Әнкир белән Мөнкир безне танырлармы?

Элек авылда ир-атлар каравыл өендә җыелышып, ә хатын-кызлар капка төбендә көтү каршыларга чыкканда, яки бе­рәрсенең өендә оекбаш бәйләп кич утырганда дөнья  хәлләре турында сайрашса, бүген андый форсат электричкада Казан каласына йомыш белән яисә эшкә баручыларга тәти. Гадәттә, хатын-кызны күп сөйләшә диләр, әйтергә кирәк, ир-атлар арасында да сәгатьләр буе өзми-куймый такылдап баручылар шактый. Шундыйларга янәшә туры килсәң, беттең: йоклап яки йокымсырап бара алмыйсың, чөнки, телә­сәң-телә­мәсәң дә, сөйләгәннәр колакка керә, ә кайбер очракларда үзәккә дә үтә...

Бер шундый сәяхәтемдә башта янымда ноутбугыннан аерыла алмаучы күзлекле студент кына утыра иде. Тора-бара, тукталыш саен пассажирлар өстәлү сәбәпле, вагон шыгрым тулды һәм безне тәрәзәгә таба тыгызлап, янәшәбезгә тагын кешеләр утырды. Инде һәр тарафта гөжлиләр, сайрашалар, әллә ниткән темаларны иңләп-буйлыйлар... Бер дә белмәгәннәре юк. Миңа кара-каршы утырган куе сары кашлы, юан гәүдәле агай янәшәсендәге мыеклы чандыррак ир-ат сөйләнә: имеш, Мисырда инглиз туристына өянәк булгач, аны больницага салганнар да, ул шунда җан-тәслим кылган. Иленә алып кайткач, җәсаден ярып карасалар, күрәләр: эчке органнардан җилләр искән. Янәшәмдәге студент егет терсәге белән касыгыма төртте һәм ноутбугы мониторына ымлады. Ни кү­рим, мыеклы алдашмый, чыннан да, интернетта андый мәгълүмат бар: Дэвид Хамфрис атлы Бөекбритания гражданинын быелның 18 сентябрендә Мисырда Хургада курортында ял иткәндә, бассейнда аңын югалткач, җирле клиникага салганнар һәм ул шунда бакыйлыкка күчкән. Мәрхүмнең гәүдәсен ватанына кайтаргач, үлеме сәбәбен ачыклау җәһәтеннән кабат ярганнар һәм йөрәге, бөерләре юклыгын ачыклаганнар.
— Алар белгәнне безнекеләр күптән киптереп элгән, — дип сүзгә ку­шылды минем аша тәрә­зәгә карап баручы чандыр гәү­дә­ле өлкән яшьтәге ханым. — Быел әнкәйне җир­ләдем. Моргка алып бару мәҗбүри диделәр, шунсыз үлү турында белешмә алып булмый икән хәзер. Әбине китерми ярамый, видеокамералар кергәнне-чыкканны исәпкә алып тора дип акландылар. Туксанга җитеп, өендә ятагында үлгән намаз карчыгын шәрә хәлендә бер белмәгән затлар хозурында калдырдык инде. Алар аның тәнен яра, өйрәнә, үлеменең сәбәбен ачыклый, имеш. Бу хакта дин җи­тәкчеләребез ни уйлый икән? Түшне ачык йөртергә ярамый, кыска итәк кию гөнаһ дип акыл сатучылар нишләп авызларына су каба бу очракта? Табыштан аларга да өлеш чыгадыр, күрәсең. Бизнес дим мин моны! Бушлай ярмый бит алар...
— Мәетләрнең дә органнарын алалар микәнни? үлгән кешенекен терегә ялгап булмыйдыр ул... — дип сорады бер юлдаш ханымнан ипләп кенә.
— Ышанасың икән! Бәлки үлгәннәрнең йөрәк, бөер, эчәк-бавырларын суыткычларга җыеп барып, соңрак алардан олигархларның нәселле этләре өчен кыйбатлы деликатес әзерлиләрдер? ә бәлки үлгәннәрнеке урлап сатып җибәргән яраклы органнарны каплау өчен ярап торадыр? Шундый гастрономик туклану традициясе сакланып калган илләргә экспортка китсә дә аптырарлык түгел. Акчаның исе юк. Алмашка каннибал даирәләр алмаз, алтын белән түләсә бигрәк тә...
Апаның кыска, кискен җөмләләре күңелгә тиде. Аңлашыла, Дума депутатлар каян акча табарга белми интегә бүген. Олигархлар кесәсенә буйлары җитмәгәч, гади халык ке­сәсенә сукмак салдылар. Менә пенсия яшен озайттылар. Инде хәзер эшсезләргә салым салу турында закон кирәк диләр. Үлгәннәр белән матавык та медицинаны үз-үзен финанслауга турылау чарасымы соң әллә? Ягъни, сәламәтлегебезне кайгырту чарасы. Әнә бит, колбасага бәя арттыруга да граж­даннарның сәламәтлеген саклау өчен дигән аңлатма биреп, ул яңалыкны Сәламәтлек саклау министрлыгы хуплавы да мәгъ­лүм булды. Һәр­хәлдә, кайбер олигархларның илдәге җир асты һәм өсте байлыкларын үз­ләш­те­рүләре белән бергә, гражданнарның эчке органнарына да күзләре төшкәндер дип уйлыйсы килми. Конституциябезнең икенче маддәсендә гражданнарның дәүләт өчен иң кыйммәтле зат булулары турындагы җөмлә дөнья базарында кеше органнарының бәясе югары йөрүен күздә тотмыйдыр ла.
