Кайда син, бәхет?

Заманча татар җырыннан Көлә инде тавык. Селкенеп тыңларга шәп ул, Бераз куйгач кабып!

Кеше концерт-театрга бара, китаплар укый, газета-журнал актара... Эше юкмы? Могҗиза, әкият, гаделлек яки кызык эзлиме ул? Үзенә сәхнәдән, экраннан яки китап-газета битеннән теләктәшләр, рухташлар тапмакчымы? Көндәлек сорылыктан арынып, моңзарларын кырыйда калдырып, бүтән яссылыкта яшәп алыргамы исәбе? Нияте барып чыгып, әйтик, артистлар күркәм, ә тамаша, андагы җыр-бию-моңнар күңеленә ятышлы, яисә китап авторы акыллы, яки журналист куркусыз йөрәкле һәм үткен каләмле булса, вакытлыча кешечә яшәү минутлары кичерү аша ял эзлиме ул янган яки пыскыган йөрәгенә? Әллә соң минем хәлләр ару икән әле дигән коры куанычка омтылу ихтыяҗы этәрәме аны моңа? Минемчә, ул бары тик бәхет эзли... Һичьюгы читтән булса да аны күрергә омтыла. Әсәрдә бәхет пәйда булып, андагы тормыш нурга күмелсә яки ул, гаип булып, бар да җимерелсә дә – аерма юк: бәхетнең барлыгын хыялда булса да тою кыйммәт.
Соңгы вакытта кайдан туры килсә шуннан бәхет йолкыштырырга омтылганнар интернетка капланды. Ул шул тартмадан әллә ниткән сорауларына җавап таба, коммуналь чыгымнары өчен акча түли, кирәк товарларга заказ бирә, ерак араларны бар дип тә белмичә якыннары белән элемтәгә керә, аларны күреп, әңгәмәләшә. Һәм, тели икән, юл газабы кичерми, диваныннан артын кубармый гына Париж, Мәккә, Рим, Истанбулларны гизә. Тели икән, иң яхшы фильмнарны карый, иң кызык китапларны табып укый, телләр яки догалар өйрәнә ала. Әллә кемнәр белән аралашу, бәхәсләшү форсаты да бирә тартма. Әллә ниткән уеннар да уйный, иң затлы музыканы иң яхшы башкарылышта күрә, тыңлый ала. Һәркем – ялгыз дигән караш та бар бит әле. Ә бу әкәмәт аны оныттыру күәсенә ия ахрысы. Шундый тылсымлы тартмасы бар бәндә, ниһаять, бәхетлеме соң? Кистереп әйтүләре кыен. Шунысы бәхәссез: ул аңа ияләшә, бәйлелеккә дучар була һәм тора-бара тартма белән ул түгел, ә тартма аның белән идарә итә башларга мөмкин. Алай да, кешелекнең аннан үз теләге белән баш тартмаячагы да бәхәссез, чөнки бүген инде ансыз – дөнья сансыз.
Алдану вакытлыча бәхет китерә икән, нигә алданмаска? Французларның “Тол хатын Кудер” фильмында юк бәхетнең шәүләсе хакына, гомере кадерсез көннәр чылбырыннан гыйбарәт хатын шул шәүлә китерүче белән үзе теләп бергә һәлак була. Ул рольне инде олыгайган, яшьлегендәге сылулыгын җуйган, йөз алсулыгы уңган, әмма күңелендәге яктылык ташкыны ургылырга торуы һәр хәрәкәтендә, карашында чагылган бөек актриса Симона Синьоре башкаруы гап-гади детективны тиңдәшсез югарылыкка ирештерә...
Ә татарда чын артистлар бармы? Керәбез интернетка, карыйбыз һәм аныклыйбыз: халыкара дәрәҗәдә танылганнар арасында иң якты йолдызыбыз – Рудольф Нуриев. Аның турында 9 серияле фильм да эленгән. Фильмда мәшһүр шәхесләр, коллегалары, остазлары аның татарлыгын адым саен искә төшерәләр һәм тиңдәшсез биюче генә түгел, ә бөек артист та иде диләр. Рудольф Нуриев үз юлыннан тайпылмый максатына баручы, заманыбызның иң популяр әдибе Пауло Коэльо язган атаклы “Алхимик” романы каһарманының рухи игезәге булган лабаса. Фильмда күпчелек вакытны бию остасының сөйләве ала. Балачагы, әти-әнисе, укытучылары, туганнары, Уфадагы, Санкт-Петербургтагы һәм аннан соңгы тормышы турында истәлекләрен ул сәйләндәй тезә дә тезә. Инглиз телендә бәян иткәннәре русчага тәрҗемә ителә. Күренә – йөзеннән, кыяфәтеннән, сүзләреннән, хәрәкәтләреннән нур ташый. Фильмны сихерләнеп, аерылып китә алмый карыйсың.
