БЕЗ КАПЧЫКТА ЯТМЫЙ....

1970 елны дип истә калган, КИСИ да (Казан төзүче инженерлар институты) укыганда, философия фәне лекциясендә, доцент остазыбыз төп темадан тайпылып , үз фәне тәгълиматына чапырыш дияргә микән, ниндидер Фогт фамилияле философның дөнья вәхшилеккә таба хәрәкәт итә, дигән фикерен ычкындырган иде. Әлеге галимнең лекцияләренә без танымаган кемнәрдер, кереп утыргалавы турында да вуздашлар сөйләнгәләде шикелле...Ягъни, кайдадыр кемнеңдер фикеренчә, кешелек алга, аң, фикер үсешенә, прогресска, коммунизмның бөек җиңүенә таба да түгел, ә вәхшилеккә таба тәкмәрли... Бу бәяләмәдән мәдәният һәм әдәбият да читтә калмый булып аңлашылды.... Инде аннан соң байтак сулар акты...Һәм кешелекнең барган юлы турында шул дулкындагы фикерләр тәгәрәтү дәвам итә.Шагыйрь Зөлфәтнең (Дөлфәт Маликов) Җир шарын, аны тишкәләп, актарып, шартлатып җәфалаучы, һавасын ,суын пычратучы кешеләрдән, бетләрдән арчыган рәвештә дизенфекцияләү хакында, "Җирдән кайтышлый " исемле җан тетрәткеч поэмасы бар. Иерусалим профессоры Юваль Ной Харариның « Кешелекнең кыскача тарихы» исемле хезмәтендә, адәм баласы гомумән, гомер бакый һәрнәрсәгә , барча җан ияләренә, үсемлекләргә, сулар һава һәм эчәр суларга, һәм ахыр чиктә үз- үзенә карата золым корылышында икәнлеге тасдыйкълана. Нәтиҗәдә кешегә дан җырлау кимеп, аның ахмаклана, рухи җимерелә баруы турында әсәрләр дә туа тора. Әйтик, "Идиократия" атлы фантастик фильмда, бер фәхишә туташны мәҗбүри һәм беркатлы бер егетне алдап йолдап , фәлән йөз елдан соң уянуларын программалап, йоклаталар...Алар уянгач, Җирдәге халыкның тәмам тинтәклеккә чыгуына, бозыклыкка батуына юлыгалар. Андагы югары даирәләр боларны чагыштырмача иң акыллы, иң саф күңелле кешеләр булуын аныклый һәм таный, илләре язмышын кулларына тапшыра. Әмма иң тетрәндергәне Дуглас Адамсның "Автостоп ярдәмендә галәм буйлата" исемле фантастик романы булды. Әсәр , автострада узу сәбәпле өегез җимертелүенә, йорт хуҗасының протест белдереп бульдозерлар юлына аркылы ятуыннан башлана.Аның, Ничек инде бернинди кисәтүсез уптым илаһи йортымны җимерәсез, бу бит законсызлык? –дигәненә каршы, Бу хакта белдерү фәлән урында әллә кайчан эленеп торды,күзеңне ачыбрак йөрергә иде - сымаграк җавап бирелә. Ул да булмый галәмнәр буйлата трасса салыну сәбәпле Җир шарын юк итү турында Галәмнәр җитәкчелеге тарафыннан карар кабул ителә. Җирдәге җитәкчеләрнең," Нишләп, безнең хокукларны бозып, каршы дәлилләр китерергә ирек куймыйча , элементар канун нигезеләренә хилафлыкта андый карар кабул ителә?" - дигәннәренә каршы, Бу турыда инде фәлән ел , төгән планетада карар эленеп тора, сез, маймылсымак затлар, үз планетагыздан читкә чыкмыйсыз, кызыксынмыйсыз, -дигән җавап иңә... Әсәрнең эчтәлеге галәм тормышында техник казанышлар гаҗәеп булуы белән беррәттән, бар нәрсәне роботлар эшли башлавы, һәр нәрсәне робот аша ансат хәл итә, теләсә нинди белешмә алу мөмкин булу сәбәпле, тора бара андагы төрле кыяфәттәге акыллы затларның, бигрәк тә югары җитәкчелекнең дөм мокытлыкка чыгуы тасдыйкълана.... Яшерен батырын түгел, нәрсәдер турында нидер белергә теләсәк, хәзер без фәкыйрьләр дә баш ватып тормыйбыз ләбаса , компьютергә сорау бирәбез, телефоныбызны тинтерәтәбез...Һәм моның аяныч нәтиҗәләре килеп чыга башламады да микән инде... Кайчан гына сәхнәләребезне Фәридә Кудашева, Ильһам Шакиров, Хәйдәр Бегичев кебек талантлар бизи иде. Ә хәзер , артына ут капкан сыман сәхнә буйлап чабышып йөрүче , яки арт боргалаучы, компьютер төзәткән тавышлы "фанерачылар" йолдыз санала һәм үрчи..