Аралык аша күрше утыргычта урнашкан сакалбайны безнекеләр әңгәмәсе җәлеп итте, кү­рәсең, ул да үз белгәненнәрен әйтеп калырга ашыкты.
— Каяндыр укыдым, — дип башлады ул. — Борынгы кешеләргә мамонт аулап көн күрүгә караганда үз ишләре белән туклану күпкә ансат һәм уңай булган. Миллион еллар дәвам иткән бу хәл. Каннибаллык, ерак чорлардан хәтта бүгенгәчә, зур югалтулар кичереп булса да, килеп җитә ал­ган. Узган гасырдагы ач­лыклар вакытында андый хәлләр күзәтелгән. Галимҗан Ибраһимовның “Адәмнәр” атлы бәяны шул хакта. Андый очрак­лар турында әле дә юк-юк та язгалап торалар. Кешеләрне үз ишләрен ашау гадәтеннән мәңгелек тә­мугта яну белән яный-яный диннәр айныткан. Инде шәхсән минем өчен түбәндәге нәтиҗә шәйлә­нә: кешеләрне кабат кыргыйлыкка чыгаруның иң туры юлы — аларны адәм ите ашауга мәхкүм итү...
— Ничек итеп?
— Бүген ашау ризыкларына төрле-төрле өстә­мәләр кушулары сер түгел бит. Явыз ният булганда, барысын да көтәргә була.
— Абзый, син алай ук арттырма инде. Кеше ышандырырсың. Кемгә, ни пычагыма кирәге булсын мондый этлекнең?
— Халыкара мафиягә! Узган ел, Казанда суверенитет бәйрәме көнне дип истә калды, Путин үзе, телеэкранга чыгып, кемнәрнеңдер русиялеләрнең биоматериалларын җыю бе­лән шөгыльләнүе хакында ачынып хәбәр итте. Кеше органнарын чәлдерү һәм аларны сатып акча эшләү белән халыкара мафия шөгыльләнә икән, шуңа күрә халыкларны мал кө­түенә әйләндерү технологиясенең ул төрен иярләүләре дә гаҗәпләндермәскә тиеш.
Янәшәмдәге студент кабат компьютерының мониторына ымлады. Баксаң, чыннан да, 2017 елны, агай әйткән көнне, Мәскәү Кремлендә Кеше хокуклары буенча президент советы утырышы узган, ул турыдан-туры “Россия-24” телеканалында трансляцияләнгән һәм нәкъ менә шунда В.Путин, кемнәрнеңдер, ниндидер максаттан чыгып илебез буенча русиялеләрнең биоматериалларын җыйнаулары хакында искәртеп, моңа тискәре мөнәсәбәтен белдергән икән. Ә БМОның биологик корал буенча комиссиясенең элеккеге әгъзасы И.Никулин белдергәнчә, биологик материал туплау омтылышлары 1990нчы елларда ук “Кеше геномы” программасы нигезендә булгалаган. Аның фикеренчә, андый үрнәкләр туплауның төп максаты — конкрет милләтләрне юк итүне күздә тоткан биологик корал ясау. Ләкин Русиядә чит дәүләтләр канаты астында шул өлкәдә казганучы оешмалар булып, анда эшләүче ватандашлар фикеренчә, мондый эшчәнлек фәнни кызыксыну һәм медицина ихтыяҗларын кайгыртуны гына күздә тота икән.
— Кайгырталар инде, кайгырталар, — дип кабат сүзгә кушылды янәшәм­дәге тактадай юка гәүдәле ханым. — Моргтан алып кайткач әнинең гәүдәсен юа-юа аһ иттек. Ярып теккән урыннан сүл тибә дә тора. Тән канга буялгач, юу камил саналмый инде ул...
Янәшәмдәге күзлекле студент янә ноутбугы мониторын күрсәтте. Һәм мин өр-яңа мәгълүматка тарыдым: 2014 елның 11 гыйнварында студент кыз Алина Саблинаны Мәскәү урамында машина бәрдерә. Аны 1нче номерлы шәһәр клиник сырхауханәсенә салалар. Екатеринбургтан авариягә таручы кызның якыннары килеп җитә. Тик әти-әни­ләрен палатага кертмиләр, алар бер атна буе реанимация палатасы төбендә кизү тора. Ә кызлары үлгәнен мәет озату конторасы агентыннан гына ишетәләр. Агент аларга 170 мең сумга кызлары җәсаден машина белән Екатеринбург каласына кайтару мөмкинлеген тәкъдим итә. Баксаң, мәрхүмәнең сигез органын алып калганнар, актта йөрәк һәм бөерләр генә күрсәтелгән, башкалары — юк. Алары кая киткәне — табышмак. Ата белән ана, балабызны донор итәргә рөхсәт бирмәдек дип, судлаша башлап, илдәге иң югары суд инстанциясенә кадәр барып җитәләр. Ләкин Конституция суды да аларның шикаятен канәгатьләндерми. Инде алар Европа судыннан гаделлек килүенә өмет баглый икән.
