АКШ галиме Джозеф Овертон–җәмгыять кабул итмәстәй теләсә нәрсәне, әйтик, һәртөрле
җенси бозыклыкларны, хәтта ки кеше ашаучылыкны да закон кысасында рәсмиләштерү әмәлен
һәм тәртибен тәфсилләп бәян иткән шәхес...
Беренче этап – башка сыймаслык, гайре табигый җирәнгеч нәрсәне галимнәр, галим дип саналучылар, факт буларак, ниндидер җыенда, симпозиумда тикшерәләр һәм телгә менгезәләр, колакларга ирештерәләр. Моның гаебе юк, чөнки фән һәр нәрсәне тәфтишләргә хаклы. Икенче этапта әлеге абруйлы затлар телгә алган әшәкелекне кискен яклаучы бәндәләр пәйда була. Бу рольне интернетта язышучы анонимнар да үти ала. Аннары боларга ярсып кискен каршылар сәхнәгә чыгарыла һәм мәсьәлә ике төркем бәхәсләшүе дәрәҗәсендә төенләнә. Бу “каршылык”ны телевидение ярдәмендә ток-шоу оештырып миллионнар аңына җиткерү, шоу-бизнес, әдәбият һәм сәнгать ярдәмендә фикер галәменә уздыру, популярлаштыру хут ала һәм азу яра. Әшәкелекне тәти күрсәтү өчен исем алмаштырып, аң буташтыру чордан-чорга үзен аклый килә. Канэчкеч большевиклар, янә килеп, кайбер артистлар һәм әдипләр үзләренең үткәннәрен, нәсел-нәсәпләрен яшерү максатында матур яңгырашлы псевдонимнарга ышыкланган сыман, хәсислек йөге салынган төшенчәләргә ялтыравыклы синонимнар булдырылып, соңыннан элгәрләрен кулланыштан кысрыклау хәл ителә. Әйтик, урыс сүзлегендәге бик күптән урын алган, гомосексуаль ориентацияле кеше дигән мәгънә йөге йөрткән педераст дигән аталышны телгә алу әдәп киртәсенә сыймый, шундыйларның нечкә күңелен яралый дип сылтаулап, ул һей (гей) дип үзгәртелә, каннибаллык (кеше ашаучылык) исә антрофагия, аннары антрофилия дигән, мәгънәсе кеше яратуга (гуманизмга!) якын билгеләмәгә турылана, сабыйлар белән җенси вәхшилек кылу – педофилия (балаларга мөкиббәнлек!), мордар китү – эфтанази, ана-ул арасындагы бозыклык инцест һәм Эдип кәсафәте дип тәгаенләнә. Анадан тума диярлек чишенүле мисс конкурслары җәмгыятькә хатын-кыз матурлыгы турында ялган стандартлар тага һәм бу 92 процент хатын-кызны ямьсезгә чыгарып, байтагын бәхетсез итә, бик күпләрен кирәкмәгән, сәламәтлекләрен какшатучы диеталарга дучар итә, ана булу сәләтләрен җимерә. Кыскасы, кемнәрдер тарафыннан кая карама ясалма рәвештә фикер көрәше мәйданнары тудыру һәм кирәкмәгән “бәхәс”ләр оештыру, шуларны кыздыру кайгыртыла. Ихластанмы, роль үтәпме, әшәкелеккә каршы торып азапланучыларга – радикал, милләтче, фашист, ваһһабит дигән һәм башка шундый шөкәтсез ярлыклар тагыла һәм, ахыр чиктә, куәтле басымга бирешеп, иҗтимагый фикер үзгәрү аркасында җәмгыять җиңелеп, әшәке нәрсәләр легальләшә, алар хакында законнар кабул итүгә кадәр барып җителә. Әйтик, Франциядә узган ел бер җенестәгеләрнең никахын теркәү турында (аларның тәрбиягә бала алырга хокукы барлыгын да раслап) ил парламентында канун кабул иттеләр. Париж урамнарына моңа каршы протест белдерергә чыккан фәлән меңнәр ихтыяры аста калды. Шунысы бәхәссез, теләсә-нинди түргә теләсә ни һәм теләсә кем уза, уздырыла ала.
Мәгълүм ки, Русия Думасы тарафыннан балалар порнографиясен, педофилияне пропагандалауны тыю турында закон кабул итү Көнбатыштагы һәм үзебезнең илдәге “либераль кыйммәтләр” сагында торучыларны нык ярсытты. Нәгърә ору парламентарийлар адресы белән генә чикләнмичә, ил җитәкчеләре тарафына да агулы уклар очты.
