Бу ни бу?

Алдарак “Т.Я.”да дөнья күргән “Мөхәммәт Мәһдиев табышмагы”, “Ә болар уятмакчы” ише язмаларымда мин татар теле дәреслекләрендәге сәерлекләргә, үз сүзләре белән үз-үзен аңлата алмаучы татар теле фәне хакында бераз гына әйткәләп киткәләгән идем. Бу язма да шул дулкында, “Татар халык әкиятләре” дип басылган тупламалардагы сәерлекләр хакында.

Иң элек аныклыйк: әкиятләр кемнәр өчен? Минемчә, беренче чиратта, балалар өчен. Әкиятләр аларның фантазиясен баета, тәрбияли, күңелләрен яхшылыкка, гаделлеккә көйли, кора, өйрәтә.

Шәхси китапханәмдә татар халык әкиятләре исеме астында чыккан тупламалар шактый гына. Иң саллылары 1977 елда Казанда, Татарстан китап нәшриятында басылган, Галимҗан Ибраһимов исемендәге тел, әдәбият һәм тарих институты ышыгында дөнья күргән ике том. Соңрак чыккан әкият китаплары нигездә шул томнардагы эчтәлектән “бии”. Соңгы тапкыр сатып алган саллы, катыргы тышлы “Татар халык әкиятләре” китабын Татарстан китап нәшрияты 1989 елны нәшер иткән һәм ул да әлеге томнардагы тәртиптә “хайваннар турында әкиятләр“, “тылсымлы әкиятләр” һәм “көнкүреш әкиятләре” дигән өч бүлектән гыйбарәт.

Хайваннар турында әкиятләр бүлеге “Әтәч белән төлке” атлы мәсәлгә тартым мәзәктән башлана. Эчтәлек болай: төлке агач башында утырган әтәчне “намаз укыйк” дип, үз янына төшәргә чакыра. Әтәч “агач төбендә йоклаган имамны уят” ди, ә ул эт булып чыга һәм төлке , “тәһарәтем бозылды, яңартып килим” дип, таю ягын карый. Икенче әкият “Торна белән төлке” дип атала. Анысы – мәктәптә үткән И. Крылов мәсәленең игезәге. Өченче әкият “Аю, бүре, төлке” дип атала. Эчтәлек болай: аю, бүре, төлке “моннан соң беркемгә дә тимик” дип, хаҗга чыгып китәләр һәм юлда боларга ияргән дөяне буып ыргыталар. Менә бер өзек : “Суеп бетерү белән, Аю әйтә: “Мин моның эчәк карынын күлдә юып кайтыйм”. Дүртенче әкият – “Наян төлке”. Бүре төлкегә бүләкләр биреп, балаларын укытырга дип калдырып китә. Әкияттән бер җөмлә: ”Бүре китү белән Төлке моның ике баласын да суеп, ике айда ашап бетерә ...”

Алга таба да бүлектәге “җәүһәрләр” шул дулкында.

Хуш, күчик икенчесенә, “Тылсымлы әкиятләр” дигәненә. Монысы “Елан патшасы Шаһмара” дигән әкият белән ачыла. Инде шуннан өзек :”Егет Шаһмараны өчкә кисте. Моңарга өч савыт бирделәр, өч рәт кайнатырга куштылар”. Икенче әкият – “Зөһрә”. Менә анысыннан өзек : “Төнлә, кулына кылыч алып, үзе (Зөһрәнең әнисе) күл янына килә. Озак та тормый күл төбеннән кара елан чыга. Кара еланның чыгуы була, кылыч белән аның башын чабып өзә. Кара елан бөтерелеп кала шунда. Өченче әкият “Каракош” дип атала һәм анысы русларның атаклы “Аленький цветок”ны интектереп язылган инша. Ахрысы фольклор җыярга чыккан студентлар, зачет алу хакына төрле чыганакларга мөрәҗәгать иткәләп (кайда, кем сине әкият сөйлим дип көтсен, каяндыр әкият җыеп кайту, фаразымча, ул үзе әкият) бәгъзе халыкларның җәүһәрләрен татар файдасына хосусыйлаштыру мәрәкәсенә кергәннәр сыман тоела кебек... Дүртенче әкият “Балыкчы һәм гыйфрит”. Инде шуннан өзек: “Патша малае тора сикереп. Хатын Гыйфрит терелде дип куана. Патша малае тота да бу Гыйфрит хатынын чала”...Бу бүлектә адәм итләре белән туенучы диюләр, батыр егетнең аларның гәүдәләрен турап, әрдәнәләп өеп куюлары күпме кирәк, шул хәтле.

Соңгы өченче бүлек әкиятләре янә мәзәк жанрына якынрак. Иң күрекле дигәне – Шомбай. Шомбай алдашып эшкә урнаша һәм хезмәт хакын вакытында түләмәгәннәре өчен эшкә яллаучылардан алдап үч алып кинәнә... Монда тагын дин юлындагылардан көлгән нәрсәләр бар...

Быел Истанбулда яшәүче кызым, ике оныгымны ияртеп, кунакка кайткан иде. Олысы, дүрт яшь ярымлык Әмирхан әнисеннән татарча әкият укуын үтенгән. Кызым китапханәмдәге татар халык әкиятләре китапларын алып килгән дә, керешкән моңа укырга. Берсеннән – икенчесенә, аннары өченчесенә күчкән һәм берзаман оныгым :

– Әни, син миңа беркем беркемне ашамый торган әкият укы, – дигән...

Әни кеше шунда гына әкиятләребезнең эчтәлегендәге сәерлеккә игътибар иткән һәм минем китапханәмдә булган чыганаклар белән җентекләп танышып чыккан. Аннары ул ризасызлыгын мин фәкыйрьгә болай дип белдерде:

– Кемнәрне тәрбияләргә дип чыккан бу китаплар?

