ПОКУШЕНИЯ НА ЗНАЧЕНИЯ И СМЫСЛЫ ?

                   

         В интернете, на общем  портале Татарстанских журналов «Мәгариф»(Образование) и “Гаилә һәм мәктәп” (Семья и школа) размещен “Новый толковый словарь татарских имен» из 3000 слов, с  хитрой припиской «Словарь составлен на основе лексики произведений татарских писателей и поэтов (с 13 века по настоящее время), на материале периодической печати и татарских учебников по различным отраслям знаний». Я  являюсь членом СП РТ с 2005 года, и спешу сообщить, о том, что к этому ноу-хау не имею никакого отношения и не горю желанием разделить ответственность инициаторов сомнительной затеи. Что интересно, идентичные словари по татарским именам так же появились   на сайтах «Умма»  мусульман, и KAZANLADY.RU, как там утверждается, не много , ни ало, а специально для прекрасной половины человечества.

              Что характерно, все представленные словари ссылаются на один и тот же источник, на книгу Г. Саттара Мулилле( Гумара Фаизовича Сатарова) "О чем говорят татарские имена?"  изданный в г. Казани издательством "Раннур", 1998году на  488 страницах. Открываю предлагаемые словари на сайтах интернета для татарских имен, и обнаруживаю  весьма странные для  нынешнего поколения татар  образцы, как Бабахан, Бабахужа, Бабажан, Багыш, Барак и тому подобное.  В гуще такого мутного потока  иногда мелькают и знакомые имена и псевдонимы некоторых современных  деятелей  РТ. Например такие :

Рабит - (муж.) (араб.) Связной.
Разиль - (муж.) (араб.) Избранный.
Рафис - (муж.) (араб.) Заметный, популярный.
Рем (Рим) и Римма - (лат.) От города Рим, или рус. вариант революция мировая.
Риза, Рида - (муж.) (араб.) Избранник.
Роберт и Робина - (анг.) Прелестный.
Рустем - (муж.) (перс.) Богатырь, герой.

               Может   ошибаюсь, но «Рабиту», литературному псевдониму  (тахаллус ) 

Роберта Мухлисовича Батуллина, который  недавно отличился критикой романа Гузель Яхиной «Зулейха открывает глаза» удостоенный высших литературных премий России аж в  двух изданиях «Татмедиа» на русском и татарском языках, статус татарского имени  придан несколько преждевременно.  Ведь  псевдоним есть псевдоним, если только не оформлен юридически как имя, взамен   данному  родителями, а также, если только читатели не стали нарекать  своих отпрысков   литературным псевдонимом своего любимца…

               А что, если  имя поэта Рафиса Курбана вошла в словарь  в его бытность председателя Союза Писателей РТ,  а имя нынешнего  председателя остался за бортом ,так как   инициаторы новшества , явно из числа нынешней литературной братии РТ  не предполагали, о том, что  драматургу Данилу Салихову светит такая честь.

                 А теперь разрешите обратиться  к  источникам. В толковом арабско – татарско - русском словаре о заимствованиях,  изданном 1979 году ( авторы К.З.Хамзин, М.И.Махмутов, Г.Ш.Сайфуллин) , которого   еще называют словарем академика Мирзы Махмутова, “рабита”  переводится  как  связь, связующий двух предметов нитка, веревка, а “рабыйт” – связующий, соединяющий, союз, лига ,  а вот “рәзил”( буква “ә” это мягкое “а”) означает “низкий”, “позорный”, “порочный. Кстати, фонема “ә” передвинулась с конца алфавита на второе место, за буквой “а”, в результате упорной борьбы наших национальных патриотов – депутатов, возможно с  бессменным, со времен перестройки  депутатом Верховного Совета РТ Разилем Исмагиловичем Валиевым во главе, который возглавляет  Комитет Государственного Совета Республики Татарстан по образованию, культуре, науке и национальным вопросам.  

               В толковом словаре ”Татарский мир”  изданный в Казани  издательством “Мәгариф” в 2007 году  в объеме 575 страниц, “рәвабит” означает “связи”, “рабыйт” - “связной”. И нет там никаких фонем таких как  “разиль” или разил.   Но есть “резил”, который означает – “позорный”, “риза” и “рази” -  “быть довольным, покорным, согласным”. То есть об избранности речи нет и помине. Может быть, по логике   составителей словарей , поскольку  наши депутаты,  избранники народа, члены партии “Единая Россия” как правило во всем соглашаются с исполнительной властью( даже при принятии закона  № 309 , поставивший  наш родной язык в сложное положение), такие качества как согласие и, покорность следует приравнять  к избранности, предполагая, что, они и являтся  условием быть избранными.... 

             ”Я обратился к разным словарям братских тюркских народов. Ни башкирско-русском словаре  от 1958 года изданный в г.Уфе, ни в киргизско- русском словаре, изданном в Москве в 1965 году, ни в киргизском толковом словаре, изданном в г.Фрунзе в 1969 году,ни в кумыкско-русском словаре изданном в Москве в 1965 году, таких понятий как “рабит”,”батулла”, “разил”  не обнаружил.

                 В полном  арабско-русском словаре от 1963 года в арабской транскрипции РЗИЛ (гласные буквы  отмечаются  надстрочной и подстрочной черточкой, а иногда и без черточки,  согласно правилы  таджвид) – «подлый». Других толкований нет.  В словаре для турецких школ издательством «Мерчек» в г. Стамбуле , где указан  составителем  Рашит Куру, тел (0212)512 37- 55,  Rabita переводиться как “связанное нечто”, “веревка”, а rezil  означает низкий, подлый.  А русско-турецком и турецко- русском словаре изданный в г. Минск издательством “СОЛ” в 2000 году также имеются  тюркские, в том числе татарские  имена. Но и там нет никакого  “Рабита”, но за то есть действующие имена, например  “Ракип” – который  означает –конкурент, а  “ракипсызлык” – монополию, а  “рашит” - “совершеннолетний”. Слово   rezil  в переводе с турецкого, пришедший с арабского языка, и тут  представлен как  позорный,  а rezillek  - позор.

