ирекле газеталарыбызның сафлары сирәгәя бара. Баш мөхәррире Рәшит Әхмәтов вафат булгач «Звезда Поволжья» озак яши алмыйча балкуыннан туктаган иде , инде 105 яшьлек "Татарстан яшьләре" дә үзенең хушлашу хатын бәян итте...Үзенчәлекле, бәйсез "Безнең гәҗит" тә тансыклатып, айга бер генә килә хәзер...Инде ансыз да калмасак иде. Татарның милли галәме тараюы өчен кемне, кемнәрне "котларга" соң? 1920 нче елны чыга башлаган, милли казанышыбыз булган "Татарстан яшьләре"нең яшәүдән туктавы белән ул басманы даими алдыручы, анда 350 дән артык язмасы басылган мин фәкыйрьнеме?" Шундый "котлау" ирешсә, "без булдырабыз!" дигән җавап бирергәме? Почта чыгымнары , биләгән торак мәйданы өчен аренда хакы артуны сәбәп , яки чара, дип башны аска ияргәме? СССР чорында ия булган торак мәйданыннан мәхрүм калуны, эшнең башы санап , моңаергамы? Интернет аша "Матбугат ру, "Татарстан яшьләре" , дип кереп андагы чорлар дәвамында теркәлгән берсеннән берсе кызык язмаларын уку, хәтердә яңарту мөмкинлегенә дә нокта куелыр микән инде, дип сызланыргамы? " Иблис сыкравы" романы үтә үзенчәлекле әсәр, анда хәрам малларның, хәрам юл белән дәрәҗә казануларның буылдыргыч җан тынычсызлыгы китерүе кисәтелә. Янә килеп, уйнаш аша дәрәҗәләргә ирешкән чибәркәйләрнең үлем белән тартышкан мәлләрендә төс кыяфәтләре шөкәтсезлеккә күчешен тасвирлаулар да тетрәндерә...Нил елгасы буйлап яхтада сәяхә барышында теге һәм бу дөнья арасында калу, зифа буйлы чибәр ир кыяфенә кергән иблиснең , тышкы кыяфәтенә таң калып һәркем иң гүзәл дип санаган ханым мәхәббәтеннән , чын йөзе коточкыч булуын күрүе сәбәпле баш тартуы, читкә кууы...да битараф калдырмый... Әлеге әсәр кахарманы язучы ханым Мэвис Клер үзен тәнкыйтьләүчеләрнең исемнәре белән тамгалап күгәрченнәр асрый. Ә кошлар шул исемгә күнегә, җавап бирә. Ул аларга орлык ашата һәм орлык өчен үзара сугышуларын көлемсерәп күзәтергә ярата.... Ирексездән, Мэвис Клеерга бүгенге прототип Гүзәл Яхинага да андый кошлар асрау артык булмас иде, -дигән уй күңелне сыдырып узды.. Гүзәл Яхинаның Россиянең иң югары өч әдәби премиясенә лаек булган, күп телләргә тәрҗемәдә бик күп илләргә таралган, бәясе һәм тиражы зурлыгы аша Форбс китабына кергән беренче романына , шуның буенча төшерелгән миллионнар яратып караган фильмга үчегеп, ярсып кадалучы ир-ат язучылар мәрәкәсе дә яңа түгел, ә баналь кабатлану, үзенчәлекле плагиат сыман кабул ителә. Әларга кушылган хатын-кызларның да кемлеге, ниндилеге әлеге романда аяп тормый ачып салынган..Мэвис Клер үзенә ябырылучы хатын- кыз тәнкыйтьчеләрне "әдәбият бакчасында үзләрен әдип санаучы итәкле карачкылар", намуссыз каләмзат ир атларны "дрессировка узган һәм киендерелгән маймыллар", дип тамгалый,.әдип булу һәм әдип булып күренү икесе ике нәрсә, дип белдерә...Бүген дә , ил дәрәҗәсендә димим, Татарстан киңлегендә аһ итеп укырлык бер әсәре юк хәлдә текә язучыга сабышып, түш киереп, бүксә кагып, театр куеп йөрүчеләр юк түгел .... Саҗидә Сөләйманованы өч тапкыр Тукай бүләгенә тәкъдим итеп, өч тапкыр аны исемлектән сызучы ир– ат һәм иҗатчы саналучылар гамәле дә ошбу фикерне куәтли... . Әлбәттә мондый романны татар теленә тәрҗемәдә асрамадагы әдәби журнал битләрендә күрү мантыйкка сыймас кебек. Җирле "даһи"лар моңа юл куймас ,дип фаразлыйм...