Чыннан да, кемнәргә адреслана соң татарның мәшһүр галим-голәмәләре имзалап, тормышка хәер-фатихаларын биргән “Татар халык әкиятләре”? Шайтан яисә җен балаларынамы? Максат яшь маньяклар тәрбияләү түгелдер дип өметләник.
"Т.Я", 1 ноябрь 2012 ел.

...Ә болар уятмакчы

Хөрмәтле Укучым гафу итә күрсен, әмма төп фикерне тәгаенләү өчен үткәндәге язмаларымдагы («Бердәнбер – бер генә» һ.б.) кайбер юлларга әйләнеп кайтмый булмый.

Җирле милли әтрәгәләм хакимиятләр тернәкләнү – 1917 ел казанышы... Аларны урынлаштыруда, ныгытуда татар совет әдәбияты, фәне һәм мәдәниятенең өлешләре бар.

Милләтне ахыр чиктә тулаем әтрәгәләмлеккә каулауны күздә тоткан татар совет әдәбиятының икенче сортлылыкка чишмә башы хәреф алмаштыруга барып тоташа. Көчләп тагылган кириллицага турыланган имля кагыйдәләре чит телдән, беренче чиратта урыстан кергән алынма сүзләрне, татар фонетикасыннан тайпылып, урыс аһәңендә яңгыратуны таләп итә! Һәм шул максатта әлифбабыз татар теленә кирәк булмаган хәрефләр «асрауга» мәхкүм ителгән. Икенчеләй әйтсәк, большевиклар канлы террор кулланып гамәлгә керткән имля кагыйдәләре – дөньяда күрелмәгән хәл – бер телнең икенчесенә тез йөгенүен, милләт коллыгын хәрефләр аша да куәтли. КДУның татар филологиясе факультетында урынлашкан телче галимнәр бу хәлгә риза-бәхил генә түгел, хәтта мәмнүннәр үк ахры. Нәтиҗәсе шул, татарчасы «урыс дулкынына» көйләнгән шәһәр балаларының сөйләше, татар мохитында булу сәбәпле телче галимнәребез бозымына бирешмәгән авыл балаларыныкына караганда 20-40 градуска әкренрәк. Бу хакта үзенең «Татар теле – киләчәк теле» китабында КДУ галиме Равил Һади да (компьютерларны программалау өлкәсе укытучысы) ассызыклап үтте. Бөтенләй дә татарча яңгырашка ирешмәгән, кургаштай авыр, очына чыкканда башында ни хакында сүз барганын оныттыра торган кушма җөмләләрдән гыйбарәт тимер-бетон кагыйдәләр уңышсыз тәрҗемәләргә охшап тора. Шаклар катмалы, татар теленә кагыйдә «иҗат» итүчеләр урыс телендәге аталышларның байтагын татарчага аударырга да иренгәннәр. Укыгыз татар теленең имля кагыйдәләрен – ул, беренчедән, «татар теле грамматикасы» дип атала, тыныш билгеләре – «пунктуация, җөмлә, иҗек, аваз төзелеше – синтаксис, морфология, фонетика дип тәгаенләнгән. Анда хәтта, егылып китә күрмәгез, «синтаксик синоним» дигән билгеләмә бар! Татар телендә татар баласы инша һәм бәян түгел, ә сочинение вә изложение яза. Ачыгыз татарның телче галимнәре тудырган абажур – абажур, синтаксис – синтаксис ише әйләндерелешләргә бай сүзлекләребезне... Ә алар үзләрен филологлар дип атый һәм, минем карашка, татар әдәбиятындагы икенчеллеккә орлыкны, милләтне икенче сортка каулауны фәнни эзләнүләре аша алар сала... Ниндидер аборигеннар телен үз халкы вәкилләре аңласын өчен колонизаторлар гына шундый ысулда дәреслекләр яза ала. Әмма мондый эшләнмәләр аборигеннарның үзләре өчен кулланма була алмый! Ә татар галимнәре үз эшләнмәләрен туган телдә белем алучы балаларга турылый! Кем белә, боларның хезмәт җимешләре татар телен өйрәнергә теләүче ятлар, яки туган телне бөтенләй белмәүче үз милләттәшләребез өчен, тартып сузсаң, кулланма була да торгандыр, бәлки...

Кызык, үзләрен милләт хадимнәре, аны коткаручылар дип санаучы, шулай дип танылырга җан атучы татар теле галимнәре, мөгаллимнәре, аларның эшен дәвам итүчеләр, янә килеп, аларның әдиплек вә журналистлык сукмагына чыккан пишкадәмнәре вә шәкертләренең тормышка чакырылышы нәрсәдә дип белик? Докторлык исеменә ирешкән бәгъзе галимнәребез кайчаннан бирле Мөхәммәт агабыз Мәһдиевнең фән докторы була алмавын хәтта аның трагедиясе ди-ди ассызыклап, ягъни үзләрен «яктылыкка юл алучы», ә аны Мокамай әхвәленә турылап (ирексездән Такташның «...югарыга таба юл алдым, ә син менәлмәдең, калдың, югалдың...» дигән юллары искә төшә) язалар да язалар, ә хакыйкатькә энә буе да якынаючысы офыкта шәйләнми... Миңа калса, мәшһүр Мөхәммәт Мәһдиевкә филология өлкәсендә докторлык диссертациясен якларга бирмәүләре нәкъ менә аның милләтебезне икенчеллеккә каулау җәһәтеннән дәүләт куйган бурычларны үтәмәвенә, талант иясе, затлы нәсел вәкиле булуы һәм вөҗданы сафлыгы аркасында моны априори үти алмавына кайтып кала... Булгаковның мәшһүр «Собачье сердце» романы каһарманы профессор Преображенский сыман, Мөхәммәт Мәһдиев тә үз-үзенә Шариков дәрәҗәсенә төшүне рөхсәт итә алмаган... И.Р.Таһиров үзенең истәлекләрендә, аңа булышырга теләп, хезмәте тарихка да багълы булуын күздә тотып, диссертациясен тарих кафедрасы аша якларга тәкъдим ясавын әйтә. Мөхәммәт ага ризалашса, аңа үз хезмәтендә әтисе Сөнгатулла мулланы юк иткән системаны мактарга туры килгән булыр иде...