         Как известно, встречаемое окончание в татарских именах “улла”  означает Аллах. Например популярное в прошлом веке татарское имя Тухбатулла (Тухбат + улла)   в переводе с арабского -  “дар Аллаха.   При образовании татарских фамилий в советское время  длинные имена с религиозным подтекстом подвергались секвестированию. Таких метаморфоз полно, начиная с фамилии первого президента Татарстана, о котором он и сам писал. В  деревне Юлбат,где я вырос, например, Каримуллу сокращенно звали Кармэ, Хабибрахмана – Хайби, школьного товарища Хурматуллу из села Сатышево  –Хурми, и.т.д. Отсюда рукой подать   фамилиям Хайбиев, Кармиев, Хурмиев и.т.д.

         Никогда не встречал носителя такого имени как Батулла и не слышал о таковом. Батулла, звучит как  “Бату Аллаха”. Бату , как известно  имя Батый хана, который не был мусульманином и пристегивание к его имени подобное    окончание некорректно.  В тех сайтах  есть также предположение Н.А. Баскакова о  слове “бата” на монгольском языке который возможно имеет значения  “надежный”, “сильный”,  “постоянный”...

           Но татары не монголы, не были таковыми, с чем уже согласились  наконец то  русские историки, что отразилась  и на школьных учебниках истории. Поэтому раскроем-ка Татарско-русский словарь, выпущенный Академией наук СССР издательством “Советская Энциклопедия”, в Москве, в 1966 году. По этому словарю понятие БАТУ означает: 1) тонуть,утонуть,затонуть,потонуть;

2) вязнуть,завязнуть,увязнуть; IIувязание;3)залезать,залезть,влезть( в долги)

4) западать, запасть (в глазах) 5) заходить, зайти,закатываться,закатиться

(о небесных светилах)II закат,заход; 6) пропадать,пропасть; ките дә батты ушел и пропал; 7) пачкаться, запачкаться, мараться, замараться в чем либо; корымга батты он запачкался в саже <> наданлыкка бату закоснеть в невежестве, батып керү вдавливаться, втискиваться.

           Однако Всевышний  вездесущ,  которому  закатываться куда-либо и или втискиваться во что- то  не пристало... И поэтому, имя Батулла при такой  трактовке априори не состоятелен.

           А вот  по утверждению упомянутых сайтов   «Батулла»  берет свое начало от названия мечети Кааба! А чтобы понять значение слово «Батулла» предлагается  обратиться к понятию «Бейтулла»...   То есть, четырех угольного черного камня, вокруг которого проходят миллионы мусульман,  ежегодно совершая хадж.  Жаль, что ,  в  полном арабско - русском  словаре от 1903 года, который имеется у моего родственника я не обнаружил подтверждение такому варианту. И слово «разил»   там почему то не значится как   «избранник»  или «избранный»…  Невольно приходит на ум термин «новояз» из антиутопии Джорджа Оруэлла «1984». Если  вольно обращаться с понятиями, то можно дойти до чего угодно. Есть арабское слово батыйл –порочный, есть турецкое будала –тупой. И если к  ним пристегнуть улла, с целью образования нового имени или псевдонима, никакого противоречия не возникнет, ибо у Аллаха могут быть всякие рабы, в том числе  и тупые, и порочные.             Или вот еще что. Слово  «раши» в переводе с арабского означает взяткодатель, а   «Рашид» в переводе с того же  арабского языка  «идущий правильным путем», «разумный». Арабский язык сказочно богат, там каждый нюанс в слове, интонация, ударение меняет смысл и суть… Если  по английский «раша» это –  Россия , то «Рашат», «Рашит» или «Рашида» можно интерпретировать, чтобы означали на английский манер «россиянин» или «россиянку», а на арабский  лад – взяткодателей или взяткополучателей? При желании можно найти общие признаки на чем угодно, делая всякие ссылки.  Так что ли, господа, продвигающие “словарей татарских имен”?   Тем более, понятие “связной”, думаю, легко можно  расширить, за счет арсенала просторечия, добавив популярное понятие   “стукач”... А слово иммунитет можно притянуть за уши до “имине тот”, что по татарски означает “держись за сиськи”.У татар  есть распространенная фамилия "Биккинин", и по такой логике можно разыскать в истоках  родословия что то связанное с бикини. Конечно при большом желании можно связать и “парашу” с “парашютистом”, ибо при свободном падении всякое может случиться...

           Я  сомневаюсь, что современных родителей сильно вдохновляет предлагаемые  образцы в качестве татарских имен... Такие словари, на мой взгляд, могут  заинтересовать разве что наших доблестных оперативников для обозначения своих, так сказать,  добровольных помощников..

              Я не филолог, имею техническое образование и  не могу претендовать на истину в последней инстанции в данной области. Просто мне интересно найти разумное объяснение возникшим  сомнениям. Из предлагаемых 3000 имен, я коснулся  лишь некоторых.   А наверное, чем дальше лес, тем больше дров...Очень надеюсь, что  статья заинтересует читателей, и будут даны  компетентные разъяснения по поводу возникших моих страхов, которых    пытался тут  изложить.   Не хочется думать, что за затеей издания подобных ноу – хоу просматривается всего лишь попытка услужить   некоторых  товарищей по перу, чтобы ,как и свои кумиры собирать урожай разных премий, наград, званий и тому подобное регионального значения, не брезгуя и наградами районного уровня, с думой «лишь бы не доставались новым, молодым, а после нас хоть потоп…»     А что, если  не далек тот день отмены исконного   смысла и значения  слов  и замены  их, с учетом предложений и поправок заинтересованных лиц,  через парламент РТ?…

          Слышал , что газета “Коммерсантъ” проводит ежегодно конкурс “Лизость тела” , где отмечают выдающихся подхалимов. Возможно представители и нашей республики также имеют  шансы отличиться  на том самом  конкурсе.