Әдәбиятыбызда да Тукай, Дәрдмәнд, Исхакыйлар мәйдан тоткан заман булган... Безнең чорда Әмирхан Еники шуларның иң лаеклы дәвамчысы иде. Редакция урындыкларын иярләгән "җайдаклар" монополиясе урнашканга кадәр , диңгезче Миргазиян Юныс, остаз тарихчы, әдәбиятчы галимнәр Мөхәммәт Мәһдиев, Адлер Тимергалин, ветеренария фәннәре остазы, галим Атилла Расих, атказанган табиб Шәриф Хөсәенов, хәрби офицер Зәки Зәйнуллин кебек бай биографияле язучыларның иҗаты белән хозурландык. Зөлфәт (Дөлфәт Маликов), Мөдәррис Әгъләм,Саҗидә Сөләйманова кебек чын шагыйрьләрнең таң калдыргыч әсәрләрен уку, шуларны атаклы артистларыбыз башкаруында тыңлап калу да насыйп булды... ...Шушы урында, күп гасырлар элек французлардан таралып , байтак халыклар теленә менгән "инде үзебезнең сарыкларга әйләнеп кайтыйк", дигән канатлы гыйбарә урынлы яңгырар төсле.... Татар-информ мәгълүмат агентлыгының татар телендә чыга торган Интертат атлы электрон газетасында быелның 14 ноябрендә журналист Рузилә Мөхәммәтованың "Язучылар сөйләшә:"Курыкмыйча исемләп әйтәм - әсәрләрнең иң яхшысы минеке иде!" исемле саллы язмасы дөнья күрде. «Менә дигән шәп әсәрләр язылып дөньяга чыкмый ятадыр – иҗатчылар конкурска бирергә дип көтәдер», – дип борчыла Язучылар берлегенә җыелган язучылар.", дип башлана мәкалә.. ( https://intertat.tatar/news/yazucylar-soilasa-kurykmyica-isemlap-aitam-asarlarnen-in-yaxsysy-mineke-ide-5869501) Әлеге утырышта катнашучыларны, алган исемнәре, бүләкләре, титуллары, фотодагы кәнәгать, горур кыяфәтләреннән чыгып бакканда җирле язучыларның каймагы дисәң дә ярыйдыр. Фикер алышуларның рухи кыйммәтен өлешчә күзаллау хакына, анда яңгыраган кайбер фикерләрдән өзекләр китерү артык булмастыр..... Әлфәт Закирҗанов: Конкурста җиңеп чыккан әсәрләрне мин нигездә дөрес бәяләнде һәм татар әдәбиятында кызыксынып укыла торган әсәрләр барлыкка килде, дип саныйм. Зөлфәт Хәкимнең беренче конкурста җиңгән әсәре – игътибар итегез – сугыш вакыйгаларына бүгенге көн күзлегеннән яңача караш. Дания Заһидуллина: Икенче конкурста Зөлфәт II урын алды. Камил Кәримов: Гафу, бүлдерәм, диалог булсын. Зөлфәт Хәким дигән язучыбыз нинди генә конкурста катнашса да, профессиональ җиңүче. Ул гел җиңүче булачак, чөнки аннан уздыру өчен, ай-яй, үсеп җитмәделәр. Дания Заһидулллина: Беренче конкурска килгән әсәрләрдән Рүзәл Мөхәммәтшинның «Лаләләр» хикәясе һәм Зөлфәт Хәкимнең «Бер сәгатьтә ничә мизгел бар?» романы бик югары планка куйды. ... Рүзәлнең гаҗәеп хикәя иде, Зөлфәт Хәкимнең романы да бик шәп иде. Икенче конкурста Зөлфәт Хәким тагын роман белән катнашса да, икенче романы беренчесеннән күпкә кайтышрак тоелды, һәм мин аның II урынны алуын дөрес дип саныйм. Вакыйф Нуриев:  Ә быел I урын алган романның теле белән азапландык – дөресен әйтим. Бер вакыйганы йомгаклап бетермичә икенчегә күчүләр, буталып китүләр... Укыганда шактый чәч агарттык. Дания Заһидуллина: Конкурста тел ягыннан камил булган әсәр гомумән юк! Камил Кәримов: Монда җиңүчеләрне һәм җиңелүчеләрне чакырасы булган... Рабит Батулла: Җиңелүче мин бит инде. Әлфәт Закирҗанов: Рабит абый, «мин җиңелүче» дидең. Нинди әсәр белән катнашкан идең – сер түгелдер. Җиңеп чыккан әсәрләрне укыдыңмы? Берәрсен булса да. Фикерләрең ничек? Рабит Батулла: Берәрсен булса да укыдым. Сүз әйтергә дип түгел, I урынны алырга өйрәнергә дип килгән идем. Ринат Нуруллин: ... Күләмле әсәр язган кешегә бик кыен: повесть язсаң, конкурс шартлары буенча аны 2 данәдә бастырырга кирәк. 