Әйтергә кирәк, Джосеф Овертон – әлеге ысулны иҗат итүче дә, куәтләүче дә түгел, ә аны анализлап бәянлаучы, шәрехләп бирүче һәм, проблеманы тәгаенләп, һөҗүмчән әшәкелеккә каршы көрәш зарурлыгын, аның котылгысызлыгын гавәм катламнарына дөньякүләм дәрәҗәдә төшендерүче, сеңдерүче шәхес һәм әлеге галимнең гомере 2003 елда авиаһәлакәттә очлануы тикмәгә генә булмаска мөмкин.
Көнбатыш илләрендә киң кулланылыштагы әлеге ысул безне дә читләтеп узмый, билгеле. Мини итәкнең, бикиниларның гамәлгә керүе, нудистлар хәрәкәте, рок-музыкага табыну, секс сүзен берөзлексез, дини гыйбарә урынына фильмнарда, теле-шоуларда тәкрарлау, тәртипсез җенси тормыш алып баруны хуплау, язылышмыйча яшәүне нормага әйләндерү, хатын-кызларның урамда кендек күрсәтеп йөрүләренең “табигыйлыгына” ияләшү, яше-картының трусикчан урам гизүенә ис китмәү, татуировкалар белән тәнне “бизәү”, гәүдәнең әллә кай төшләрен тишеп, “бизәнгечләр” элү һәм башка шуның ише “яңалыклар” тормышыбызга “ямь”нәрне берөзлексез өстәп кенә тора һәм алар ныгып урынлаша бара. Кешелекне кешелексезләндерү афәте хакында күп кенә илләрдә фикер алышу да тукталып тормый һәм каршы тору чаралары да дөм кылынмый дип булмый. Урыс интеллигенциясе, абруйлы шәхесләр тарафыннан да кешелекне юк итү технологиясенә каршы һәм контр әмәлләр майтару җәһәтеннән кайбер кузгалышлар соңгы араларда сизелгәли башлады.
Овертон тәгаенләгән ысулның кулланылышы биниһая киң һәм үземдә мондый масштаблы проблеманы иңләрлек фәһем тоймау сәбәпле, дөньяны, яки илне “коткарырга” йөрәксенү исәбендә түгелмен. Ә менә татар халкына карата шушы ысул ярдәмендә, шул исәптән үзебезнең бәгъзе милләттәшләр тырышлыгы белән ниләр кыйратылып ятуына йөгерек караш ташлап узу артык булмас кебек. Кем әйтмешли, иптәшләр үзебезнеке, бәлки гаеп итмәсләр.
Үз теләгебез белән диярлек туган телебездән баш тарту, балалар бакчаларын аннан “азат итү”, милли мәктәпләр ябылуына ризалашу, милли университет идеясеннән баш тарту, “суверенлык” яулау, шуны ныгыту кебек әһәмиятле темаларга кайнар бәхәсләр оештыру бик тә шома барып чыкты лабаса...
Патша заманында татарга каршы көрәш, аның рухи дөньясына, беренче чиратта, тоткан диненә тукыну аша уздырыла. Татар галимнәре исәбендәге әһелләребез “кадимчеләр” белән “җәдитчеләр” көрәшен озак еллар яңалыкның искелеккә каршы чыгуы дип аңлата килде. Тора-бара, илдә вөҗдан иреге (дин тоту хокукы ни өчендер шулай аңлатыла) торгызылгач, кадимчеләр тәти булган дигән караштагылар да үз фикерләрен матбугат аша киң җәмәгатьчелеккә ирештерә алды. Миңа калса, болар – ике чабата бер кием, чөнки үзара ташламалар ясап, уртак фикергә киләсе урында Овертон бәян иткән ысулның икенче этабы матавыгына тарып, ихластанмы, аңсызданмы, үзләрен дин, милләт коткаручысы дип санап, танып яки танытырга теләпме, асылда форсат туу белән динне тормышыбыздан алып ташлауга алшартлар әзерләшкәннәр. Үзебезнең заманда фәнни дип саналучы тар даирә, кайбер тарихи моментларга таянып, халкыбызны “болгарлар” дип исбатларга кереште. Янә икенче бер төркем моңа, нәкъ Овертон тасвирлавындагыча, ярсып каршы чыкты. Һәм газиз милләтебез, аның хакыйкый аталышы язмышы ниндидер “булгарист” һәм “татарист” төркемнәре талашуы-тарткалашы нәтиҗәсенә бәйлелектә