            В  газетах преподносится в качестве великой потери для татарского народа уход в небытье  факультета татарской филологии. Давайте, порассуждать здраво, с какого перепугу  в конце II мировой войны , в годы правления И.В.Сталина, когда Муса Джалиль и его соратники числились в предателях Родины  был создан татфилфак на лоне КГУ имени В.И.Ленина? Для того, чтобы татары сохраняли как зеницу око и развивали  свой родной язык? Или, чтобы закрепить в сознании как данность развалины того самого прекрасного, совершенного языка,  после того  как над ним поработают новоиспеченные специалисты , которым посулили степени кандидатов, докторов филологических наук? Не они ли  повырывали пластами заимствования из арабского, фарси,  доведя  наш  совершеннейший язык до просторечия, ибо образовавшиеся пустоты  ими были затыканы заимствованиями с русского, или из других европейских наречий, через русский язык, без подчинения их татарской фонетике?  Возможно из-за того, что в татфилфак принимали  из глухих татарских деревень без конкурса,  у  привлеченных абитуриентов с  предметами точных наук на мой взгляд было совсем туго,   никому из них  не приходило в голову и не приходит до сих пор,  в чем суть их  призыва.  Может быть так пошутили над нашим многострадальным народом за “300 летнее монгольско-татарское иго” ( в настоящее время то тяжкое обвинение вроде снята), ибо    наш народ  долгое время держали за  виноватого за  прошлое,  что определяет несчастья в настоящем и будущем, может умысел был иной, более зловещий, а возможно  в своих предположениях я глубоко заблуждаюсь, все может быть...Но ясно одно, наука должна подчиняться к строгой логике. Если нет, значит это не наука. А  как с этим у  татарской филологии? Начнем с главного. В татарском алфавите  , в отличии скажем  от башкирского, не хватает  несколько необходимых букв которые имелись в прежней письменности на основе арабской графики и латиницы в соответствии с фонетикой. И непонятно почему некоторые слова нынче на кирилице пишутся  вопреки звучанию. Скажем “йәш”(молодой) пишется почему то как “яшь”, “йәшел”(зелёный) пишется как “яшел”... Любой  нормальный  татарин, прочитав “карга”  может подумает о грузе (карго), но  так обозначается в татарском тексте  “ворона”, хотя , согласно произношению, это слово  стоило бы написать как “къаргъа”, раз  отсутствуют буквы твердых “К” и “Г” , извините за повтор, в отличии от башкирского  алфавита. А еще к татарскому алфавиту  пристегнуты лишние буквы, чтобы заимствования не подчинялись татарской фонетике, и  выглядели в  контексте словно заплатки, дабы подчеркнуть “изначальное” убожество татарского языка...  Прочтите правила татарского языка, они словно железобетонные глыбы, пока доходишь до конца сложносочиненного предложения, можно начисто забыть с чего начал...Татарские родители, кто в жизни соприкасался с такими учебниками, от  них в ужасе. Мне кажется, эти правила сотворены с горем пополам , подражая   учебникам русского языка, возможно для ловкости писать кандидатские, докторские,  понятные московским коллегам,  и удобства их защиты.   В русско-татарских словарях  сотворенных силамы ученых - филологов “переводов”, как   абажур-  на абажур, синтаксис  на  синтаксис , сколько душе угодно. Хорошо что Адлер ага Тимергалин единолично создал “Словарь нации” ( Миллият сузлеге),  который полностью подчиняется логике и является бесценным научным трудом.

          Я в своей статье “Бу ни бу? (Что это такое?) описал жуткое содержание книг под названием “Татарские народные сказки” выпущенные институтом им. Г.Ибрагимова, или на ее базе , что опубликовано в газете “Татарстан яшьлэре”   от 16 июля 2013.(http://rustemzaripov.blogspot.ru/2013/07/blog-post_16.html  ) , на которую не было  никакой реакции.   А когда ознокомился с книгой  о татарских загадках,  составленный доктором филологических наук,  совсем стало грустно. Считаются  что как эти загадки, так и сказки  жемчужинамы, собранными по крупицам у народа силами студентов, под руководством своих мэтров, а не отсебятина оных, ради получения зачетов...

            Во время правления Б.Н.Ельцина можно было перейти на латиницу, как многие тюркские народы, и снять все вопросы правописания. Была поручена  татарским филологам подготовить проект  алфавита парламентом РТ. А эти деятели тянули резину  как могли долго, пока   не  созрела Государственная Дума до запрета удобной письменности для нашего языка, народа, с участием  и  наших депутатов от РТ... Мне кажется необходимо переписать учебники татарского языка с участием специалистов, имеющих техническое образование, знающих и искренне любящих родной язык, с привлечением  учителей татарского языка школ, слегка подправив  алфавит.  

            Было время , в  татарскую литературу потоком шли люди многих профессий и писали они на родном  языке. Ведь литература должно походить на море, где кипить многообразная жизнь. А если источник только раз –два и обчелся и с гулькин нос, то получается пруд, или запруда, для пиявок, на радость  Дуремаров. Только за счет татфилфака и несостоявшихся актеров расчитывать на полноценную литературу, это конечно мило... Выставить оценщиками литературных произведений на разных конкурсах только мэтров татфилфака, которые учать, образно говоря делать, на мой взгляд  “табуретки” будущих писателей, это выгодно только для писателей- “табуреточников”, с одинаковым  ракурсом взгляда на жизнь. И в редакциях литературных изданий сидят кадры из единственного альма-матер и они отстаивают на мой взгляд “табуреточные” ценности, из за чего тиражы летят в тартарары. Тираж –это рейтинг, и отражает интеллектуальный уровень . Есть шеф свободной газеты “Акчарлак”, с техническим образованием, который сумел сделать тираж с нуля свыше 40 тысяч и есть главный редактор с гуманитарным образованием литературной газеты “Мадина жомга”, тираж которой колеблется на уровне двух тысяч... Получается соотношение интеллектуального уровня изданий примерно 1: 20. Не интересны наши литературные издания, как это не прискорбно.  А что если судьба татарской литературы с потрохами отдана на откуп   деятелей, у которых слишком развита самомнение  без наличия на то каких-либо оснований? А что , если так и было задумано?          