Һәр тарафта һәм тармакта башчылыкка ирештерелгән, вөҗдан, намус кебек нечкәлекләргә төкереп караган шариковлар өчен ул сөйкемсез сөяк... Тукай бүләген дә аңа өченче талпынышта, бер дә бирәсе килмичә, аптырагач-йөдәгәч, чигенергә хут калмагач кына дигәндәй тапшырулары, иҗатының да милләтне икенчеллеккә түгел, ә беренчеллеккә каулавына дәлил. Ә милләтебезне икенчеллеккә-өченчеллеккә тәгәрә-түче кайберәүләргә бүләкләр тоткарлыксыз тапшырылып килә шикелле...

Бәгъзе профессорларыбыз Б.Ельцин чорында – латинга кайту форсаты ачылган елларда – шул турыда Югары Советка карар проекты әзерләргә алындылар һәм... әллә кайчан әзер проектларын парламент мөнбәренә чыгарып саласы урында, очы-кырые юк бәхәс оештырып җибәрделәр. Имеш, тегеләй итсәң төрекнеке төсле була, болай итсәң яңалиф кабатлана һ.б. Тарткалашуларын әлеге форсат ябылганчыга кадәр сузулары бирелгән фәнни дәрәҗәләрен «эш» белән аклауларына кайтып кала булып аңлашылды. Татар теле филологиясе дип танытылган, татарга үз сүзләре белән туган тел нигезләрен бәян итәргә сәләтсез өйрәтмә – ул чынлыкта фәнме соң? Бәлкем, шушы хакта ана телен укытучыларыбыз, ягъни татар филологлары тудырган дәреслекләрдән иза чигүчеләребез арасында сораштыру уздырыргадыр? Мәктәптә укыганда олимпиадаларда җиңмәгән, ягъни «иң-иң»нәр, җиңүчеләр рәтендә булмаган һәм югары уку йортына кергәч, нигездә ике предметны, телгә алынган һәм татарга яла ягуы белән данлы «тарих» атлы фәннәрне үзләштергән, укулары дәверендә КДУ тормышына юнәлеш бирүдә әллә ни катнашмаган, «штурвал» тирәсенә якын ук җибәрелмәгән, кырына бармаган бәгъзеләрнең, редакцияләргә эшкә урнашу белән үк, олыдан кубып, кинәт кенә президентны, министрларны, депутатларны, тулаем милләтне өйрәтергә алынулары бик сәер, шамакайлану галәмәте булып аңлашыла. Имеш, татар халкы уянмаган, ә болар уятмакчы һәм «изге» максатны күздә тотып, мәкаләләр, романнар, бәяннар, поэмалар калыплана... Ә укучылар, ни аяныч, кими дә кими...

Шушы урында тын алып, Сабада пенсионер укытучы Тәлгат агадан ишеткән бер мәзәккә тукталыш ясауны зарур саныйм.

... Җүләрләр йортында фәнни эш белән шөгыльләнүче галим үзен бөек язучыга санаучы пациентына өч гомуми дәфтәр бирә һәм трилогия язарга куша. Пациент әйтелгән вакытка заказны үти һәм бер юлы да буш калдырылмаган дәфтәрләрне табиб өстәленә китереп сала. Галим беренче дәфтәрне ача һәм укый башлый:

«...Мин чыктым киң далага. Атландым атның биленә, селтәдем камчыны һәм киттек чабып... Тегедек, тегедек, тегедек...» Калган дәфтәрләрнең дә барча битләрендә һаман шул балык башы... Тәлгат ага фикеренчә, хәзер инде татарча хәтта «тегедек, тегедек, тегедек» рухында һәм ритмында яза алучылар да сирәгәйгән... Бигрәк тә аны штатта озак утыручы «тешләре коелып беткән» бәгъзеләрнең студент чорларында, ягъни моннан күп еллар элек коридорларда тәмәке пошкыта-пошкыта чыш-пыш сөйләшкән-ишеткән иске-москыларны, зур гыйлем сыйфатында «публицистика» дип тәкъдим итүләре үртәлдерә, «туры эфирда кара-каршы әңгәмә форсаты бирсәләр, чәчәр идем наданны», дип очына иде, мәрхүм...

"Т.Я" 25 сентябрь  2010 ел.

Изге җан, сизгер җан булсаң...

     Үз түбәң булганда бергә сыйланган юмарт дусларга тагылып, куна кайтырга мөмкин. Ул чагында әле сине “хатыннары куып чыгарса...” дигән уй өркетми. Ә түбәсез калгач, бар да үзгәрә: иң эчкерсез чакырулардан да катгый рәвештә баш тартасың, чөнки, йомшак мендәр һәм иртәнге кайнар чәйгә ымсынып, әмма әнә куалар, менә озаталар дип, билгесезлектән җәфалануга караганда, ниндидер ышыкта, коры катыргы өстендә аунавың күпкә хәерлерәк...Сукбайлыкка чыгып югалган һәм мәрхүм саналучы талантлы шагыйрь Эдуард Мостафинның тавышын да, төс-кыяфәтен дә хәтерлим. Гаип булып, байтак вакыт узгач, аның “Идел” журналында “качып” яткан бер шәлкем шигырьләре дөнья күрде. “Әй, юлчы...” дип башланганы, хушлашуы буларак аңлашылды.