100 битне 2 данәдә бастырсаң – 200 бит, битен 3әр тәңкәдән санасаң да, әсәрен конкурска бирү өчен кеше акча чыгара. Шуңа беренче 3 урынны гына бирү дөрес әйбер түгел. Гүзәл Әдһәмова: Курыкмыйча исемләп әйтәм – үсмерләр әдәбияты буенча иң яхшысы минеке иде! Әлфәт Закирҗанов: .. Үзеңне үзең мактамасаң, кем мактасын? Илсөяр Иксанова: Конкурс урынына гонорар дисәк, ул барыбер гонорарга китмәс, урыны табылыр. Шуңа болай дип карарга ярамый. Конкурсларда да 100 процент объективлык була алмый, субъективизм керә. Ркаил Зәйдулла: Бездә фәнни-фантастик жанр да юк. Чөнки аны яза алучы юк – нишлисең инде. Камил Кәримов: Бүгенге көннән караганда конкурсларга никадәр акча әрәм ителә. Мин әйтер идем: әйдәгез, шул приз фондын «Казан утлары»на, «Мәдәни җомга»га биреп, аларның гонорарларын арттырып булмыймы? Язасы килмәгән кеше барыбер язмый. Кемнәр җиңәсен дә чамалыйбыз. Әлеге кызыклы әңгәмә уңаеннан, ирекле, үз көнен үзе күрергә сәләтле матбугат чараларында чагылган, кемнәргәдер саллы керемнәр китерүче конкурс – бәйгеләргә кагылышлы фикерләрне искә төшерү артык булмастыр. "Безнең гәҗит"тә, 2022, №35 (7 сентябрь) басылган "Каеннан балан җыйганда" исемле язмага туктыйк. «Казан утлары»ның 2016нчы елның 3нче санында жюри рәисе буларак «Кыска бәяннар конкурсы белән бәйле уйлар» исемле мәкаләсендә әдәби бәйгеләрдә 1-2нче урынны алучылар язган әсәрләргә жюри рәисе Дания ханым соклануын яшерми. Күптән түгел Әрмәнстандагы Гюмри хәрби базасында рус солдаты Валерий Пермяков җиде кешелек әрмән гаиләсен атып үтерде. Ул яхшы солдат булган, армиягә теләп барган, нормативларны бишкә генә үтәгән. Кылынган җинаятеннән соң аның акылга зәгыйфьлеге ачыкланды. Менә шундый янәшәлектә бәйгедә икенче урын яулаган Зөлфәт Хәкимнең, армиягә омтылып та, акыл камиллеген тикшерү белән бәйле кыенлыклар кичерүе турындагы «Сәер никрут» әсәренең сатирасы тәҗеллеге,югары бәяләнүе иң киме хәрби хезмәттә булганнар өчен, йомшартып әйткәндә, аңлашылмый. Ул авторның иҗаты белән мин азмы күпме таныш. Аның исерекләр яшәгән колхозга килеп чыккан галәм кунаклары турындагы "Кишер басуы" исемле пьесасын карагач, Евгений Шатьконың шулай ук сәрхүшләр яшәгән колхозга килеп чыккан галәм кунагы турындагы "Пришелец" атлы әсәре искә төшкән иде.Хәер, "Казан утлары" журналында 2004-2005 елны язылган «Пегас кашына микән?», "Төрле төрле уйласак та" исемле мәкаләлремдә , әлеге җыенда аңа премияләрне китереп бирәләр иде , дип искә алынган Туфан ага Миңнуллин язган, 91 яшькә җиткән картның намазлыкка басасы урында урыс авылына барып эчеп кайтып бакчада үлүе бәян ителгән Әлдермештән Әлмәндәр" әсәренең Энсон Хайнлайн хатыны белән бергә язган "Явызлыктан өрекмәм" әсәренә (аның буенча төшерелгә "Знакомтесь, Джо Блэк» фильмын интернетка кереп карап була) аваздашлыгы да искәртелгән иде...