Милли моңнарыбыз ышыгында иҗат итүчеләрдән Таһир Якупов, Рәшит Ваһапов, Рафаэль Ильясов, Әлфия апабыз, Зилә Сөнгатуллиналарыбыз бар, шөкер. Театр артистларыннан Шәүкәт ага Биктимеров, Хәлим Җәләлев, Ирек Баһманов һәм Рәшит Шамкай... Ринат Таҗетдинов хакында “Звезда Поволжья” мөхәррире Рәшит Әхмәтов: “Жан Габен югарылыгындагы артистны авыл шамакае ролендә изалыйлар”, – дип әрнеп язды бер мәкаләсендә.
Чын артистның йөрәгеннән ташыган нурлар сәхнәне тутыра да, аннары залдагылар йөрәгенә юл саба. Һәм тамашачыларның керфекләренә бәхет тамчылары эленеп, алар карашларында барлыкка килгән бәхет нурларыннан җем-җем килә. Хәер, Сәхнә Галиҗәнапләре аурасы исәпкә бар санга юк артистларны нур таратучы сыйфатында күрсәтеп алдый еш кына. Динамикларны акырту да тамашачы акылын бутый. Ләкин шундыйга мах-суслашкан “йолдызлар” катнашында, үз ишләреннән булган режиссер табылып, нәфис фильм төшерелсә, аларның җаннарының бушлыгы, күңелләренең нурсызлыгы милли фаҗигабез дәрәҗәсендә ачыла. Мәгълүм ки, байтак “йолдыз”ларның репертуарлары хәмерле мәҗлесләрдә “балку”ны күздә тотып сайланган. Алар әрсезләнеп сәхнәгә менәләр, аннары эфирны дөңгечлиләр. Җаныннан яктылык ташымаган башкаручы тамашачыга кечтеки генә дә бәхет китерә алмый! Халтурачылар өчен бәхет тамашачы акчасы белән үлчәнә. Бу акчаны гына түгел, ә тамашачыны да кесәгә салу. Әдәбиятта да шундыйрак хәл.
Әхмәт Фәйзи атлы шәп язучыбыз булган безнең. Аның китаплары 40-50 мең тираж белән басылган һәм таралган. Ул язган “Тукай”ны китап булып чыккан дәверендә укымаган татар калмагандыр. Әлеге роман күкләргә ашкан биек тау сыман. Тукай турындагы аннан соң язылган чәчмә әсәрләр ниндидер шикле өемнәрне генә хәтерләтә сыман. Кем әйтмешли, ни өчен чөнки, Тукай турында яңа мәгълүмат дигәннәре аны дошман күргән вак-төяк замандашларыннан мирас булып калган гайбәтме, компроматмы шунда. Андый “җим”гә чиртүчеләр узган гасырда җим ташлаучыларның рухи варислары ахры? Тукайны үзләре дәрәҗәләреннән дә түбәнәйтеп, “бөек”лек яулаумы исәпләре? Телевидение күрсәткән татарча бер фильмдагы «Тукай» ролен һәр әйткән җөмләсе белән акыллы булып күренергә җан-фәрман көчәнүче көйсез кияү, урысча әйтсәк, “капризуля” булып гәүдәләнә. Мондый Тукай милләтебезгә нигә? Әлбәттә, актер әсәр эчтәлеген үзгәртә алмый торгандыр. Ә менә Симоне Синьоре (кабатлануым өчен гафу үтенәм) юк кына әсәрне роль уйнавы белән тәмам тылсымлаган, бөегәйткән, көнбатышның классик фильмы дәрәҗәсенә ирештергән. Тукай темасына алыну өчен татар моңын һәм татар телен бөтен нечкәлекләрендә аңлау һәм тапшыра алу сәләтенә ия булу шарттыр. Мин бала чагымда Әхмәт Фәйзинең төрки легендаларга нигезләп язган “Аучы мәргән һәм болан кыз әкияте”н таң калып укуымны оныта алмыйм. Һәм көннәрдән бер көнне могҗизага юлыгам, баксаң кыргыз кардәшләребезнең җырлы-биюле “Биймерген” атлы тамашалары шул әкияткә нигезләнгән икән. Башлап җырлаучы – гүзәлләрнең гүзәле Айҗамал Кабылова.