Көз. Эдуард кайсыдыр татар шагыйренең тар инеш ярында иске әрҗә такталарыннан корыштырылган, тавык кетәклеге төслерәк дачасы биләмәсендә. Көн болытлы. Яңгыр пыскаклый. Алмагачларның югары ботакларында кып-кызыл алмалар. Тегендә-монда өзелми калган чәчәкләр дә яңгырда күшегеп, шәбәрешеп утыра. Шагыйрь, җылынырга теләп, буш түтәл урынында коры-сарыдан учак тергезгән. Менә ул күрә: бушап калган дачалар бистәсе урамыннан салмак кына атлап бер хатын-кыз бара. Рәвешенә караганда, ихтимал, ул да, йорт-җирсез җан асраучы ялгызак булса кирәк...

... Әй, юлчы, кая барасың? Кереп хәл ал, арысаң... Бәлкем кунып та калырсың, Ходай кушып яр булсаң... Тир чыгарып чәй эчәрбез, Гәпләшербез туйганчы; Яшәп карарсың үземдә Агач яфрак койганчы...

Алмалар җыярбыз бергә, Өзәрбез чәчәкләрне; Сагынып искә алырбыз Иләс-миләс чакларны... Юккамыни дәшәм сиңа, Ялгызыма ямансу; Күңелдә сагыш уята Хәтта яннан аккан су...

Эдуард Мостафин шәп шигырьләр язды, ә таныла алмады. Күпләр аны белми дә хәзер. Ни аяныч, әдәби сабантуйларда да кемнең батыр каласы, нинди бүләк аласы алдан хәл ителә. Ә бәлкем көрәш мәйданнары түренә узган хәрәмчелек, әдәби бәйгеләр гаделсезлегеннән дә сут җыйгандыр? Һәрхәлдә, элеккеге, буй-сыннары, кыяфәтләре һәм холыклары белән милләт аксөякләре булып кабул ителгән атаклы, гадел көрәшчеләр урынына фил гәүдәле, олы битле, тар маңгайлы комсыз әтрәгәләмнәр ябырылды шикелле. Татар китабы укылмый дип аһ оралар. Укылмый, чөнки сабан туена килгән затлы кунакны көрәшкә кертмәгән шикелле, әдәби мәйданнарда да Эдуард кебекләргә элегрәк юл бирелмәде, ә хәзер андыйлар бик күренмиләр дә инде.

Эдуардның чордашлары дистәләрчә китап чыгарырга өлгерде. Ә ул һаман соңлады. Ниһаять, күп йөз суы түккәч димме, “Елның бишенче фасылы” исемле беренче китабы дөнья күрде. Иңе-буе шырпы кабы зурлыгында, ә калынлыгы каптан ике тапкыр юкарак иде дип истә калган. Йә, Хода, башта китабын чыгармыйча, рухын сындырдылар, аннары нәзакәтле ысулда, мәсхәр формалы китапка тиендерделәр. Аның шигырьләре, байтак кына “даһи”ларныкыннан үзгә буларак, кроссворд, шарадаларны хәтерләтми, башка халык әдипләреннән “селтәп”, татар мохитына куып та әтмәлләнмәгән иде...

Хәмер белән артык дуслашу аркасында вәйран булган затларыбызны ансат кына “нәфесен тыймады” дип хөкем итәбез. Андыйларның эчкечегә сабышуын аптыраган үрдәк гамәленә чыгару гаделрәк булмасмы? Күрегез, нинди олы нәфесле җир җирәнгечләре дөньяның артына тибеп яшәп ята бит бүген... Һәм һич тә Эдуард артыннан китәргә җыенмыйлар.

Эдуардның учагы сүнүе белән килешәсе килми! Гаҗизлектән, әлеге шигырьгә көй яздым, Салават җырларга, ә Рамиль Төхфәтуллин клип төшерергә алынды. Һәм ТНВ аркылы “Кәеф ничек?” исемле тапшыру аша, кабере кайдалыгы мәгълүм булмаган шагыйрьгә истәлек рәвешендә туган әлеге әсәр, мең шөкер, тамашачы игътибарына юл тапты. Ә Салават (тыңлаучылар, шәт, килешер), бу җырны тамагы белән генә түгел, йөрәге белән дә җырлый...

Әмма кәефне боза торган бер чатаклык хакында әйтми уздыра алмыйм. Узган ел җырлар хит-парады тапшыруының исеме “Музыкаль каймак” дип аталып, анда мин фәкыйрьнең “Бүре” исемле җыры байтак кына яңгыравын бәлкем укучылар хәтерлидер... Телевидениенең җыр авторларын танытуны зарур санамаган чагы. Быел, рәхмәт төшкере, шул ук тапшыру “Кәеф ничек?”, дигән ат алгач, вак кына хәрефләр белән булса да әсәрләр башкарылу дәвамында бер-ике тапкыр авторларның исем-фамилияләре дә чагылып ала башлады. “Юлчы” җыры очрагында Р.Зарипов көе, Э.Мостафина сүзләре дигән язу чыкты... Кабатлыйм: Мостафина дип. Җитмәсә, ошбу тапшыруны алып баручылар, телләренә ни килсә шуны сиптереп, кыйммәтле эфир вакытын исраф итәләр. ТНВга дусларча теләк – бу тискәре сыйфаттан арына башласа икән. Ә әлеге, конкрет тапшыруда исә, авторларны тәгаенләү, алар хакында мәгълүмат бирү зарур...