Кем белә , драматургиядә андый аваздашлыклар гадәти күренештер?.. Мәкаләдә Батулла агайның бу бәйгедә беренче урын яулаган «Ике җүләр» әсәре дә телгә алына. Ә менә Рузилә Мөхәммәтова катнашкан һәм тасвир иткән әлеге утырышта ул чираттагы бәйгедә премиядән мәхрүм калуына нәүмизлек белдерә, үзен "җиңелүче" дип атый. Даими бүләкләнүләргә күнеккән затларга, андый чараларның берәрсендә исемлектән төшеп калу да күңелләренә тирән яра сала, рәнҗү уята булса кирәк... "Безнең гәҗит"тә, 2015 ел №10(11 март) басылган "Гаделсез ярыш мәгънәсез була"исемле мәкаләдә Камал театры сайтында "Яңа татар пьесасы» атлы конкурста Зөлфәт Хәкимнең беръюлы 3 премия алуы хәбәр итү искә алына . Янә шул язмадан бер өзек: «…2011нче елда Габдулла Тукай юбилее уңаеннан «Казан утлары» журналы «Печән базары» исеме астында сатирик әсәрләргә, ел саен уза торган театр бәйгесе сыман саллы премияләр билгеләп, ярыш оештырган иде. Анда катнашкан әсәрләр, журналда басылудан тыш, интернетка да (матбугат ру) эленде. «Сәйлән» исеме астында чыгыш ясаган КФЭИ студенты Ләйсән Гатина(Мөгътәсимова) әсәренә интернетта утыручылар 26632 тапкыр мөрәҗәгать итеп, соклануларын белдергән 526 шәрехләмә калдырганнар. Башка конкурсантларга игътибар азрак күрсәтелгән. Әйтик, конкурс җиңүчесе итеп игълан ителгән Зөлфәт Хәким әсәре белән 1645 тапкыр кызыксынганнар һәм 18 шәрехләмә калдырганнар. Һәм барысы да мактап та түгел. Шулай итеп, беренче урынга, инде әйтеп узылганча, журнал Зөлфәт Хәким пьесасын чыгарды. Икенче урынны Ләйсән Гатина(Мөгътәсимова) һәм әсәре интернетчылар хөкеменнән читтә калдырылган Батулла игълан ителде. Конкурс шартлары буенча катнашучыларга максимум 15 бит мәйдан бирелә диелгән иде. Зөлфәт Хәкимгә 25 бирелгән. Җитмәсә, әлеге әсәр, 2010нчы елда узган «Яңа татар пьесасы» конкурсында катнашып, икенче урынны алган һәм бүләкләнгән булган… Конкурста авторларның әллә кайчан язылган һәм бүләкләнгән әсәрләре белән дә катнашуы бәйгене мантыйктан читләштерә сыман»...Мин фәкыйрьгә ул бәйгедә нибары ике бит тәтеде, һәм язганыма дүрт мең ярымнан артык мөрәҗәгат иткәннәр иде.... "Безнең гәҗит"тә 2024 ел, май,№5, басылган "Безнең бәйге" исемле мәкаләдән нәни бер өзек : Социаль челтәрдә " Шау-шуны әдәбият белгече КФУ галимәсе Миләүшә Хабетдинова чыгарды" , дип башланган язмага юлыкканым булды. Анда Миләүшә ханым "Казан утлары"нда басылып чыккан "Хәл бу ки" исемле әсәрдә Русияне Пидороссия дип "зурлауга" ризасызлык белдерә.Хәзер чит ил агенты дип кабул ителгән Азатлык Радиосы сайтында ( 30 январь 2020 ел) басылган интевьюсендә ул әлеге әсәрне телгә алып ни өчен каршы булуын аңлата, авторныж дәүләттән алынган грантларын да санап күрсәтә."Коррупция белән көрәшче бу егетнең "Булгария"гә әйләнгән илдән күпме файда алганын беләсезме? "Кресло" аркасындамы, таланты аркасындамы, үзегез нәтиҗә ясагыз! 2019 ел фактларын гына китерәм", ди ул һәм Татарстан китап нәшриятында булган тендерларның номерларын да китереп, Рүзәлнең бер тапкыр 81 мең сум, тагын бер мәртәбә 47 мең сум чамасы акча алуын әйтә. Шулай ук "Минем Такташ" операсы өчен 20 мең сум, тагын эсселар өчен 100 мең сум алганын белдерә. Котырган эт хуҗасына ташлана, дигән безнең халык", ди Миләүшә Хәбетдинова. "Бу яшьләрне күзәтеп, милләтем сау калачагына ышанмыйм, шуның өчен бу пычрак тенденцияләргә каршы чыгам, кадерле милләттәшләрем! Аннан милли каһарман ясамагыз"....Оппозициядә булып Ватанны хурлыйсыгыз килә икән, иң элек сезне тукландырган дәүләт бүләк иткән тагарактан чыгыгыз", дип киңәш итә Миләүшә Хәбетдинова "Безнең гәҗит"нең 03.06. 2022нче ел санында басылган "Үткәрдеме?Үткәрдек!" исемле мәкаләдәк өзек тә шактый гыйбрәтле эчтәлеккә ия Ул да булса, «Казан утлары» тарафыннан үткәрелгән «татар телен үстерүгә ниятләгән» бәйге. Ният изге, ә менә нәтиҗәләре үтә кызганыч булды.