          Знакомые все лица  дают оценку на произведения , в том числе  на проводимых литературных конкурсах журналом “Казан утлары” . На последних   двух 1-2 места по очереди поделили Зульфат Хаким и Батулла.  В прошлом  конкурсе  сатирическая повесть Зульфата Хакима заняла 1 место, где парня, который  проявлял патриотическое рвение служить в армии принимают за сумашедшего, и устраивают бесконечные препоны. После того, как  российский солдат Пермяков, который  так же пошел в армию с большим желанием, показывал отличные результаты во время службы,  самовольно оставив  военную часть, расположенный  за границей,  в Гюмри, расстрелял армянскую семью из 7 человек, о чем писали  российские газеты, сатира  победителя,  по крайней мере  для тех,  кто ходил и ходит под погонами, не  очень то кажется наверное и сатирой...

        Исходя из вышеизложенного  не вырисовывается ли  ответ на вопрос,  чем помешала Гузель Яхина нашим филологам своим великлепным  романом, по достоинству оцененным  в масштабах страны

         В статье Зиннура Закирова «Чак Гузель Яхина», опубликованной в газете «ЗП» от 24.12.2016 г.  выражается недоумение возвышению автора до Тукаевской премии, написавшую ересь (тузга язмаган): как примадонна французского балета занимается любовью с председателем колхоза на УАЗ ике в Аксубаевском лесу и там же, оказывается, бомжует бывший возлюбленный великой французской княгини, и они любят друг друга…

      В романе Батуллы «Сююмбике» удостоенный Тукевской премии будущая царица Сююмбике в молодости изображается мужланкой, чуть ли не гермофродиткой. Она скачет на коне, ругается напропалую, а однажды одна дама, приняв ее за парня, лезет к ней в объятия. А каков знаменитый хан Сафагерей муж Сююмбике, грозный воин, победитель многих сражений в представлении Батуллы. Вот отрывок из романа : “ Сафа уже вздурел. Он обнял обе ноги. И почувствовал запах выхухоли. Сафа свою горячую голову просунул между коленок (рабыни)...” Речь идет о хане крымчанине, с юных лет имевший гарем... А потом, в брачную ночь с Сююмбике он снова чувствует запах выхухоли.. .О вкусах не спорят. По мне царица Сююмбике Батуллы, в подметки не годиться Зулейхе Гузель Яхиной.  Получив Тукаевскую, наши великовозрастные лауреаты из «обоймы» не брезгуют и премиями помельче. Лишь бы не доставались новым, чужим, молодым. Вот они и доводят нашу литературы до инкыйраза. А вину решили списать на Гузель Яхиной. Это же классика детектива: сначала идет внедрение “крота”, потом его реализация (путем нанесения урона), а потом его выводят, свалив вину на другого. Что такое обойма и кто там, дал понять Р.Юныс, в своей статье “Бомба которую взорвал Файзуллин”, опубликованный в газете “ТЯ” на целый разворот от 3 августа 2013 г., где речь идет о сожжение книг… Поэтому, не пора ли государственным мужам  остановить  издевательство над памятью великого поэта и  отстранить  то «политбюро», дискредитировавшую  себя в последние годы  от выдвижения  номинантов  на награждение хотя бы  государственной  премии, носящей имя Тукая , учрежденная  во время руководства республикой русским человеком Игнатьевым С.Д.  для поднятия национальной литературы…Как бы не подумали, что она нынче стала сексуальной литературной премией….

        Сворой кидаться на женщину-писательницу,  ругать хором роман, раскрывающий преступления сталинщины с минбара радетеля нации, будучи уверенным, что читатели не в курсе высказывания Семюэля Джонсона, о том, что такой патриотизм является последним прибежищем для негодяев,   конечно же мило. И наверное остроумно свалить все свои беды, косяки, малодушие и трусость на женщину писательницу и на ее первый роман и  ругать тех, кто выступил против такого позорища для чести и достоинства нашего народа. Нет, не  все писатели думает одинаково, и наша писательская творческая организация еще не стала сектой  с единственной правдой, для всех…

           Закончившие татфилфак редакционные деятели, подмяв и подменив татарский язык на  искусственный татфилфаковский, вывели гибридную татфилфаковскую литературу, назвали ее татарской и оседлали...  В   статье “Писатель и критик”  опубликованный в газете “Татарстан яшьляре” от 2 июля 2015 , который увидел свет по истечению многих лет после смерти автора талантливого писателя М.Магдеева, описывается как  та публика уже в то время требовола от него  менять  живой язык его произведений на усредненный, безликий , ихний .

          Писатели в учебниках –это классики. Если откроете учебники татарской литературы и увидите, кто у нас зачислен в живые классики, то ахнете. Вот они и  те, кто у них сзади дышат им , нет не  в затылок, и не в спину, кажется чуть ниже,  единым фронтом выступили против романа  Яхиной Г, от имени не много ни мало, а татарского народа?!... Есть , знакомая для водолазов   кессонная болезнь. Если кто - то  со дна  быстро оказывается на поверхности, у него начинается головокружение, неадекватная реакция на то, на другое ,  и.т.д.  Видимо это как раз тот случай. Считаю, пора  государственным мужам взять под контроль выпуск учебников по родной литературе, чтобы  не зачисляли в классики кого попало…