Шагыйрьнең һаман да шул шигырендә:

Изге җан, сизгер җан булсаң, Өреп җибәр учакка...

дигән юллар да бар... ТНВга янә теләгем: өрегез, әз-мәз генә булса да... Татарның учагы сүнеп барганы БЕР ДӘ сизелмимени соң?

...Фани дөньядан киткәч, Эдуардның бер шәлкем шигырьләре басылганын әйткән идем. Ичмасам, исән чагында чыксалар, соры көннәренә бер яктылык иңәр, каләме хагының игелеген күреп тә юанган булыр иде. Аңа, гаиләсез, йортсыз-җирсез һәм эшсез кешегә мамыктай җиңел гонорарның да бик әһәмиятле булуын яшәү белән үлем мәсьәләсен хәл итүче үлчәү тәлинкәсенә салынуын онытмыйк...

Хак дигәннән, узган ел миңа тапшырылган “Татар җыры-2005” фестиваленең оештыру комитеты рәисе Гәрәев М.М. имзалаган һәм мөһер сукан дипломда Салават башкаруындагы “Бүре” җырының авторы Рөстәм Зарипов “Алтын барс” халыкара премиясе һәм “Татар җыры” эстрада фестиваленең данлыклы дипломы белән бүләкләнә диелгән. Арада һәм тора, димәк ки, сүз ике нәрсә хакында бара. Көннәр уза, ә премия юк та юк. Чүкелгән калай рамга кысаланган әлеге диплом хакында “ул шул премия дә инде” дигән аңлатма ишетергә туры килде-килүен. Аннан бүгенге базар шартларында, иҗатыңны эфирга чыгару өчен радио һәм телевидение “за прокат” дип үзе акча даулаган вәзгыятьтә, ниндидер гонорарларга өмет баглау беркатлылык, үзеңнән таптырмауларына шөкер итәсесер. Инде менә, дөньялар имин торсын, исәп-хисап счетыма шәп кенә бер вермутлык биш йөз тәңкә чамасы акча да килеп керде! Кем белә, бәлкем ул гонорар түгел, ә шул атаклы фестивальнең данлыклы премияседер?

Ни аяныч, Эдуард юк. Моны аның белән “юып” та булмый...

"Т.Я" 3 октябрь   2006 ел. Җырны шушы блогта, клипы-клиплар бүлегенә кереп  тыңларга була.

Мәрсия

(Мөхтәрәм Шамил Зиннур улының якты истәлегенә)

Халкым дип яшәде, утлар йотты, Гөлләр шытты йөргән юлларында, Камал театрын ничә еллар Атлант сыман тотты кулларында. Йөзе якты иде, теле татлы, Була белде кайчак таштан каты; Ул ярата иде талантларны, Һәм яклый да белде, талатмады... Безнең татар театрга гашыйк, Гүя шунда куя күккә ашып. Ихлас күңелле ул, нечкә хисле Саф йөрәкле Шамилләре төсле... Театрда кеше канатлана, Сүзе, уе, хисе, фаразлары... Боегышып бага бу арада «Камал» театры тәрәзәләре. 1 март 2012 ел,"Татарстан яшьләре газетасы.

Китап тоту

                                                                 Мин дә әйтим әле әфәнделәр,

                                                                 Күккә чөеп ямьшек танауны,

                                                                 Динне хуплаучылар хәттин ашты,

                                                                 ТОтучылар гына санаулы...

           Тәүбәгә килергә беркемгә һәм беркайчан да соң түгел, имеш. Хәтта тукранга да. Торгынлык чорында «тройной» одеколон белән дус булган ир-атның дин юлына кереп китүе яки яшьлеге «яшенле-давыллы» узган, шигърияткә гашыйк, җыр-биюгә маһир гүзәл затның абыстайлыкка авышуы бүген берәүне дә гаҗәпләндерми. Мөслимнән таныш бер ханымның, чая ахирәте хакында сүз чыккач, ачы көлемсерәп: «Хәзер китап тота», – дип куюы бер дә истән чыкмый.

Китап тоту дигәннән, быелның 24 маенда Татарстан Язучылар берлегенең Тукай клубында республика каләм ияләренең әдәби ел йомгакларына багышланган җыены узды. Кемгә нәрсә, кәҗәгә кәбестә дигәндәй, “берлек” дигәч, СССР чорындагы одеколон алырга җитәрлек, ә ничәдер тиен өстәгәч, “кызыл”га тиенү мөмкинлеге бирүче бер тәңкә акча, язучыларныкы дип тә тәгаенләнгәч, аның да бөгәрләнгән-таушалганы күз алдына килә. Хуш, 300дән артык каләм тибрәтүче Казанның Мөштәри урамына урнашкан гүзәл бинага тупландык. Уртага салып сөйләшәсе сүз татар әдәбиятында тәнкыйтьнең торышы, ягъни тәүбә рухындарак барырга тиеш кебек. Җыенга килеп, теркәлү узганда кулларга тоттырылган папкадагы көн тәртибе бәяны һәрхәлдә шуны вәгъдә иткән иде. Папка эчендә әлеге “алхәбәр”дән тыш блокнот, каләм, Тукайның “Тәнкыйть кирәкле шәйдер” атлы мәкаләсе басылган бит һәм Локман Закировның “Добро и зло” атлы, табадан гына төшкән кечкенә, әмма төш кенә китабы килеп чыкты.