Беренчедән, шартлары «тозлы». Икенчедән, 1500 әсәрне тикшереп торуны кирәк дип тапмадылар. Нигә кирәк ул? Тотасың да, дүрт урынны да бер Лилия Гыйбадуллинага бирәсең. Нигә мыскыл итеп, 1500 кеше катнаштырырга? Бәйгене шул Язучылар берлеге әгъзалары арасында гына үткәрергә кирәк. Зурдан кубып, формаль рәвештә, аннан-моннан үткәрү ник кирәк? Халыктан акча җыймасаң да, анда үзара бүлешергә акча шактый күп бирелгән бит ... Язучылар берлеге, минемчә, шундый алымнар белән әдәбият исеменнән эш йөртүче бизнес-үзәккә әйләнгән контора. Кыскасы, аның сәер гамәлләре үз мәнфәгатьләрен генә кайгыртучы тар оешманы хәтерләтә. Анда, минемчә, әлеге дә баягы, «агай-эне ак мыек, бер-беребезне екмыек» дигән гыйбарә хөкем сөрә. "Безнең гәҗит" сыман, асрамадагы түгел, ә үз көнен үзе күрүче «Татарстан яшьләре» газетасының 2022нче елгы 20нче гыйнвар санында Марат Исхаковның тулы биттә басылган "Конкурс" исемле күләмле мәкаләсендә штаттагы һәм штатттан тыш конкурсантлы әлеге төр "бәйге"ләргә карата җиткелекле анализ ясалган һәм оештыручыларның эшчәнлегенә ихлас, катгый бәя дә бирелгән. Хәлбуки, әлеге җыелышта катнашучыларның фикере ирекле газеталарда яңгыраган бәяләмәләргә чапырыш, ә татар әдәбиятының мөшкел хәле , төп әдәби журналларның үз үзләрен яшәтә алмавы, асрамада көн итүе, тиражлары бетемсезлеккә тәкмәрләвенә үзләре өлеш кертүен тоеп микән, борчымый булып аңлашылды. Кемнәргәдер әсәрен бастыру өчен гонорар теләнмәсә дә юл ябык, ә кемнәргә конкурс оештыру аша өеп түләү җайга салынган икән ләбаса... Төп максат, хөкүмәттән конкурска дип акча алу, шуны үз күңелләренә хуш килерлек шартларда урнаштыру булып аңлашылды...Ә ризасызлык белдерүчәләрне җыелыштагы мөхтәрәм язучыларыбыз пүчтәккә чыгару, үпкәләүчеләр итеп таныту, ә даими җиңүче конкурсантларны күккә чөеп мактау буй җитмәс биеккә күтәрү хәстәрендә. Җиңүче әсәрләрнең кыйммәтен тиражлар, укучыларга зарурлык, бәйсез экспертлар, халык хуҗалыгында эшләүче китап сөючеләр катнашындагы, бәйсез, бүләк алганда кемнәргәдер бурычлы булып калмаганнардан гыйбарәт жюри тарафыннан билгеләү турында сүз кузгатучы күренми. Һәм нишләптер ул җиңүче әсәрләр Россия, чит илләрдә генә түгел, үзебезнең Татарстанда да шау-шу уятмый, резонанс тудырмый. Әллә бар алар, әллә юк...Язганнарыгызны укыйлармы соң? -дигән сорауга, кайсыдыр бер шагыйрьнең "үзебез язабыз, үзебез укыйбыз!"-дигән тапкыр җавабы матбугатта ялтырып узганы булды...Ә бит әгәр җиңелүчеләр пүчтәк әсәрләр язарга гына маһир икән, аларны, кемнәргәдер акча түләү өчен , конкурс сыман нәрсә уктмаштыру хакына статистлар сыйфатында катнаштырганнар булып чыга. Ә бу алдашуга тарта. Әгәрдә конкурста" җиңелгән" күпчелекнең әсәрләре камил икән, янә хаксызлык өскә. калка..Ә ни өчен әсәрләрнең кыйммәтен гадел юл белән, әйтик интернетта укылышы саны аша хәл итмәскә? Китап булып басылган очракта бәясе, шул бәягә .сатылышы, тиражы аша. Алай эшләсәң бүләкләү теләгәнчә барып чыкмас , дигән шомлану тотамы якадан? Инде телгә алынган «Печән базары» бәйгесендәге сыман нәтиҗә килеп чыгу өркетәме? Анда бит Ләйсән Мөгътәсимова беренче урынга чыгарылучы конкурсанттан бик күпкә артыграк тавыш җыйган иде. Ягъни,конкурсны финанслаучы мәдәният- әдәбият-сәнгатъне кайгыртучы даирәләр иң югары премиянең , премияләрнең кемгә,кемнәргә, кайсы даими конкурсантларга бирелүен алдан, тулаем яки өлешчә хәл итә дигән гөманлауга да җирлек бар шикелле. Тукай бүләге лауреаты Камил Кәримовның кем "җиңәсен алдан чамалыйбыз, дип белдерүен ихласлык, рухи батырлык үрнәге, дип санарга рөхсәт итегез. Аның конкурска дигән акчаны әдәби басмаларга, үзе эшләгән "Казан Утлары" журналына һәм «Мәдәни Жомга» газетасына бирергә өндәве дә игътибарга лаек...