Радио-телевидениедән “татарча җырлар”, “ретро татарча җырлар” дип тапшырылган, әмма нигездә такмакчыл эшләнмәләр мин фәкыйрьгә татарча дип тә, җыр да, ретро да, модерн дип тә тоелмый. Аптырагач, үзебезнең моңны тансыклап, әлеге дә баягы интернетка мөрәҗәгать иткәлим. “Кытайны елаткан монгол малае Удам” башкарган әнисе турындагы җыр миңа татарныкы булып аңлашыла. Кырым татарларыннан Эльзара Баталова чыгышлары да рухыма ятыш. Башкортстаннан Руслан Сәйфетдинов башкаруында “Күз нурым” җырын таң калып тыңлыйм. Туфан Миңнуллин сүзләренә Фоат Әбүбәкеров язган көйдән туган “Мине танырсыңмы” атлы җырны Камал театры артисткасы Фирая Әкбәрова башкаруында тыңлаганда тамашачының карашы яктырмый кала алмый дип саныйм. Хикмәти хода, кыргыз җырлары да татар рухына ятыш моң белән баскан һәм изгән икән ләбаса. Җитмәсә ханым вә туташларының буйсыннары зифа, төскыяфәтләре чибәр һәм зәвыклы киенә дә беләләр. Әдәбиятларында Чыңгыз Айтматов, кинематографларында Тәлгат Нигъмәтуллин мәйдан тоткан халыкның җырлары да начар була алмый. Милли моңсыз милли әдәбият та юк шул. Айҗамал Кабулова катнашкан “Биймерген” Әхмәт Фәйзинең “Аучы мәргән һәм болан кыз әкияте”н җырда тергезә. Җыр клибы ике яссылыкта, борынгыны һәм бүгенгене тасвирлый. Һәм ул бәхет турында. Айҗамал Кабулованың “Әгәр дә булса чын сөю” җыры да күңелгә татарча аһәңле булуы белән хуш килде. Кыргыз кызларының “Кыз бурак” ансамбле башкарган “Практикант агай” клибыннан да якты хисләр, гүзәлләк һәм бәхет ташый. Җырның анысы үзебезнең Асаф Вәлиев башкарган “Их, сез, матур кызлар”га охшаган һәм ул аңа җавап сыманрак яңгырый. Ләкин кыргызлар башкаруында музыкантлар, җырчы һәм аның тирәсендәге биючеләр төркеме “Аккош, чуртан һәм кысла” мәсьәлендәгечә түгел. Сюжет болай: бер төркем югары класс укучы кызлары практикага – укытырга килгән егеткә гашыйк һәм, ни хикмәт, барысы да бәхетле, бары тик кызларга кызыгып йөрүче егетләрнең генә борыннары салынкы.
Гаяз Исхакыйның Җан Баевичы сыман, менә без нинди текә дип, Кол Шәриф мәчете хозурында уздырылган, чал Кремль диварларын калтыраткан, Сөембикә манарасын тагын да авыштыра төшкән, шунда һәлак булган урыс һәм татар яугирләре рухларын эссе табада борчак урынына сикергәләүгә мәхкүм иткән колак яргыч рок концертлар халкыбыз тамашачысы өчен бәхет гәүдәләнеше булудан ерак иде шул. Милләтебезнең затлы һөнәри композиторы Хөснулла Вәлиуллиннан (инде мәрхүм, авыр туфрагы җиңел булсын) бер интервью алганда, “Сез ул тимерләр таккан курткалар кигән, гитаралар аскан озын чәчле җырлаучы егетләргә карата нинди фикердә?” дигән сорауга ул: “Алар миңа автоматлар аскан фашистлар булып тоела”, – дигән җавап әйткән иде...
Ә бит бәхет гәүдәләнеше саналырлык тамашалар да бар дөньяда. Узган ел мин Истанбул каласында Андре Рье оркестры чыгышына тап булдым. Менә ичмасам тамаша! Сәхнәдән дә бәхет ташый, меңнәрчә тамашачылар карашларыннан да! Юри генә интернетка кереп “Андре Рье, Бонд, Виктория” яки “Энтони Хопкинс, Андре Рье, вальс” дип җыеп, бу кешенең дөнья буйлап калаларда ачык мәйданнарда меңнәр өчен бәхетнең ни икәнен ничек танытуы белән танышу мөмкинлеге бар. Сайлауларда Рөстәм Нургали улы җиңеп чыкса, аның тамашасы Казанга да килер бәлки дип өметләнәм. Кем әйтмешли, Татарстан халкы, дөньяның күп халыклары сыман, андый бәхеткә лаек, сусаган һәм ул аны озак көтте.(Т.Я. сент 2015)