Локман Закиров – очучы офицер булып хезмәт иткән, ил дәрәҗәсендә үзенчәлекле язучы булып та танылган, сиксән бишен тутырган мөхтәбәр зат. Аның данлыклы нәшриятлар дөньяга чыгарган әсәрләрен СССР чорында чит илнең “дошман” радиоларыннан тапшырулары мәгълүм. Локман аганың парчалары “Татарстан яшьләре”ндә басылгалый һәм даими рәвештә “Звезда Поволжья” газетасында күренгәләп тора. Ә бит безгә дип әзерләгән папкаларга күчтәнәчкә исемле-титуллы каләмзатларның белдекле күренергә тырышып һәм кемнәргәдер тез йөгенеп тудырган кирпеч калынлыгындагы иҗат җимешләрен күчтәнәчкә тыгулары да мөмкин иде. Яңа җитәкчелек биографияле, чын кеше иҗатына өстенлек биргән, хәерлегә булсын. “Добро и зло” китабы бер сулышта укыла. Ихлас, кыю һәм хакыйкый иҗатның нинди булырга тиешлеген саклык һәм әдәп саклап кына безнең ише вак-төяккә һәм, беррәттән, серкәләре су күтәрмәүче “даһиларыбыз”га да шушы бүләк аша сеңдерергә тәвәккәлләгәннәр.

Әйтергә кирәк, китапханәләрдән юллап, Локман Закировның әсәрләрен элегрәк тә укыганым бар иде. Татарның иң дәрәҗәле язучылары Әмирхан Еники, Мөхәммәт Мәһдиевләр рәтендә Адлер Тимергалин белән Локман Закиров торырга тиеш дип санадым һәм саныйм мин. Хәлемнән килсә, Локман аганың “Гнездо кукушки” атлы китабының тышлыгы өчен генә дә Тукай бүләге бирдертер идем. Фантастикасы юк әдәбиятның киләчәге юк, дип саный японнар, ә татарда “теле юкның иле юк” дигән әйтем бар. Адлер ага милләтебез киләчәген кайгыртып, һәр ике йөкне җилкәсенә алып, фантастика жанрын җигелеп тартты һәм төрле өлкәләрдәге терминологияләргә караган татарча сүзлекләр дә төзеде. Ә аның “Миллият сүзлеге” – институт фәһеме ирешмәгән югарылыктагы могҗиза саналырлык хезмәт. Ул мөхтәрәмебез инде мәрхүм, бай һәм күп кырлы иҗатының тиешенчә бәяләнүен, лаеклы әҗерен күрми, якты дөньядан китеп барды. Локман ага Закирга килсәк, чираттагы яңа китабына Язучылар берлегенең яңа җитәкчелеге күрсәткән хәерхаһлы мөнәсәбәт бәлкем аңа тиешле кадер-хөрмәтне күрсәтергә өлгерерләр дигән өметкә урын калдырды.

Бирегә килү белән иң әвәле Фәнзаман ага Батталны очраттым. Сүз иярә сүз чыгып, гәпләшеп киттек. Уңаен табып, әңгәмәбезгә үтә табигый катышып киткән агайның кемлеге белән кызыксынсам, ул Локман Закир булып чыкты! Әлеге шәхес белән ничәдер ел элек “Татарстан яшьләре” газетасы оештырган чәй мәҗлесендә юлларыбыз кисешкәне бар иде югыйсә. Танымый торуымны баюына юрадым.

Һәр җыенның узу тәртибе була. Ә форма-рәвеш дигәннәре, мәгълүм ки, мәгънәне төрлечәгә, хәтта йөз сиксән градуска да үзгәртергә сәләтле. Мин үскән Юлбат авылында колхоз җыелышлары клубта уза һәм президиумда хуҗалык яки авыл советы рәисе, парторг, күрше авыл бригадирлары һәм карусыз хезмәт алдынгылары, ә кайбер әһәмиятлерәк дигәннәрендә югарыдан җибәрелгән берәр вәкил дә утыра торган иде. Район җыелышларында да тәртип шундый иде дип истә калган. Ягъни, авылча гади итеп әйткәндә, аста (залда) - көтү, сәхнәдә, кызыл ябулы президиумдагы өстәлләр артында - көтүчеләр. Ә ишек катында урнашкан участковыйның чакырылуын сүзсез дә аңлашыла дип, шәрехләп мәшәкатьләнмик. Гаҗәп: илдәге иҗади оешмалар да шушы калыпта. Рухы белән галәмнәр гизеп, меңнәр күңелен бер дулкында очындырырга сәләтле талант иясе биредә гомуми күчтәге мәхлук хәленә турылана булып чыга. Ә “көтүче” дәрәҗәсенә “үсү” өчен аңа “сәхнәдәгеләргә” койрык болгарга, иҗатын яраклашу дулкынына көйләргә, фантазиясе канатларын тышауларга яки кисәргә туры киләчәк. Кыскасы, система халыкны – массага, ә иҗатчыларын боламыкпәрвәрлеккә куып кертә.

Залга узу мөмкинлеге чикле булып чыкты, берән-сәрән буш урыннар күренгәләсә дә, “тамыр җибәрергә” өлгергән олпат каләм ияләрен бимазаларга җөрьәт итмичә, ачык ишек катына сөялеп, көн тәртибендә тәгаенләнгән чыгышларны тыңларга керештем. Менә бер мәл, ялыгыпмы, бүтән сәбәп аркасындамы, кырыйда утырган берәү шыпырт кына урынын калдырып коридорга юнәлде һәм мин, моңарчы тоймый йөргән җитезлек күрсәтеп, бушаган урынга барып утырдым.

Утырып тыңлау мәмрәтә икән. Тора-бара чыгыш ясаучыларның ни сөйләгәннәрен аңлап җиткерми дә башладым кебек. Әллә соң филолог белемлеләр сөйләгәннәрне техник белемлеләр мине билгеле бер чиктән соң артыгын кабул итүдән баш тарта микән?