Димәк,әлеге басмаларның үз үзләрен үз көчләре белән яшәтә алмау көненә калуын һәм хәлне төзәтеп булмавын ул таный, бу хәлгә риза-бәхил, моңа кемнәр сәбәпче булуы бетемсезлеккә турылануда үзе керткән өлеш хакында тел озайтасы килми, әдәби журналларга тәк дуамал акча бирегез , ди ул һәм вәссәләм.. Минем күптәнге хыялым, штаттагы һәм штаттагы түгел конкурсантларныкын гына түгел, ә шәп саналучы, хәтта Тукай бүләге алган язучыларның, язучымы, түгелме икәнлекләрен, язганнарын интернетка куеп, укылыштан санап чыгарып бәяләү. Ә үзеңне шулай бәяләү өркетмиме? -дип сораулары мөмкин. Шәхсән үземнең публицистик язмаларым һәм бер-ике әдәби әсәрем эленгән шәхси блогыма (аңа "блог рустема зарипова" дип кереп була) инде 150 мең тапкыр мөрәҗәгать иттеләр.. "КУ", "Интертат" һәм "МҖ" элгән әсәрләремә мөрәҗәгать итүләргә дә кытлык юк. Рәхмәт яугыры, кайсы игелекле бәндәләр тырышкандыр, "Мин яраткан шигырьләр" атлы сайтка да байтак шигырьләрем аерым-аерым эленгән. Хуш. Инде сүзне янә җыелышта катнашучыларга бирик. Рабит Батулла: "Кайбер кешеләр романнарында җенси мөнәсәбәтләрне тәфсилләп сурәтләү белән шөгыльләнә. Бер әсәрдә хатын-кызның әйтергә ярамаган җирен «сандугач оясы кебек» дип сурәтләгәннәр. Сандугач оясы гел шырпы гына бит ул, аның уртасында гына мамык була. Минем бакчага сандугачлар оялый, әллә, минәйтәм, шулаймы икән дип, аларның ояларын чыгып карадым.." Әлеге мөхтәрәм әдип яшь каләмдәшләрен остазлыры юлыннан тайпылырга өнди түгелме соң? Мисал өчен Табиб Закир Зиннуровның Звезда Поволжья газетасында басылган Чак Гузель Яхина дигән мәкаләсендә язучы Нәбирә Гыйматдинованың , француз пимадоннасының колхоз рәисе белән Апас районы басуында УАЗ машинасында җенси мөнәсәбкә керү турындагы әсәрнең,( ул аны тузга язмаган дип ассызыклый), Тукай бүләгенә лаек булуын искәртә Бу җәһәттән Рабит әфәнде Батулла да сынатмый. Аның Тукай бүләгенә лаек ителгән "Сөембикә" романында Сафагәрәй ханның Франгизә атлы кол хатынның ике тезе арасына башын тыгуы һәм җофар исен тоюы тасвирлана . Әллә соң ул, шәхси тәҗибәсенә таянып, сандугач оясына тиңләүне хата, ә шул "оя"ның җофар исе таратуын дөрес, дип халыкны агартырга, дөрес юлга күндерергә телиме?....Төп әдәби журнал авторларының төп тоткан юлы җенси һәм милли хафачылыкка кайтып кала дигән карашта ныгыган идем Моңа бихисап мисаллар "Безнең гәҗит"тә дөнья күркән мәкаләләрдә дә чагылыш таба.... Сүзне янә җыелыштагы язучыларга бирик.Камил Кәримов: "Элек Әмирхан Еники, Нәби Дәүли, Гомәр Бәшировлар, саный китсәк, күп алар – профессиональ язучылар – үз язганы белән тамагын туйдыра ала иде. Яшерен-батырын түгел – бер китапка бер «Жигули» тия иде. Әсәрең «Казан утлары»нда чыкса, диңгез буена барып кайтып була иде. Хәзер без ялынып акча табабыз да, конкурс оештырабыз. " Камил әфәнденең үзенең, үз ишләренең таланты, осталыгы дәрәҗәсен санап үткән авторларныкы тиң саный булып чыга.