асылынып калды. Әйтик, мин, кануный танылган Татарстанда кануный танылган татар милләте вәкиле һәм гражданин буларак, үземне татар дип авыз тутырып белдерсәм, бу радикаллык, татаристлык, болгарчылык платформасында торучыларны рәнҗетү булып аңлашылырга мөмкин, янәсе. “Болгар”лыкны популярлаштыруда байтак гамәлләр кылынуы күз алдыбызда. “Һәр татарның йөрәгендә” дип кат-кат тәкъдим ителүче “Болгар” радиосы, “Болгар” тыюлыгыннан дәртле репортажлар шул проектның баскычлары. Хәтта күп акчалар тотып керешелгән “Болгар җилләре” ахыры килеп исмәсә дә (сүз шул исемдә төшерелә башлап туктаган фильм турында), матбугат бу хакта шактый озак һәм максатчан чүбек чәйнәде. Тукай яшәгән “Болгар” кунакханәсенең җимертелүендә дә ниндидер символик мәгънә шәйләнде сыман. Күкләр кисәтәме югыйсә, ялгыш юлга кермәвебезне кайгыртып, дип торырсың, валлаһи! Анысы да монысы, “болгарчы” әдипләребез да пәйда булды ахры. Бу гөманны Мәскәүдә яшәүче милләттәшебез Мөхәммәт Миначев узган ел Марат Әмирханның “Казан утлары” журналында басылган “Ир-Мамай” атлы тарихи романы турындагы язмасы аша тәгәрәтте. Шул язмадан проблеманы “ә” дигәнче аңыштырырлык нәни бер өзек китерми дә булмастыр:
“Ыштаннарыгызны төшерегез дип боерды Тохтамыш. Иң беренче хан башы өстендә үзе хаҗәтен башкарды. Сасыга сасы үлем!” (“К.У.” №6, 44 б.)
“Казан утлары” журналының даими авторы Марат Әмирхановның журналда басылган “Гәүһәршад” атлы тагын бер романында хан нәселеннән булган атаклы ханым турында язылганны телгә алырга да уңайсыз. “...Гәүһәршад хатын-кызның наз сандыгында нинди сөю-сәгадәт хәзинәсе булса, барысын да чыгарып салды. Оялмады да, тарсынмады да: үпте, кочты, ялады, сыйпады. Булат бәк үзе дә бушны бушка бушатмады”. Чорыбызның атаклы романчысы Паоло Коэлли үзенең “11 минут” романында фәхишәнең хезмәтен дә күккә ашу дәрәҗәсендә, матур буяулар кулланып, нурга күмеп тасвирлап, шундый хатын-кызның да иң югары бәхеткә лаек булуын нәзакәтле тонда тасвирласа, бу автор изге никах белән пакьләнгән, татарның иң югары даирәсендәге аксөякләреннән булган, урыс елъязмаларында олылап телгә алынган мәшһүр ир һәм хатын мөнәсәбәтен “эһ” тә итмичә урам этләре матавыгы яссылыгында тасвирлый. Тайдулла ханбикәне ана үрдәк сыман алпан-тилпән килеп йөри дип сурәтләве дә һичбер этик киртәгә сыймый шикелле. Шәхсән үзем Алтын Урда дәүләте язмышында фаҗигале роль уйнаган, уйный алган әлеге шәхесне күз явын алышлы гүзәл, зиһенле, үткен фикерле, югары даирәдә сүзе үтә торган тәвәккәл ханым булгандыр дип күзаллыйм. Шулай булмаса, ул үз улын, канун бозып, тәхеткә менгерә алыр идемени? Шул гамәле аркасында илдә болганыш башланып, егерме ел дәвам итә, ә ул үзе һәм аның тәхет яулаган улы ярты елдан соң һәлак ителә. Әгәр әлеге романчыбыз Татарстанның бүгенге җитәкчеләре, аларның хәләл җефетләре турында шундый фантазияләргә бирелергә җөрьәт итсә, аның әсәре журналда басылыр иде микән? Ай-һай... Ихтимал ул очракта авторның гына түгел, ә әсәрне әдәби табынга куючыларның да психик яктан сәламәтлеге табиблар игътибарын җәлеп итми калмас иде.
Үткәнгә пистолеттан атсаң, ул туптан атып җавап бирә, дип кисәткән Дагстан халык шагыйре Әбуталиб Гафуров. Моныкы пистолеттан кургаш ядрә очыру гына түгел ләбаса.