Чыгышлардан шул аңлашылды: каләмзатларыбызны китапка мөнәсәбәт үзгәрү борчый. Алай да ни өчен китап укымый башладылар икән? Бүгенге әдәби әсәрләр инде әдәби әсәрләр түгелме? Әдәби журналлар әдәби һәм журнал булудан туктаганмы? Әллә алар хосусыйлаштырылып, тар даирә өчен пиарлану, бюджеттан тамганны сеңдерү, ниндидер күнекмә яисә тәҗрибә уздыру кишәрлекләре сыйфатына гына калганнармы? Укучылар өчен зарур авторлар кайда? Журналлар кайчандыр ирешкән өч-дүрт йөз мең тираж, бүген дәүләт ярдәме белән китапханәләргә яздырганнарны да кертеп, өч-дүрт меңгә генә калган икән, бәлки мөхәррирнең мондый “казаныш”ын бәгъзе даирәләр куйган бурычны җиренә җиткереп үтәү дип саныйсыдыр? Локман ага Закировның халыкара китап ярминкәләрендә тартышырлык әсәрләрен татарчага тәрҗемә итеп чыгару тиражлар артуга булышыр иде, минемчә. Янә килеп, урыс телендә кардәш төрки халык язучыларының әсәрләре өзлексез басылып тора, ә татарчага килсәк, хәл, урыс әйтмешли, шар тәгәрәтерлек. Атаклы төрек әдибе, Нобель бүләге лауреаты Орхан Памук әсәрләре татар телендә дөнья күрсә дә, тираж артачагы күренеп тора. Яки Ришат Нури Гүнтекиннең урыслар яратып кабул иткән әсәрләре, әйтик “Яфрак яуганда” дигәне үзебезчә дөнья күргән тәкъдирдә, милләттәшләр күңелен тетрәндереп, сафландырыр дип шыкаю бармы? Затлы, хакыйкый әдәби әсәрләргә юл ачу кирәкле кишер яфраклары чүп-чарына мәйдан тарайтамы? Әллә “тарихи” дип тәкъдим ителүче, тарихилыгы чамалы эшләнмәләр гавәмнең тарих белән кызыксынуын суытуны күздә тотамы? Яңарак басылган шундый бер иҗат җимеше каһарманы Толымбикә атлы ханбикәнең (Марат Әмирхановның “Казан утлары” журналының 5нче санында басылган “Ир-Мамай” атлы тарихи бәяннан) “минем чаңым кагылды инде” диюен ничек аңларга? Исем дә бик кызык, чәчби сүзенә синоним буларак әтмәлләнгәнгә охшап тора. Бу гыйбарә урысча “уже мой колокол прозвенел” дигәннән калькамы? Әлбәттә, бер бәхәсле җөмлә өчен генә роман хәтле романга яки бәянга каныгу гадел булмас. Әмма журналларда соңгы елларда басылган алагаем зур күләмле әсәрләрне аркылыга һәм буйга укып, аларда убылып торган бушлык эчендә мәгънә авырлыгын җуйган, икенче кулланыштагы фикерләрне эченә алган сүзтезмәләр боткасы гына абайлануын җыеныбызда кем дә булса, кайчан да булса әйтергә тиештер бит инде?!

Тукта, боларны кем такылдый? Мин фәкыйрь түгелме алай-болай? Кайчан, ничек чыгып бастым соң әле мин мөнбәргә? Мондый шәрәфкә ничек ирештем? Техник белемле язучыларга да сүз бирелсен дигән дәгъвама колак салдылар микәнни? Күңелне кымырҗыткан сорауларга җавап эзләп торырга вакыт тар, чөнки карлыккан тавышлы кемдер “регламент” дип кычкырды һәм җыелыш рәисе чыгышымны түгәрәкләр өчен нибары ярты секунд вакытым калуы хакында искәртеп, кибәнемне тизрәк очларга өндәде. Һәм мин дәвам итәм: “Бик үткен гыйбарә дә икенче кулланышта сару кайнату үзлегенә ия”, – ди французлар. Әдәби мәйданга өзлексез агылучы икенчел, өченчел “сафлыктагы” әсәрләр белән нишлисе соң? Миңа калса, заманча тарихи әсәрләр нинди булырга тиешлеген чамалар өчен мисалларны әллә кайдан әзләргә кирәкми дә. Әйтик, Владимир Сорокинның “День опричника”сын алыйк. Автор урыс телен бүгенге коры, рәсми халәтеннән, тәмам басып баручы чит төшенчәләрдән аралап һәм арчып куллана, илдә опричнина җиңгән очракта архитектура, тел, тәртипләр, кухня нинди булачагын модельләштерә. Татар әдипләре өчен менә дигән үрнәк ич. Тарихи роман язам дип хан заманында ук казыну мәҗбүри дә микән? Йөри башлаганчы башта шуышырга, оча башлаганчы әвәл тәпи йөрергә өйрәнергә кирәктер ләбаса. Галим, геолог һәм популяр язучы, 60 китап авторы Владимир Соколовның иҗаты белән танышу да зыян итмәс иде әдәби редакцияләребезнең сәясәтен билгеләүчеләргә. Соколов фикеренчә, сугыш барганда ил халкының рухын күтәрү җәһәтеннән пропаганда максатында иҗат ителгән һәр төрле мифлар, легендалар, әкиятләр үзләрен аклаган. Әмма ил халыклары башына төшкән Бөек Ватан сугышы дип тамгаланган афәт турында чынбарлыкны аныклар вакыт та җиткән. Аның “Мифик сугыш. Икенче Бөтендөнья (сугышы) миражлары” дигән китабы белән интернет аша танышу мөмкинлеге бар. Китапның һәр бүлеге чәчләрне үрә торгызырлык. Менә берничәсенең атамасы: “Молотов-Риббентроб пакты турында миф”, “Катынь мифы”, “Балтыйк илләренең үз теләкләре белән СССРга кушылулары турында миф”, “Сталинның Гитлердан куркуы турында миф”, “Т-34 танкының Бөек Ватан сугышында иң шәп танк булуы турында миф”, “Николай Гастелло батырлыгы турында миф”, “Зоя Космодемьянская мифы”, “Икенче Бөтендөнья сугышында СССРның хәрби югалтулары турында миф” һәм башкалар. Җәмгысе 75 миф.