Русиядә трансплантация турында закон 1992 елны эшли башлаган. Сәламәтлек саклау министрлыгының баш трансплантологы С.Готье шушы темага кагылышлы интервьюсында болай дигән: “Законда әйтелгән: үлү моментында, әлеге кешенең исән чагында үз органнарын алуга каршы булуы билгеле булмаса, туганнары аның органнарын алуга каршы торуларын белдермәгән булсалар, трансплантацияләү максатында органнар алына ала. Бу бик гади һәм гуманлы закон, чөнки мәрхүмнең якыннарын, кайгылы вакытларында, органнар алуны сорап өстәмә стресска дучар итеп булмый бит инде...” Интернетка эленгән әлеге аңлатма уңаеннан фикер алышуларда ризасызлык белдерүләр катгый һәм кискен эчтәлекле. Хәтта берсе “дәвалау өчен бюджет акчасын тотканчы, авыруны органнарыннан арындыру төшемлерәк, димәк” дип тә язган.
Әлеге тема ахыр чиктә студент белән мине дә үз эченә бөтереп алып кереп китте һәм интернетта актарынырга тотындык. Ләкин үлгәч ярдыруга, эчке органнарны алуга риза түгеллекне белдерүне кануный теркәүче урын бармы-юкмы икәнен генә тәки аныклый алмадык. Кая мөрәҗәгать итәсе, кемгә, гаризаңны югалткан очракта кем нинди җавап тота — очына чыгып булмады.
Карт-корыларны уптым илаһи морг аша уздыра башлау практикасы Русиянең төрле өлкәләрендә яшәүчеләрне күптән борчый һәм җирле матбугат битләрендә дә чагылыш таба икән. Мисал өчен, Волгоград өлкәсендә чыга торган “Крестьянская жизнь” исемле басмада 2017 елның 23 ноябрендә әлеге тема шактый җиткелекле яктыртылган. Менә анда бер рус әбисе болай яза: “Безнең районда яңа законнар барлыкка килде: үлгән кешеләрнең барысын да моргка илтәсе. Миңа 80 яшь, һәм мин үземне үлгәч яруларын теләмим. Бу бит картлардан көлү! 70-80-90 яшьтә үлгәннәрне нәрсәгә яралар? Кем гаепле моңа: законмы, җирле хакимиятме?” Алга таба бу тәртипне район хакимияте дә, төбәк хакимнәре дә кертмәве һәм хупламавы ачыклана. Үлгәннәр җәсаде белән матавык түбәндәге федераль законнар нигезендә бара икән:
1. 2011 елның 21 ноябрендә кабул ителгән “Русия Федерациясе гражданнарының сәламәтлеген саклау нигезләре турындагы” 323нче номерлы закон (закон от 21 ноября 2011 № 323-ФЗ “Об основах охраны здоровья граждан в Российской Федерации”)
2. РФ Сәламәтлек саклау министрлыгының “Паталогоанатомик тик­шерүләр тәртибе турында” 354н нче номерлы фәрманы (приказ Минздрава России № 354н “О порядке проведения патологоанатомических вскрытий”)
3. Сәламәтлек саклау һәм социаль үсеш министрлыгының “Русия Федерациясе дәүләт суд-экспертиза оешмаларында суд-медицина экспертизалары уздыруны оештыру тәртибе турында” 346н номерлы фәрманы (приказ Минздравсоцразвития № 346н “Об утверждении Порядка организации и производства судебно-медицинских экспертиз в государственных судебно-экспертных учреждениях Российской Федерации”.
Интернеттан эзләнә торгач шулай да бер нәрсә табылды: үзеңне үлгәч ярмаулары, органнарыңны ботарламаулары хакында закон нигезендә ихтыярыңны белдергән язма калдыру форсаты булуы әйтелә. Тик менә аны кая юллыйсы, ул кайда, нинди реестрда исәпкә алына, бармы әле андый реестр — менә анысын аныклый алмадым. Бәлки үткенрәк журналистларыбыз моның очына чыгар? Белмәү — безнең файдага түгел. Инде килеп, законда шундый мөмкинлек калдырылган икән, гражданнарның андый гаризаларын теркәүне җирле хакимият тә җайга сала ала сыман. Дин җи­тәкче­ләребез дә проблемага битараф калмыйча, урыннарда җайга салырга алынсалар, саваплы эш булыр иде. Бу инде сиңа телеэкранга чыгып “Аллах сказал”, “ибн Фәлән әйткән” дип акыл сатып утыру гына түгел, ә халык югары бәяләрлек хакыйкый, игелекле гамәл. Югыйсә тәнеңне ярып ботарлауларына ризамы-түгелме икәнеңне белдерергә өлгермәсәң (чөнки үлем сорап килми), язганыңны тапмасалар, яки тапмаганга салышсалар, җае чыкмаса, ихтыярыңны белдерергә туганнарың килеп җитешмәсә, белде­рү кабул итүче җаваплы хезмәткәр табылмаса, “дәш­мәү — ризалык билгесе” саналып, безләрне кабергә кергәч каршылаучы фәрештәләр Әнкир белән Мөнкир танымаслык хәлгә китерүләре дә ерак йөрми кебек.