Свою творческую состоятельность, наплевав на читательский спрос, узкий круг  со своей челядью, ягодками с того же «поля» пытается подтверждать исключительно за счет административного ресурса правящих партий,  что включает в себя  коллекцию премий, званий , титулов , мандатов, издание томов за государственный счет, как в прошлом, так и настоящем, которых они добиваются, полагаю, со своей верной службой душой и телом, закрывая  стимулы молодым, талантливым, другим, настоящим.  Победителями самых читаемых книг  объявляются авторы,  чьи книги попадают на полки библиотек минуя магазины.  Среди выдвиженцев почему то нет такие авторы, как Лукман Закиров, Зифа Кадирова, Гульсина Галимуллина, и.т.д., т.е  те , кто издает книги за свой счет и их охотно покупают …. Девиз наших  успешных : жить при любом раскладе  власти, меняя окраску,  припеваючи…Кажется кто – то,  из числа  той кагорты так и заявил на татарском языке, или написал после концерта “Ветер перемен”... Может быть это был  бессменный депутат который печется о нашем языке, культуре  около четверти века, точно не помню…

         … Вот она, наша Гузель Яхина, в одеянии принцессы, с лавровым венком   на голове, пронеслась  на белом коне, не слишком  понимая пеших,  а  также оседлавших пони узколобых карликов обоего пола, с перекошенными лицами,  что то кричавших ей во след, маша своими нешуточными  дубинами….

      А во главе потешного войско рвался вперед оседланный козел, на котором восседал  гном в каракулевой шапке, которую он не снимал ни зимой,  ни летом,  ,  с такой же  бородой как у своего носителя, и грозно глядя  в сторону поднятой пыли  за скакуном  настоящей писательницы, размахивая кулаками,   что-то бубнил и бубнил, кажется о нации, о народе…

НАМУСКА ХЫЯНӘТ ИТМӘҮ КҮПМЕ ТОРА?

Тормыш кешене катлаулы хәлләрдә сыный, еш кына икенең берен сайлау алдында калдыра. Үзеңне, яки хаксызга рәнҗетелгән бүтән кешене яклап нидер әйтергә, көрәшергә яисә күрмәмешкә салышып, дәшми уздырырга була. Тешне кысып гомерең буе түзүче сыйфатында җан асрауны күпләр акламаса да, аңларга, хәлеңә керергә, гаеп итмәскә, әле «акыллы» дип хупларга да мөмкиннәр.