Урыстан үрнәк алып ардык диючеләр төрекнекенә, бүтән кардәш-тугандаш халыклар әдәбиятына сыгына ала. Төркия яңадан дөнья яулый, тик бу юлы кылыч белән түгел, ә “Великолепный век” атлы телесериалы белән дип белдерелә интернеттагы урысча реклама роликларында. Әлеге әсәр атаклы Сөләйман солтан һәм аның, кол булудан башлап, кыйтгаларны үз кубызына биетүче солтан хатыны дәрәҗәсенә кадәр карьера ясаган Хюррем (Роксалана) атлы хатыны хакында. Роксалана фильмда Александра дип бирелә, аның милләтен украинка дип фаразлыйлар. Бу хатынны солтан сараендагылар үзара “убырлы” дип атаганнар. Аның сүзе белән Сөләйман солтан үзенең баш вәзире һәм гаскәр башы Ибраһим пашаны һәм беренче хатыныннан туган улы, ил сөеклесе, тәхет варисы Мостафа шаһзадәне үтертә. Сөләйман мәрхүм булгач, тәхеткә Хюрремнан туган тиле һәм эчкече Сәлим утыра һәм шанлы дәүләтнең кояшы шуннан соң баюга йөз тота. Бер булдыксыз солтанны икенче булдыксызы алмаштыра. Мәгълүм ки, Беренче бөтендөнья сугышыннан соң, ватаннары биләмәсенең бүлгәләнеп төрле илләргә таратылуына ризалашып, халыкара килешүгә кул куйган соңгы солтанга Мостафа Кемаль атлы паша буйсынмыйча, халыкны илбасарларга каршы күтәреп, ватанын һәлакәттән коткарып кала. Мостафа булдыксыз династиягә чик куеп, Төркияне республика дип игълан итә, илбашы булып сайлана һәм Ататөрек исеме белән тарихка керә. Мостафасыз калудан башланган инкыйраз, чорлар узгач, хакимияткә Мостафа кайтуы белән туктатыла һәм ил үсеш, алгарыш юлына күчә.

Әлбәттә, илнең алгарыш юлындалыгы да фильмның дөньякүләм уңыш яулавына рухи һәм матди җирлек тудырган. Шәхсән үземне әлеге фильмда бәян ителгән тарихи вакыйгаларның урыс язучысы Георгий Климов тасвирлаган “югары социология” тәгълиматына һәм профессор Ждановның “телегония” турындагы фикерләренә тәңгәллеге тетрәндерде. Г. Климов фикеренчә, христиан руханиларының нәсел калдырмауларын хәл итү (целлибат, обет безбрачия) алардан дегенератлар (черек токым) үрчетмәү зарурлыгыннан туа. Руханига һәркем әледән-әле кылган гөнаһларын, барча негативны бушата (исповедь) һәм тегесе аны гөнаһларыннан арындырып, кичереп, ярлыкый. Психикага бәрә торган мондый “алыш-биреш” руханиның туар баласына тәэсирсез узмый торгандыр шул. Һәрхәлдә Г.Климов, мисаллар китереп, руханилардан җенлеләр, революционерлар, психопатлар туа дип тәкърарлый. Ә бит Роксалана (Александра) да рухани кызы. Г.Климовның “Югары социология” тәгълиматы нигезендә, карьера ясауда баш әйләндергеч уңышларга нәкъ менә психопат дегенератлар ирешә. Фильмда да аның ярсынулары, алмашынулары кат-кат тасвирлана. Хюрремның Җиһангир атлы улының тумыштан бөкрелеге дә Г.Климовның “Югары социологиясе” буенча хатынның черек нәсел сәбәпчесе икәнлеген куәтли. Әйтерең бармы, Хюррем образы җиренә җиткереп ачылган. Ә татар язмышында хюрремнар уйнаган рольнең мондый югарылыкта һәм дәрәҗәдә ачылганы юк, булмады.

Чыгышым каләмдәшләр күңеленә хуш килмәде, ахрысы, түземлекләре төкәнде бугай, кинәт дәррәү урыннарыннан кузгала башлап, берсе мине җилкәмнән эләктереп җилтерәтергә үк кереште. Сискәнеп күзләремне ачсам, ни күрим: җыеныбызның беренче яртысы тәмам, урындыгым ишек катында булу сәбәпле залдан чыгарга омтылучыларны тоткарлыйм икән. Күзләрне угалап, урыннан калкуым булды, бөялеп торган иҗатчылар агымы мине йомычка урынына кырыйга томырып, тар ишекне киңәйтеп дигәндәй, коридорга бүселде. Әбәд “Татарстан” кунакханәсе ресторанында оештырылган икән. Сый-хөрмәт өчен берлегебез җитәкчелегенә, берлегебезне кайгыртучы аю партиясендәге өстәгеләргә аерым рәхмәт.

"Татарстан яшьләре", 20. 06.2013ел