Безнекеләр кайда да асылташ

Истанбулга барган саен кызык-кызык очрашулар насыйп була. Төркиядә яшәүче милләттәшебез, рәссам Айгөл Акмано­ва-Окутан һәм аның иҗаты белән беренче тапкыр Солтанәхмәт мәйданына якын затлы бинада узган рәсем күргәзмәсендә танышырга туры килде. Очрашудан соң ул бинаның түбәсенә урнашкан ка­феда да сыйландык әле. ә аннан Истанбулның иң гү­зәл биналары һәм зәң­гәр Босфор уч төбендә кебек күренә. Окутан фамилиясенең “Оку” өлеше — татарча “уку” була. һәрхәлдә, минем өчен Айгөл Окутан рәсем сәнгате буенча башлангыч укытучым булды дисәң дә ялгыш булмас.
Шул талантлы милләттәшебезнең тәрҗемәи хәле һәм кайбер иҗат үрнәкләре белән танышу яраткан газетабыз укучыларына да кызык булыр дип уйлыйм.
Айгөл Акманова-Окутан 1977 елда Казанда туа. Түбән Тагилда Урал гамәли сәнгатьләр училищесының металлга язу бү­лекчәсен тәмамлый. Аннары Русия Сәнгать Академиясенең Пермьдә урнашкан Урал филиалы декоратив гамәли сәнгать бүлекчәсендә белем ала. Уку чорында ул скульптура, рәсем сәнгате, рәсемдә эмаль куллану, таш эшкәртү һәм иҗади фотография белән шөгыльләнә. Талантлы, тынгысыз кыз Казанга кайтып, хезмәт биографиясен Татарстан Милли Музееның фотолабораториясе мөдире вазыйфасына керешеп башлап җибәрә. Казанны яратып, аның йөзен фотосурәтләрдә үз күзаллавынча, ил һәм регион фотокүргәзмәләрендә, персональ фотопроектларында яктырта.
2006 елны Истанбулга күчеп яши башлагач, иҗади эшчәнлеген яңа илдә дәвам итә. Фоторәссам ире Мехмет Окуданның фотопроектларында катнаша, төрек нәшриятлары чыгарган китапларны иллюстрацияли, Болгар шә­һәрендәге Болгар цивилизациясе музее про­ектында катнашып, анимацияле фильмнар өчен акварель белән су­рәтләр төшерә. Иҗатының бу төренә иң тәүге бәяне нәни улы бирә икән.
Соңгы ике елда Айгөл Истанбулда узган рустелле арт, ягъни популяр сәнгать проектларда актив катнаша, “Мин Истанбулны тыңлыйм” исемле, каладагы җирле интеллигенция әһелләре арасында зур уңыш казанган рустелле рәссам ханымнар күргәзмәләре сериясен оештыручыларның берсе буларак та таныла.
2018 елның мартында, Советлар Союзының төрки республикаларыннан чы­гып, бүген Төркиянең төрле калаларында яшәүче рәссамнарны берләштергән сәнгати күргәзмә проектын гамәлгә куюга да ирешә ул. Нәүрүз бәйрәменә багышланган, ул тырышып оештырган күргәзмәдә Азәрбәйҗан, Баш­кортстан, Татарстан, Казахстан, Үзбәкстан, Кыр­гызстан, Кабарда-Балкар һәм Удмуртия рәссамнары үз иҗат үрнәкләре белән төрек сәнгать сөючеләрен мәмнүн итә­ләр. Бүген милләтпәрвәр сең­лекә­шебез, тынгы белмәс Айгөл яңа төр иҗат — борынгы эбру сәнгате ысулында үзен сыный...

      Татарстан яшьләре, 13 декабрь 2018 ел.

Рәсемнәрдә: Айгөл Ак­манова-Окутанның соңгы вакытта иҗат иткән хезмәтләре.

Әле бетә оныбыз, әле бетә тозыбыз...

Әкият, риваятьләр — милләтнең көзгесе, алар аның Хак Тәгалә тарафыннан бирелгән рухи программасын, корылышын, тормышка чакырылышын чагылдыра, бер милләт кешеләренә хас уртак хыял-омтылышларны, ялгышуларны бәян итә. Бу җәһәттән русларның “Иван царевич һәм Соры бүре” әкияте аерым игътибарга лаек. әйдәгез, шуның кыскача эчтәлеген йөгерттереп кенә искә төшерик әле.