Хәер исем титуллар алу ягыннан караганда ул аларны узып киткәндер дә инде бәлкем.. Ә бит әлеге авторларның китаплары ару хакка зур тиражларда басыла һәм аларны сатып алалар, иде. "Казан утлары журналы да элек язылучылары күп, йөз меңнән артык тираж җыю сәбәпле, гонарарны язучыга эшләп алган дәрәҗәдә түләгәннәрдер дип чамалыйм. Хәзер бит язылучылар юк дәрәҗәнендә, әдәби басмалар азмы күпме китапханәләргә яздыру аша , налог түләүче хисабына җан асрый. Журналда әсәрләре басылучы авторлар, әйтик Зифа Кадыйровадан аермалы буларак укучыга кызык түгел. Ләкин журнал, укучы зарур санаган авторларны үги саный, якын җибәрми , төркем белән ябырылып "тәнкыйть» итә, ә оядаш авторларны "конкурс" ясап "ярыштырып" налог түләүче хисабына акчага күмелүләрен кайгырта. Ә моны кайнаррак холыклы китап сөючеләребез , паразитлык итүләрен кайгырта, дип уйлаулары да ихтимал... Ирексездән француз философы Вольтерның" Әдәбиятчы кабәхәтләрдән дә җирәнгечрәк  башка бер ни белмим., дигән җөмләсе искә төшеп җанны кымырҗытып куя... Ркаил Зәйдулла: "Бездә фәнни-фантастик жанр да юк. Чөнки аны яза алучы юк – нишлисең инде." Минем Истанбулда яшәүче оныгым Әмирхан Нәҗипов тугызынчы сыйныфны тәмамлый. Ул университетка йөреп, компьютер программалау буенча бер ел укыды, инглизчә, төрекчә, русча татарча белә Алты яшендә Бөтендөнья татар конгрессы уздырган бәйгедә Тукай шигыре укып, интернетта иң күп тавыш җыеп гран при алганы булды. . Мин аны "Ялкын" журналы уздырган әдәби конкурска (2018 ел) инглиз телендә язган фантастик хикәясе белән катнашырга димләдем. Ул, татарча журналлардагы ул укыган әдәби әсәрләр бар да бер алгоритмда, мине аңламаячаклар, дип карышып маташты. "Тутый кош хәбәре" исемле хикәясе бик кыска. Эчтәлек мондый. Вакыйга Истамбулда бара. Укучы малай укучыларны ташый торган автобуска утырып мәктәпкә бара. Босфор буендагы бер мәйданнан, халык күп булу сәбәпле автобус уза алмый. Анда кеше хәтле гәүдәле тутый кыш халык каршында чыгыш ясый. Аны махсус киенгән цирк артисты , дип уйлыйлар. Тик ул үзен чит планета кунагы итеп таныштыра.. Аларда илләр тарафыннан уртакуллыкны хуплау сәясәте уздырылган һәм нәтиҗәдә гавәм попугайлашкан. Сезнең арада да программалашулар аркасында күпмедер дәрәҗәдә эткә, башка хайваннарга ошый башлаган кешеләр күренгәли , ди.Укучы малай мәктәпкә барып җитә алмагач өенә кайтса, әтисенә юлыга. Әтисе футбол карар өчен эштән сорап кайткан, бик бирелеп ике төрек командасының уйнавын күзәтә. Һәм укучы малай, миллион еллар буе футбол күрсәтү аша программалау кешелекне кая чыгарыр микән, дип уйлап куя... Төптән караганда, кешелек даими рәвештә программалануларга дучар шикелле. Диннәр кертү дә шуңа ошый. Эстрадагагы шашынулар, кино сәнгәте, андагы боевиклар, атыш һәм ятышлар, спорт тамашалары да программалау ызанында казгана ләбаса. МММ нар, рекламалар. Демократия дигәннәре дә тоташ программалаука корылган, ләбаса. АКШ тагы соңгы сайлаулар да моңа дәлил булып тора түгелме?Әлеге әдәби конкурслар уздыру матавыгы да әдәбиятыбызны төкәндерүне күздә тоткан программа булмагае... Әлбәттә ул әдәби ярышта фантастик хикәя белән катнашкан оныгыма ниндидер урын тәтемәде, алай да хикәясен бастырулары гәҗәпләндерде, шунысына да зур рәхмәт. Аның киңәше белән мәкалә башында телгә алган дөньякүләм танылган инглиз язучысы Дуглас Адамсның фантастик романнары ("Автостоп ысулында галактика буйлата", "Галәм чигендәге ресторанда") белән таныштым. Алар рус телендә дә кат-кат нәшер ителә икән. Әсәрләр миңа калса шактый катлаулы һәм кызык, вакыйгалар