Менә гади генә бер очрак. Шактый гына җаваплы вазыйфада эшләүче бер егеткә ниндидер җыелышта баш түрә, ачуы чыгып, “ну-ка, тордың һәм фәлән кәгазьне йөгереп китердең!” дип акыра. Берәү булса, артын сузып, абына-сөртенә кушканны үтәр һәм баш түрә аны җаен чыгарып, “олы” алдында үзен “кече” тота белүенә күрә, эткә сөяк аткандай берәр бүләк, мактаулы исем-фәлән бирдертергә дә мөмкин. Әмма бу милләттәшебезнең исә керфеге дә селкенми. “Башмакны үбегез!” – дип боерса, тапталыш, этеш-төртеш башланачак даирәдә үзеңне шулай тот әле! Башы ике микән әллә моның? Әлбәттә, төптән уйлаганда гаеп атта да, тәртәдә дә, һәм бу нибары бер эш моменты гына, бу баш түрәнең холык күрсәтеп, кемнедер түбәнәйтү хисабына үзенең дәрәҗәсен арттырырга тырышуы, үзенә күрә тәрбия сабагы уздыру гына була. Әмма уен кагыйдәсен аңламаган яки кабул итмәгән зат белән нишләргә? Әлбәттә, зур җитәкчегә этлек эшләп ваклану мәҗбүри түгел һәм аның ниндидер сәбәп табып, булдыклы, горур егетне эшеннән азат итәчәге сүзсез дә аңлашыла. Бу әлеге түрәкәйгә тугрылыгын һәм система кешесе икәнлеген раслау өчен менә дигән форсат. Ә намус? Анысы – соңгы урында.
“Минем хәтле беркем булдыра алмый, үлсәгез дә алмаш таба алмыйсыз”, – дип йөргән булдыклы икенче берәүне катлаулы вазыйфасыннан очыртып, урынына бермә-бер югарырак хезмәт хак билгеләп, өч кеше алган очрак турында ишеткән бар. Өчесе моның берүзе майтарганны өстери башлаганнар, имеш.
Әлеге очракка аңлатма һәм вәзгыятькә төгәл билгеләмә табу җәһәтеннән, кечкенә генә чигенеш ясыйм әле. СССР чорыннан истәлек бу. Сабакташ дустымның хезмәтендә һәм иҗтимагый тормышта активлыгын күреп, производствода эшләп йөргән җиреннән райкомга эшкә алганнар иде. Үзе дә шунда бик омтылды, “күтәрелергә, обком секретаре булырга кирәк” дип, уенын-чынын кушып хыялланырга яратты. Атна-ун көн узгач: “Йә, ничек яңа эштә?” – дип хәлен белештем. “Арт сөртү системасы икән анда”, – дип авыр сулады ахири дус.
СССР чорында номенклатура исеме ышыгында астыртынрак яшәү җаен тапкан ул “мирас” инде бүген тәмам азу ярып, бөтенләй оят белми канат яра башлады. Патша заманы һәм совет чоры әдипләре әлеге “арт сөртү”, ялагайлыкны әсәрләрендә тәнкыйтькә, сатира утына тотса, бүген хәл үзгәрде. Бүгенге язучылар бер-берсен уздырышып, түрәләр, аларның нәсел-ыруы турында авыз суы корытулы китаплар калыплап кына торалар.
Намуслы булып кала алуның гади кеше өчен артык кыйммәткә төшүе безнең ил, безнең республика проблемасы гына түгел, билгеле. Татар укучысына “Чалы кошы” романы аша таныш төрек әдибе Решат Нури Гүнтекиннең башка роман вә бәяннары да шактый, һәм алар дөнья телләренә, шул исәптән русчага да тәрҗемә ителгән. Намус саклауның ифрат кыйбатка төшүе турында җан тетрәткеч “Листопад” (төрекчә аталышы – “Яфрак түгеме”) әсәренең кыскача эчтәлеге болай. Хезмәтендә абруй казанган урта яшьләрдәге агай эш урынында хатын-кыз намусына бәйле килеп туган бер хәлгә битараф кала алмыйча, үзен эшкә алган яшь түрәсенә ризасызлык белдерә, уйлаганнарын әйтә һәм шул хәлгә протест йөзеннән, вазыйфасын алга таба башкарудан баш тарта. Нәтиҗәдә, әлеге мөхтәрәм адымы аркасында ул үзен, гаиләсен авыр матди хәлдә калдыра. Аны бер җиргә дә эшкә алмыйлар. Тормыш йөге тулаемы белән яңарак эшкә урнашкан улы җилкәсенә төшә. Яңа корган үз гаиләсен, әти-әнисен, сеңелләрен кайгырту һәм йорт тоту, көндәлек кирәк-ярак өчен акча җиткерә алмау аркасында ахыр чиктә улы ялгыш юлга кереп китеп, төрмәгә эләгә. Агайның олы кызы, чарасыздан, яратмаган кешесенә кияүгә чыга һәм интегеп яшәргә мәҗбүр. Улы да, олы кызы да әтиләренә нидер әйтергә омтылып карыйлар да, сөрлегеп тукталып калалар. Ә ул кече кызын бер байга сөяркәлеккә күндерә һәм кайчандыр горур булган кеше, хатыны белән бергә әнә шундый хурлыклы хисапка, кызында, аңа сөяркә булганы өчен бирелгән йортта яши башлый. Анда әледән-әле узган шау-шулы мәҗлесләрдә уен-көлке сөйләнеп йөрүгә дә күнегеп китә абзый бер заман. Танышлары аннан җирәнә, сәлам бирмиләр, сәламен алмыйлар.
...Вуз тәмамлагач, мине юллама белән Мордовиянең Рузаевка шәһәре юл идарәсенә эшкә җибәрделәр. Әлеге калага Шәриф Камал туган, меңләп кеше яшәүче Пешлә авылы терәлеп тора. Минем карамакка кар чистартучы ике машина, бер автобус, экскаватор һәм шул авылдан җиде эшче беркетелде. Вазыйфам – юлларны кардан арчу, ком сиптерү, юл чите буйлата кар тоту ышыклагычлары куйдыру, тимерьюл белән кайткан вак ташны бушаттыру, аларны машиналарга төяп, төзеләчәк трасса, ремонтланачак юллар читенә җәй өчен кыштан ташытып кую һ.б... Минем хезмәт хакым 125 сум. Эшче мишәр агайларым, хәлемә кереп: “Рөстәм, барыбер безнең белән вакытың уза, эш сәгатеннән соң берәр вагон вак таш бушатсаң, артык акча эчеңне төртеп тишмәс”, – дип киңәш бирделәр.
Беренче юлы соскылы көрәк белән вагон платформасыннан вак таш бушатуны кичке сәгать алтыда керешеп, төн уртасында тәмамладым. Платформа бортларын ябарга хәл калмаган иде, эшчеләрем булышты. Һәм шул хезмәтем өчен алтмыш сум түләделәр. Кемнәрнеңдер айлыгы кадәр иде бу акча.
Көн арты көн уза, эшләрем җай гына тәгәри. Алай да миннән дүрт-биш яшькә өлкән яшьтәге участок начальнигына “ансат” кына акча эшләвем ошамый башлады. Имеш, гади эшчеләр белән артык якынаеп, инженер дәрәҗәсенә тап төшерәм һәм миңа карьера турында да уйларга вакыт, янәсе. Бер үгетләде бу мине, ике, өч... Ә бер тапкыр эшчеләр алдында әни сүзен кушып, аты-юлы белән сүгенеп тә җибәрде. Үзем дә сизми калдым: әйтүе булды, ипи шүрлегенә менеп төшкәнмен моның. Күрәсең, әнигә тел тидерүе йөрәккә кадалган. Кул күтәрүем исә минем ниндидер “хәтәрлегемнән” түгел, ә “Мәскәү күз яшьләренә ышанмый” фильмы героинясы әйтмешли, “укытучылар шәп булганга” дип чамалыйм. Тормыш дәвамында һәртөрле ачу китергеч хәлләргә тап булулар шулай “автопилот”та җавап бирүгә китерәдер, күрәсең. Илебез генә түгел, күпләребез үзен дошманнар чолганышында тоя бит: эштә түрә, кибеттә сатучы, җәмәгать транспортында берәр юлдаш яки кондуктор, юлда гаишникның сине җүләр калдыруын көт тә тор...
Түрәм, машинасына утырып, идарәгә әләкләшергә ашыкты. Озак та үтми, эш урыныбызга төркем белән килделәр, хәлне ачыкларга маташтылар. Мин гаебемне танымадым, ә мишәр агайларым мине сатмады. Берсе дә бу низагны “күрмәгән, ишетмәгән”. Ахыр чиктә, “они же татары” дип, дөрес җавап табудан өмет өзеп, кул селтәп китеп бардылар. Шулай да икенче көнне баш инженер кабинетында “тәрбия сәгате”нә чакырдылар. Бүлек җитәкчеләре, баш бухгалтер, тагын кемнәрдер җыелган, иң зур җитәкче – идарә башлыгы гына күренми. Профком рәисе ханым: “Син Феликс Львовичка кул күтәрергә җөрьәт итмәс идең, үзеңнән көчсезрәк кеше белән батыр кылангансың инде, маладис”, – дип оялтмакчы булды. Ә идарә җитәкчебез – яһүд кешесе, чем кара мыеклы Феликс Львович Кофман, заманында хәтәр боксчы булган, һәм, ишетүемчә, шәһәр урамында үзенә бәйләнүчеләрнең арт сабакларын да укыткалаган. “Сез идарә җитәкчебез турында бик түбән фикердә икәнсез. Ул үзенең кул астында эшләүчеләргә әниләрне телгә алып сүгәргә рөхсәт итә дип уйлыйсыз икән”, – дигән җавабымнан ханым югалып калды. Кемнәрдер көлемсерәде, кыяр-кыймас хихылдаучылар табылды, ә мордва милләте вәкиле, эре гәүдәле кырыс баш механик, вагоннарның вакытында бушатылуына басым ясап, “фәлән кирәкме соң инде сезгә тагын ул малайдан” дип, мине якларга маташты.
Җыелышны ашык-пошык йомгаклап, болай да курач окладымны биш сумга киметү турында карар чыгардылар. Хәзерге акылым белән чамалыйм: шул кыланмышым өчен иң киме вак хулиганлык статьясы буенча административ җәзага тарту янаган югыйсә миңа. Бик теләгәндә хулиганлык статьясын да бирергә була, чөнки үз вазыйфаларын үтәү белән мәшгуль җитәкчегә кул озайтканмын. Хәлне Мордовия башкаласындагы берләшмәбезнең яшь белгечләр белән эшли торган җитәкче урынбасары Соколов фамилияле агайга да җиткергән булып чыктылар. Икенче көнне аның чакыртуы буенча Саранск каласына юл тоттым һәм берни яшермичә ни булганын сөйләп бирдем. “Дөрес эшләгәнсең”, – диде Соколов агай. “Ә хезмәт хакыңнан биш сумны киметү законга сыймый, анысы өчен борчылма”, – дип, идарәбез бухгалтериясенә чылтыратырга вәгъдә бирде.
Ни хикмәт, шул вакыйгадан соң күпләр үз күрә башлады. Идарә башлыгының: “Әниеңне яратасың икән”, – дип, яннан узышлый аркадан кагып киткәне булды. Баш бухгалтер марҗа ханымның ире татар икән, шуның минем белән танышасы килгән, мунча ягып, кунакка дәштеләр. Ахыр чиктә, мин ипи шүрлегенә менеп төшкән участок башлыгы белән дә ара төзекләнде.
Мордовиядә төпләнү исәбем юк иде, күңел Татарстанга тартылды. Ә закон буенча өч елым биредә үтәргә тиеш, югыйсә дипломың гамәлдән чыгарылачак дип кисәттеләр. Ярты ел чамасы казгангач, матур бер иртәдә идарә башлыгы кабинетына рөхсәт сорап кердем дә: “Туган якка, әни янына кайтасым килә, ярдәм итә алмассызмы?” – дип, гозеремне әйттем. Феликс Львович Мәскәүгә чылтыратып, бу хакта кем беләндер сөйләште. Һәм мин Мәскәүгә юл төзелешенә караган иң зур оешмага барып, ул сөйләшкән зур борынлы хәтәр түрә катына кердем. Ул гаризама рөхсәт салгач, Татарстанга, төгәлрәге, Мөслим юл идарәсенә кайтып урнаштым.
...Көннәр, айлар, еллар уза, якын дуслар, ихтирам иткән кырыс холыклы намуслы җитәкчеләр, хезмәттәшләр якты дөнья белән саубуллаша тора. Кискен борылышларга кытлык кичермәгән дүрт дистәгә якын еллык эш стажым чорында шактый җаваплы урыннарда эшләгәнмен, әмма бер генә тапкыр да ниндидер исем, хәтта ки мактау кәгазе дә алмаганмын. Әлбәттә, айлык яки ел азагында бирелә торган премияләр ул категориягә карамый, чөнки болар конкрет эш өчен түләү формасы гына. Кемнәрдер хөкүмәт исеменнән алган бүләкләре, мактаулы исемнәре, түшләренә кунган ялтыравыклы калайлары белән мактанса, мин, киресенчә, берни дә алмавымнан риза-бәхил. Шул уңайдан менә мондый шигъри юллар да сырладым:

Бүләк-фәлән өмет итеп
Алгысыма, күңел:
Медальне эткә тагалар,
Бүреләргә түгел...

“Бу бер аклану, кызыгырлык бүләк тамызсалар бүтән төрле җыр җырлар идең”, – дияргә мөмкиннәр. Алып караган булмагач, нәрсә дияргә дә белмим. Миңа калса, хәл кадәри намуслы булып каласы килү һәм адым саен очрап торган ялагайлыктан, тез йөгенүләрдән сару кайнау кайбер кискенлекләргә этәрә. Һәм “Листопад” әсәренең баш герое көненә төшү куркынычы да онытыла. Лев Толстойның мондый юллары да җанга тынгы бирми: “Намуслы булып яшәр өчен ыргылырга, буталырга, бәргәләнергә, хаталанырга, башларга һәм ташларга, янә керешеп, тагын туктап калырга, югалтулар кичерергә кирәк. Ә тыныч кына тереклек итү, ул – рухи кабәхәтлек”.

Шәмәрдәннең үз Гамлеты

            Соңгы арада илне интернетка куелган ике видеоролик нык шаулатты. Аның берсе – Мәскәүдә Шекспирның «Гамлет» трагедиясен урамда яттан сөйләп торган 10 яшьлек малайны полиция хезмәткәрләренең акырта-бакырта машинага төяп полиция бүлекчәсенә алып китүләре, икенчесе – мин яшәгән Шәмәрдән мәктәбендә дәрес вакытында укытучыны тукмарга ташланган, аны «жираф», «дебил» дип атаган малайны шул укытучының үзеннән кубарып егу күренеше.