Патша сарае бакчасында алтын алма бирүче агачның җимешләре югала башлый. Патшаның өч улы чиратлап алмагачны каравылларга алына. Олы һәм уртанчысы таң аткан мәлдә йоклап кала, ә кечесе уяулык күрсәтә, алтын алма ашаучы алтын кошны эләктерә яза. Бу — тәхет өчен кө­рәш­тә аның беренче уңышлы адымы. Шул кошны эзләп чыгып китә болар. Абыйлар тапмый кайта, ә төпчек малай кошның эзенә төшә, аны урларга күрше патша сараена үтеп керә. әмма нәфесенә булы­шып, кошка гына түгел, ә аның алтын читлегенә дә кызыга. Һәм, читлеккә тоташкан кыңгыраулар чыңлап, сакчылар кулына тө­шә. Үтеп кереп урлашу авыр җинаять санала. Ләкин ул югалып калмый, патша белән килешү төзеп, алтын кош бәрабәренә, икенче патшаның хикмәтле атын урларга алына. Янә, кыйммәтле йөгәнгә күзе кызуы аркасында җинаяте өстендә тотыла. Инде ат хуҗасы патша белән килешенеп өченче патшадан гүзәл кыз урларга чыгып китә. Ахыр чиктә Иван кызны урлый, һәм алдагы килешүләрне төкерми дә бозып, алдап-йолдап, юристлар телендә әйткәндә, мошенниклык гамәле кылып, кызны гына түгел, йөгәне белән атны да, алтын чит­леге белән кошны да үзләштереп, иленә кайта, үзенең майтарганнары, ягъни җинаятьчел эшчәнлеге уңай бәяләнеп, тәхеткә утыра, патша була.
Әкияттә караклыкның табигый, зарурият саналуы, гаеп ителмәве бер хәл, Русия дәүләте патшаларының күрше дәүләтләргә карата гомер бакый уздырган эчке һәм тышкы сәясәте дә чагылыш таба кебек. Бүген интернетта һәм матбугатта кайбер эшем ияләребезнең миллиардлар үзләштерүе турында әллә ниткән тәнкыйть-гаепләүләр тынып тормый. Акча үзләштерү өчен нәрсә эшләргә кирәклеге турында рецептларга да кытлык юк. Әлеге әкиятне укыгач, бар да шулай булырга тиеш бугай, башкача була алмыйдыр ахрысы дигән нәтиҗәгә дә ерак калмый. Аннары кичәгебезгә, үткәнебезгә борылып карасак, балачакта ишеткән һәм хәтергә тирән уелып калган такмаза да шул фикерне куәтли кебек:
“Әле бетә оныбыз,
Әле бетә тозыбыз,
Эт к...ннән көннәр күреп,
Яшәп яткан чорыбыз...”
Милли портрет дигәннән, яһүдләрнең гыйб­рәтле бер риваятенә сугылып узу да артык булмас кебек.
Сократ философиясе буенча диссертация яклаган яшь яһүд егете раввин янына килеп, изге китап Талмудны өйрәнергә ниятен әйтә. Раввин аның борынгы арамей теленнән хәбәре барлыгы-юклыгы, ивритны ни дәрәҗәдә белүе һәм бала чагында Тәү­ратны укуы-укымавы бе­лән кызыксына. Тискәре җаваплар ишеткәч, Талмудны өйрәнергә аның әзер түгеллеген әйтә. Һәм, әгәр мантыйк буенча ул уздырган тестка дөрес җавап бирә алса, аның белән шө­гыль­ләнергә ризалыгын бирә. Егет күнгәч, беренче сорау бирелә.
— Ике кеше төтен торбасы буйлап аска — мич авызына төшә. Берсенең йөзе корымланып чыга, ә икенчесенеке чиста кала. Аларның кайсы юынырга китәчәк?
— Әлбәттә йөзе корымга батканы! — ди егет
— Дөрес түгел. Уйлап бак: йөзе корымга батканы, иптәшенең йөзе чиста икәнен күреп, үзенеке дә чиста дип уйлаячак. Ә менә чиста йөзлесе, иптәшенең корымга баткан йөзен күреп, үзенеке дә шундый дип уйлап, юынырга китәчәк.
— Йә, чираттагы соравыңны бир.
— Ике кеше төтен торбасыннан аска төшә. Берсе чиста йөз белән килеп чыга, икенчесенеке корымга буялган. Кайсысы юынырга китәчәк?
— Без ачыкладык ич инде — чиста йөзлесе китәчәк!
— Дөрес түгел. Икесе дә юынырга китәчәк. Мантыйк буенча уйлап бак: чиста йөзлесе иптәшенең бите пычранганлыгын күреп, үзенеке дә шундый дип белеп юынырга китәчәк. Ә бите пычранганы, иптәшенең бите чиста килеш юынырга китүеннән чыгып, үз йөзе каралганлыгына төшенәчәк.
— Мин бу хакта уйлап җиткермәгәнмен. Тагын бер соравыңны бир.
— Яхшы. Ике кеше төтен торбасы буйлап аска төшә. Берсе аннан чиста йөз белән чыга, икенчесенең битенә корым йоккан. Боларның кайсы юынырга китә?
— Икесе дә.