галәм кичүче төрле-төрле кыяфәттәге акыллы затларның аралашулары, аларның яктылык тизлегендә киләчәккә яки үткәнгә сәяхәтләре бәянында үрелеп бара. Ә безнең татарча әдәби журналларга андый әсәрләр дөм юл юк. Татар әдәбиятен иярләгән филологлар өчен, бәлки ялгышамдыр, ялгышсам мең гафу, андый әсәрләр кызык тоелмый, күңелләренә хуш килми күрәсең... Бездә хәзер нигездә "Гаделбөкенең күргәннәре","Әсмабикәнең өшкерелгәннәре" дулкынында сүз үрчетеп, бишәр йөз битле калын-калын эпопеяләр әтмәлләү өстенлек алды. Әдәбият нигездә минем карашка филология белгечлеге алучы, эш урыныннан файдалана белүче редакция урындыгын иярләүчеләр, Хәсән ага Сарьян язган "Нокталы өтер" әсәрендәге , Тукайны төзәтү корылышындагы Чәмәт һәм аның шәкертләре кулына калды... Ә кыскалыкта осталык дулкынында иҗат ителгән җыйнак әсәрләргә карата җыенда катнашучы затлар, түбәнсетеп , евророманнар , дип кенә карый икән... Дәүләт химаясындагы әдәби басмаларның берсенә генә булса да баш мөхәррир итеп татфак тарафыннан программаланмаган, төгәл фәннәрдән белеме, информатикадан хәбәре бар зат куелмаса, татар телендә , егерменче гасыр башында тернәкләнгән һәм инде төкәнгән фантастика жанрына юл яңадан ачылмас шикелле...Ә фантастикадан, фәнни фантастикадан мәхрүм әдәбиятның да, халыкның да киләчәге юк , дип укыганым булды кайсыдыр япон язучысы китабыннан.. Интернет аша "Казан утлары , автор яңалыклары Рөстәм Зарипов" дип кереп минем "Казан утлары"нда , анда баш мөхәррир булып шагыйрь Мөхәммәт Мирза (Илъфак Ибраһимов, ул грамматика белгече түгел, ә төрле өлкәләрдә хезмәт куеп үзен раслаган шәхес)эшләгән чакта басыла алган өч әсәрем эленгән. "Үзгә юлда" исемлесе – фантастик хикәя. Янә шул жанрга караган, бернинди гонорар да, конкурс бүләгенә дә дәгъва кылмаган ике хикәямне дәүләт асрамасындагы гәҗит-журналларда бастырып булмады. «Кукуруз чәкәне" исемлесен, (2020 ел) апрель аенда чыгарабыз, 20 санын сиңа калдырабыз, дип "Идел" журналы баш мөхәррире язган хаттан соң әсәрне , кемдер соңгы хәрефенә кадәр укып чыгып тыелуы хакында янә шул баш мөхәррирдән хәбәр иреште.....Әмма мондый тыюлар әлеге җыенда катнашучыларга янамый, алар тоткарлыксыз басылачак әсәрләрен йөз меңнәр, миллионнар китерәчәк конкурс игълан итми торып чыгарылуын теләми, тоткарлыйлар икән. Хакыйкый журналист Рузилә Мөхәммәтованың шуны искәрткән җөмләсеннән башланган иде ошбу мәкалә, әгәр Укучы Галиҗәнәпләре онытмаган булса?..) P.S    «Кукуруз чәкәне”, дигән хикәя язган идем,«Идел»  исемле  журналга шуны юллаган идем; Әсәрегезне     ошаттык!- дип ,  хуплап,  зурладылар,апрель (2020) аенда“ чыга”, -дип  мәктүб тә юлладылар.Соң мәлдә  баш мөхәррирдән  яман хәбәр саркыды,  кемдер, һәр өтерен укып,  аңа төшкән аркылы...         Кем ул, кайсы, закон бозып  хикәяне тыючы?  " -  Без түгел", - ди “медианерлар”  әсәреңне кыючы...  Әдәбияттан әдәпне  ниткән затлар качырды? Рәсәйне П....россия , дип яздылар. Басылды… Минем нәни хикәямнән ниткән гаеп табылды? Башкортстанга рәхмәт бар. Шуңамы юл ябылды? Этлек кылучы ялгызмы,  өер  кылган “эш”ме бу?Гүзәл Яхинаны яклап язган  өчен , үчме бу?Мондый гамәл өчен кемдер орден-медаль алдымы? Яки  утыз тиен көмеш кесәсенә салдымы? Редакция  кабул иткән имеш, мөстәкыйль карар... Беләсе килә,  шәхсән кем  салды  әхлакый зарар?   “Без капчыкта ятмый” ,-диләр, бер беленер дөреслек;  Чамалыйм, памперс киеп  йөридер ул  тирес бит...