Беренче очракта, малай белән кырыс кыланган полиция хезмәткәрләрен меңнәрчә кешеләр нык гаепләп, эшеннән азат итү турында имзалар җыюга карамастан, аларны генерал җитәкчеләре яклый, дөрес эшләгәннәр дип бара. Безнекендә исә, күпчелек фикер белдерүчеләр укытучы Мөнир әфәндене яклаган шартларда, ул эшеннән читләштерелде, аның белән хәзер прокуратура шөгыльләнә, мәгариф җитәкчеләре аны якларга ашыкмый.
Җинаятьләр Кодексына күз салсак, анда хокук сагындагыларга карата кылынган җинаятьләр, аларны мыскыл иткән, имгәткән, гомерләрен өзгән өчен аерым, кырыс җавапчылык йөге салынган маддәләр бар. Әйтик, хокук сагында торучыны үтергән өчен гомерлек төрмәгә ябарга мөмкиннәр. Ә менә полиция хезмәткәрләре гражданнарга карата шундый ук гамәлләр кылсалар (мисал өчен, “Дальний”дагы кебек), аларга закон шактый миһербанлы. Әйе, хокук сагында торучылар закон тарафыннан тиешле якланган. МВД җитәкчеләренең үз хезмәткәрләре мәнфәгатьләрен даими кайгыртулары, аларны катлаулы очракларда язмыш ихтыярына ташламаулары, куркакларча читкә тайпылмаулары күз алдыбызда. Ә мәгариф әһелләрендә андый теләктәшлек, аерым алганда, Шәмәрдән лицеендагы хәлгә багышланган “Таяну ноктасы” тапшыруында бер дә шәйләнмәде. Укучылар тарафыннан ачыктан-ачык һөҗүм булган очракта, укытучының һичьюгы үз-үзен якларга хокукы бармы? Укытучының физик яктан көчлерәк укучының көчсезрәк иптәшен дәрес вакытында рәнҗетүенә түзеп тормавы, күрмәмешкә салышмавы, шул көчсезрәк укучыны яклавы рәнҗетүчегә карата провокация дип бәяләүне ничек аңларга? Русларда “терпила” дигән төшенчә бар. Сайлауларда актив катнашучы укытучыларны укучылар тәртипсезлекләреннән яклый, аралый торган законнар булдыруны, аларны “терпила” ролендә калдырмауны кем кайгыртырга тиеш? Мәгариф системасы җитәкчелегенең бу уңайдан нинди дә булса закон проектлары эшләгәне, аларны парламентларга тәкъдим иткәне бармы? Укытучыларны укучылары тукмау, мыскыллау, мәсхәрә итү фактлары белән әлеге дә баягы интернет аша “туйганчы” танышырга мөмкин ләбаса һәм бу Саба районының Шәмәрдән мәктәбе проблемасы гына түгел.
Укучы укытучысы белән сугышуга корылышлы мәктәптә белем бирү һәм тәрбия эшенең дәрәҗәсе мәгариф җитәкчеләренең компетентлы булу-булмавына кайтып калмыймы икән? Әлеге инцидент уңаеннан, проблеманы хәл итүдә укытучыны эштән азат итү иң кулай вариантмы? Мәктәптәге тәртипсезлекләр өчен берочтан роно җитәкчеләрен һәм министрлык әһелләрен дә җавапка тартырга кирәк түгел микән?
“Таяну ноктасы”нда Мөнир әфәнде: “Миңа үз теләгем белән китәргә тәкъдим ясалды, ризалашмадым”, – дип белдерде. Үҗәт, принципиаль шәхес ул, эшеннән азат итү белән килешмичә, үз хокукын яклап әллә кайларга барып җитә торган зат. Ул бит засадада утырып эш күрсәткечләре ясауга корылышлы җирле гаишникларны да тынычлыкта калдырмый, алар белән әңгәмәләрен видеога төшереп, Ютубка элә килде. ЮХИДИ тарафыннан җавапка тартылган бер машина йөртүченең гаебе юклыгын судта дәлилләп җиңүе турындагы ролигының да күзгә чалынганы булды. Мөнир әфәнде Шәмәрдәндә яшәүче гражданнарның ихаталары каршындагы үлән озынлыгы 15 сантиметрдан арткан өчен аларны җавапка тартуларга карата да видеоролик аша мөнәсәбәтен белдереп, интернетка элгән иде. Бәйрәм ашы кара-каршы диләр, менә инде үзенә дә Ютуб “күчтәнәче” килеп иреште.
Әлбәттә, сигнал кергән икән, хокук органнары чара күрми кала алмый. Прокурор, прокуратура гаепли – аларның вазыйфалары шундый. Ә менә Мәгариф министрлыгының бу җәһәттән укытучысын якламавы, “Таяну ноктасы”нда вәкаләтле вәкиле катнашмавы аптырашта калдырды. Танылган педагог Әнвәр Хуҗиәхмәтов әлеге тапшыруда төпле фикерләрен җиткерә алды дип саныйм, хет шунысына рәхмәт. Ә башка катнашучыларга әллә кыюлык, әллә ихласлык җитмәде – ни әйтергә теләгәннәрен аңлый алмадым...
Мөнир әфәнде гаиләсе тәрбиясендә өч баласы, хәләл җефетенең олы яшьтәге әнисе бар. Шул хәлдә эшсез калу уен-муен түгел. Шунысы да бар, әлеге укытучы үз хокукларын яклауда, үлсә дә, тукталып кала торган кеше түгел, ихтимал, бу кыйссаның дәвамы булырдыр. Бәлки әле “Пусть говорят”ка ук та барып җитәр. Әмма илебез күрке Татарстанга, һәр яктан уңышларга ирешүче Саба районына, көннән-көн матурая баручы бистәбез Шәмәрдәнгә, андагы укытучыларга, күчеш чоры кичерүче кайнар холыклы үсмергә, аның әти-әнисенә мондый дан кирәкме соң?
Укытучы, укучы, укучының ата-анасы үзара килешкән, кул бирешкәннән соң өч ай узгач, әлеге вакыйганы казып чыгару кемгә һәм нигә кирәк булды? Алай да, иң мөһиме – ахыры хәерле тәмамлансын иде. Шушы вакыйга мәһабәт чыршы урманы читендә урнашкан искиткеч матур, затлы бинага ия, уку кабинетлары тиешенчә җиһазланган, һәртөрле спорт корылмалары, стадионнары, данлы үткәне булган Шәмәрдән мәктәбендә белем алу мөмкинлегенең бүгенге дәрәҗәсе аныкланып, хәлне уңайлау өчен ярдәм күрсәтелүгә сәбәп булсын иде.