— Дөрес түгел. Берсе дә юынырга китмәячәк. Мантыйкны эшкә җигеп уйлап бак: йөзе пычранганы иптәшенең йөзе чиста икәнен күреп юынырга китми. Ә йөзе чистасы моның юынырга китмәвенең сәбәбе үз йөзе чиста булуында икәнен аңы­шып, шулай ук юынырга китми...
Яшь егет тәмам бөгелеп килә:
— Ышаныгыз, мин Талмудны өйрәнәчәкмен, — ди ул, ачыргаланып. — Тагын ни дә булса сорагыз!
— Яхшы. Ике кеше төтен торбасы буйлап аска төшеп килә...
— Йа, Хода! Аларның берсе дә юынырга китми!
— Дөрес түгел. Инде аңладыңмы Талмудны өйрәнү өчен Сократ мантыйгы гына җитмәвен? Әйтче, зинһар, ничек инде бер үк торбадан ике кеше төшеп шуларның берсенең йөзе корымга буяла, ә икенчесенең чиста кала ала? Бу сорау мәгънәсезлектән гыйбарәт һәм тормышыңны мәгъ­нәсез сорауларга җавап эзләүгә сарыф итсәң, барлык җавапларыңның да мәгънәсе булмаячак.
Матбугатта, телевидениедә кагыйдәсез көрәш остасы Хәбиб Нурмагомедов тирәсендә купкан шау-шу серенә дә ачкыч ярата сыман әлеге риваять. Чөнки рингка чыкканчы байтак вакыт аралыгында дәвам иткән үзара талаш-ызгышлар шартлы рәвештә аларның корымлы торба буйлап аска төшүләрен хәтерләтте. Матчтан соң Хәбибнең тамаша залына сикереп төшеп сугыша башлавын кемнәрдер ихластан гаепләде, шартлы рәвештә “йөзе корымга буялды” дип санады, ә кемнәрдер аның көндәшен, икенче­ләр тренерын сүкте, аларны “корымга батты”га чыгарды. Югыйсә, бу рәсми спорт ярышы түгел, ә шоу-тамаша. Бер орышта фәлән миллион долларлар каеручы көрәшчеләрнең һәм миллиардлар көрәүче тамаша оештыручыларның, тамашачыны кыйммәтле билетлар сатып алуга алгысыту, алдагы көннәрдә дә шундый бәйгеләргә җәлеп итү өчен бизнес планнарында аерым пункт буларак теркәлгән “спектакль” икәнлеге Мәнди анасына да аңлашылырга тиеш иде сыман. Ярымшәрә ике ир-атның алагаемга дөмбәсләшүендә, берсе өс­тенә икенчесе атланып тукмашуында ниткән ямь булырга мөмкин? ә шундыйны карарга меңнәрне тартуның сыналган психологик алымнары бар, технологияләре эшләнгән...
Уильям Шекспирның “тормыш — сәхнә, ә кешеләр барысы да актерлар” дигәне тузмый да, искерми дә. Бүген кайсы әһелләребез нинди генә спектакль күрсәтми һәм һәркайсының үз амплуасы (әле менә күптән түгел Уфа полицейскийлары “спектакле” миллионнар игътибарын җәлеп итте). Путин, Эрдоган һәм башка җитди җитәкчеләрнең, вакыт табып, “сугыш чукмарлары” Хәбиб һәм Конорны үз хозурларына кунакка дәшүләре дә аларның актерлык талантларын танып, сокланып, үзләре өчен дә алар уеныннан сабак табулары белән бәйле түгел микән?
Хуш, ике халыкның авыз иҗаты үрнәгенә тукталдык. Шул дулкында башкаларның әкият-риваятьләренә мөрәҗәгать итеп, рухи үзенчәлеклә­рен ассызыклап булыр иде. Әмма әйтелгән ка­дәресе җитеп торыр дип, мәсьәләнең асылына юл тотыйк.
“Татарстан яшьләре” газетасында 2012 елда басылган “Бу ни бу?” исемле мәкаләмдә татар халык әкиятләре исеме астында чыккан тупламалар — 1977 елда Казанда, Татарстан китап нәшриятында басылган, Галимҗан Ибраһимов исемендәге тел, әдәбият һәм тарих институты ышыгында дөнья күргән ике том һәм шулар эчтәлегеннән “биюче” башка китаплар, шул исәптән 1989 елны нәшер ителгәне телгә алынып, барысы да өч бүлектән торуы искәртелгән иде. Бүгенге шушы мәкаләмдә күтә­релгән мәсьәләнең очына чыгу хакына, кабатлануым өчен укучылардан гафу сорап, инде шул язмадан өзек китерәм:
“...Хайваннар турында әкиятләр бүлегендәге “әтәч белән төлке” атлысының эчтәлеге болай: төлке агач башында утырган әтәчне “намаз укыйк” дип, үз янына төшәргә чакыра. Әтәч “агач төбендә йоклаган имамны уят” ди, ә ул эт булып чыга һәм төлке, “тәһарәтем бозылды, яңартып килим” дип, таю ягын карый. Икенче әкият “Торна бе­лән төлке” дип атала һәм ул мәктәптә үткән Крылов мәсәленең игезәге. Өченчесе “Аю, бүре, төлке” дип атала. Эчтәлеге: аю, бүре, төлке “моннан соң беркемгә дә тимик” дип, хаҗга чыгып китәләр һәм юлда боларга ияргән дөяне буып ыргыталар. Суеп бетерү белән, Аю әйтә: “Мин моның эчәк карынын күлдә юып кайтыйм”. Дүртенче әкият — “Наян төлке”. Бүре төлкегә бүләкләр биреп, балаларын укытырга дип калдырып китә. Әкияттән бер җөм­лә: “Бүре китү белән Төлке моның ике баласын да суеп, ике айда ашап бетерә ...” Алга таба бүлектәге “җәүһәрләр” дә шул дулкында.
“Тылсымлы әкиятләр” дигәне “Елан патшасы Шаһмара” атлы әкият белән ачыла. Инде шуннан өзек: “Егет Шаһмараны өчкә кисте. Моңарга өч савыт бирделәр, өч рәт кайнатырга куштылар”. Икенче әкият — “Зөһрә”. Менә анысыннан өзек: “Төнлә, кулына кылыч алып, үзе (Зөһрәнең әнисе) күл янына килә. Озак та тормый, күл тө­беннән кара елан чыга. Кара еланның чыгуы була, кылыч белән аның башын чабып өзә. Кара елан бөтерелеп кала шунда”. Өченче әкият “Каракош” дип атала һәм анысы русларның атаклы “Аленький цветок”ны интектереп язылган иншага иш. Ахрысы фольклор җыярга чыккан студент­лар, зачет алу хакына төрле чыганакларга мө­рәҗәгать иткәләп (кайда, кем сине әкият сөйлим дип көтсен, каяндыр әкият җыеп кайту, фаразымча, ул үзе әкият) бәгъзе халыкларның җәүһәрләрен татар файдасына хосусыйлаштыру мәрәкәсенә кергәннәр сыман тоела. Дүртенче әкият “Балыкчы һәм гыйфрит”. Инде шуннан өзек: “Патша малае тора сикереп. Хатын Гыйфрит терелде дип куана. Патша малае тота да бу Гыйфрит хатынын чала”... Бу бүлектә адәм итләре белән туенучы диюләр, батыр егетнең аларның гәүдәләрен турап, әрдәнәләп өеп куюлары күпме кирәк шул хәтле...
Әкият милләтнең рухи портретын чагылдыра дип искәрткән идем инде. Татар халкы — уңган-булган, төскә-биткә, буйга-сынга күркәм, укымышлы, затлы һәм аб­руйлы халык. Ә менә телгә алган тупламалардагы үрнәкләрдән милләтебезнең шактый шөкәтсез рухияте чагыла. Студентларын ияртеп экспедициягә фольклор юлларга чыккан галим-го­ләмәләребезнең язучы булырга хыялланучы шәкертләре төрле халык әкиятләрен сипләштереп ашык-пошык әтмәлләгән “иҗат” түгелдер лә татарныкы дип бирелүче шөкәтсез әкиятләрнең саллы өлеше? Әкиятләр нигездә балаларга адреслана һәм телгә алынган җыентыкларга психиатрлар экспертизасы да кирәк булмады микән? Хәтта татарның борынгы әкияте дип тәкъдим ителгән “Ак бүре”не дә искә алынган рус халык әкиятен белер-белмәс, асылын аңышмый, әйләндереп-бозып теккәнгә охшатучылар юк түгелдер. Һәрхәлдә, мондый күңелсез фаразларга, яһүд риваятендәге сыман, “дөрес түгел” дигән җавап һәм башка аңлатма ишетәсе килә.
Сүз дә юк, халкыбызныкы булуы шик уятмый торган әкиятләр дә очраштыра арада. “Камыр батыр” әкиятен шундый дип чамалыйм. Үзебездә санга сугылмаучының читкә китеп уңыш казануы без — татарларга хас бит. Мисаллар да җитәрлек. Мәсәлән, мин яшәгән Шәмәрдән бистәсе егете Каюмов Фәннүрне дә, әтисе әйтүенчә, Казанның “Зенит” командасына алмаганнар һәм ул Самара өлкәсе өчен волейбол уйнап уңыш казанып, 19 яшендә үсмерләр арасында Европа чемпионы булып куйган. Финалда Чехия белән уенда Русиянең яшьләрдән торган җыелма командасының 3:2 исәбе белән җиңүендә Фәннүр суккан туп­лар саллы өлеш кертә (күкрәк көче бе­лән яшәү­че гаиләдә үскән Фәннүрнең әтисе белән озак еллар бер оешмада эшләдек, К-700 тракторы тәгәрмәчен ялгызы күтәреп салдыра һәм киертә иде дип истә калган. Әнисе Гөлнария ханым исә район сабантуйларында кул көрәштерүләрдә беренчелекне бирмәде).
Мәгълүм ки, күп бә­хәсләрдән соң мәктәп­ләрдә туган телебезне укытуда бөтен проблема укыту методикасы камиллеге дәрәҗәсенә кайтарып калдырылды. Югыйсә туган телебезне мөшкел хәлгә төшерүче сәбәпләр байтак. Тутый кош сыман һаман-һаман Мәскәүне сүгү үзебезнең эшем ияләре кылган хилафлыкларны, булдыксызлыкны ышыклауны гына алга сөрә шикелле. Мәскәүне каргап-сыктап утырудан мәгънә юк, ул үз ягын каерды, каера һәм каерачак, ә безгә, булган мөмкинлектән файдаланып, кем әйтмешли, “үз атыбызны куу” зарур. әйтик, бүген Русия белән Төркия дустанә мөнәсәбәттә. Шу­ңа таянып, факультатив дәресләрдә, түгәрәкләрдә, яки чит тел сыйфатында төрек теле укытылса бу татар теленә бер таяныч булыр иде. Күпмедер вакыттан соң ул башлангычка каршылык туса азәрбайҗанныкына күчәсең. Анысы да төрекнекенә бик якын, уртаклык 99 процент чамасы ди белгән кеше­ләр. Аннары хет гагаузларныкын өйрәнә баш­ла, Татарстан Молдованың ул халык биләгән төбәге белән экономик элемтәләр урнаштыра башлады бит. Гагауз теле дә төрекнекенә бергә-бер охшашлыкта. Анысын тыйганчы тагын вакыт үтә һәм шул арада янә ниндидер юл, җай табасың икән, әләм кулыңа!
Татар теле турындагы фәннең үз-үзен татарча аңлата алмавы, ятлар терминологиясенә батуы-батырылуы да тешкә тия. Иң үртәлдергәне — татар теле һәм әдәбияты дәресләренең рус балалары һәм аларның ата-аналары өчен генә түгел, ә татар балалары һәм аларның милләтпәрвәр әти-әниләре өчен дә соклану уятмый, үзенә тартмый торган дәрәҗәгә төшүе, кадерсез көнгә калуы. Совет чорында гарәп графикасындагы әлифбабызны латинныкында “бер кич кундырып”, кирилл графикасына күчергәндә, татарча авазлар дөрес яңгырасын өчен кирәкле хәрефләр (каты “к” һәм каты “г”) төшереп калдырыла һәм алынма сүзләр ятларча яңгырасын өчен артык хәрефләр тагыла. Чорлар дәвамында телебезне табигый кабул ителеп баеткан фарсы һәм гарәп сүзләрен, катлам-катлам арчып, аларны рус фонетикасы җирлегендә Европадан кергән сүзләргә алмаштыру өчен кулай әлеге алфавит. Мәсәлән, “Казан каласы” дигән сүз тезмәсен укыган ике телдә белем алучы балага моның ни нәрсә булып аңлашылуын тәгаенләп йөрәкне бозасы килми. Ә мондый мисалларны тагын да китереп була. Һәм безнең доктор, кандидат титулына ия галим телчеләрне туган телебезнең хәрефләрдән салынган фундаментындагы мондый чатаклык ни дәверләр, хәтта ансат кына төзәтмә кертү мөмкин булган Ельцин чорында да борчымады. Алай гынамы... Шул заманда латин әлифбасына кайту форсаты да, әлифба проектын гамәлгә кую йөкләнгән телче галимнәребезнең кирәкмәгән, очсыз-кырыйсыз бәхәс оештырулары аркасында җилгә очты. Ә бит андый проект әллә кайчан әзер булып, мөмкинлек туган минутында ук чыгарып салынырга тиеш иде парламентарийлар хөкеменә. Минем ихтыярда булса, киләчәктә укучыларны, татарын да, русын да, башкасын да татар телен өйрәнүгә рухландырырлык дәреслекләр әзерләүне бу эштә үзләрен тискәре яклап кат-кат раслаган, кимчелекле алфавитка риза-бәхил булып иман китергән “белгечләр”гә түгел (андыйлар инде “яңа методика” исеме астында үз “хезмәтлә­рен” гамәлгә куя башлады), ә туган телебезне камил белгән хакыйкый, реаль, асыл биографиясе булган зыялы татарларга һәм гамәлдәге дәреслекләрдән озак дәверләр иза чиккән өлкән яшьтәге мөхтәрәм татар теле укытучыларына тапшырыр идем. Инануымча, бүгенге татар теле дәреслекләре татар теленә өйрәтми, өйрәтә дә алмый. Алардагы чит-ят терминнарга чумган, азагына җиткәндә башында ни язылганын оныттыра торган, уңышсыз тәрҗемәләрне хәтерләткән тимер-бетон кагыйдәләрне ерып чыгар өчен әвәл башлап татар телен ярыйсы гына белү кирәк. Телне белмәгән килеш ул чытырманлыкны кичү мөмкин түгел. Ә татар телен белүчегә андый китапны укып ми черетү зарурлыгы аңлашылмый. Һәм бу уңайдан, сүзе үтәрдәй милли остаз табылып, “дөрес түгел” дип, “корымлы торбадан аска төшү” турында үз версиясен тәкъдим итсә, каршы булмас идем. Чөнки күп бәхәсләрдән соң Камил чишелеш барыбер табылыр дигән өметем сүнми һәм сүрелми.