Акнер каласыннан Григорий атлы әрмән елъязмачысы илләрен басып алган татарлар турында: “Алар кешегә охшамаган, аяклары кыска, күзләре дуңгызныкы кебек бәләкәй, йөзләре күсә (сакал чыкмый торган), тавышлары ямьсез һәм алар өчәр йөз ел яшиләр”, – дип язып калдырган. Баскынчыларны дошман күреп, шулай тасвирлау табигый хәл, һәм ул әрмән тарихчыларына гына хас түгел. Әмма әрмәннәр дә, башка халык әдипләре дә үз халкы тарихы турында үтә сак, зур хөрмәт һәм итагатьлек саклап яза. Ни гаҗәп, Татарстанның төп әдәби журналы тарихи дип тәкъдим ителгән әсәрләрдә татарның аксөякләре, асыл затлары, олугълары Русиянең ХХ-ХХI гасыр төрмә кошлары, вокзал бомжлары белән бер баскычка куела. Хуш, үткән эшкә салават дибез икән, Искәндәр Сираҗиның әлеге дә баягы журналда басылган “Күкләр никахы” хикәясен кая куйыйк? Анысы бүгенге көннәргә карый лабаса һәм анда мәчеттә җомга намазы вакытында яшь мулланың “Коръән” укырга өйрәнергә килгән туташ белән җенси мөнәсәбәткә керүе тасвирлана. Үз тарихыңа, милләтеңнең тарихи шәхесләренә, милли гореф-гадәтләргә, аның әдәп-инсафына мондый сәер мөнәсәбәтне бәлки “К.У.” даирәсендәге әдип кәсафәте дип атаргадыр? Алай да “К.У.”ның яңа җитәкчелеге ошбу кәсафәттән арына алыр дип өметләник һәм уңышлар телик.
Татар җыры, ретро җырлар дип, милли фольклорга мөнәсәбәтсез, вокал (җырлау сәнгате) белән алыш-биреше юк примитив эшләнмәләрне утыз биш тәңкә түләүче ихтыярына буйсынып көне-төне эфирга турылау да мәдәниятебез түренә чүп-чар уздыру мәрәкәсе ич. Радиоэфирга вә телеэкраннарга татар телендә тамаша, йә булмаса юмор дип чыгарылып яткан рухи нигъмәт хакында исә ни дип әйтергә дә белгән юк. Телеэкраннардан интервьюлар күргәнегез бардыр? Кайбер эшем ияләренең бер генә җөмләсенең дә камил төзелмәве белән нишләргә? Ленин бабакай кем ничек кирәк шулай сөйләшә, ул ничек кирәк шулай уйлый дигән. Ни өчен сөйләшә белмәгән чүп-чар түр башына уздырыла? Урын, натурлата түләү мөмкинлеген дә кертеп, сатып алынамы әллә? Әллә бу рухы белән чүп гәүдәләнеше булганга, түргә уздырылганның үзе төсле туганнары, үзе ише якыннары күп булуы бәласеме? Совет чорында милли аш-су төрләренә ачыктан-ачык кадер-хөрмәт Татар ашлары йорты ачылудан башланды. Бүген дә чит илләр белән әчелешле Мәскәүнең хот-дог, биг-мак, шаурма ише нәрсәләрне өчпочмак, кыстыбый, пәрәмәч һәм башка затлы үз ризыкларыбызга алмаштыруны куәтләп торган көне! Хәлбуки, форсаттан файдаланып, организмга зарарлы ятлар ризыгын үзебезнеке хисабына кысрыклау әлегә сизелми. Изге Валентин көннәре дип бәйрәм итү, аны изге Вәли көне дип атау, шул уңайдан мәктәпләрдә йөрәк сурәте төшкән кәгазь кисәкләре тарату мәгарифебез даирәсендә чүпне түргә уздырулардан бер ләүхә.
Дөрес, үткәндәге чәчләр үрә торырлык хәлләрне искә төшерсәк, бүгенгебез өметсез үк түгел. Әйтик, Кол Шәриф мәчете хозурында бушлай сыра эчеп күбенешкән туташларны тезеп, “арткы якның алтыны” атлы трусик төшерешле сыра бәйрәмнәре уздыруларны “сагынып” сөйләргә генә калды. Мәскәүдәге төп чиркәүгә кереп тәртипсезлек кылган “Пуси Райт” төркеме кызларын җитди җинаять җәзасына тартсалар, мәчет каршына тезелеп арт сан күрсәтүче Татарстан туташларына, шуны оештыручы вазыйфалыларга җил-яңгыр тимәве, хәтта шелтә дә белдерелмәве сагышка сала. Ә бит ислам тәгълиматы, ярамаган эш эшләнүен күрсәң, гамәлең, аны кыла алмасаң сүзең белән карыш, һич югы күңелең белән каршы тор, тик анысы иманың зәгыйфьлегеннән дип өйрәтә. Хокук сагындагыларның төп принцибы буенча да җинаятьчел гамәл кылынган икән, ул тиешле бәясен һәм җәзасын алырга тиеш. Шулай булмаганда, хокук сагындагылар гына түгел, барыбыз да һаман-һаман битарафлык, һәр начарга карата түземлелек (толерантлык) күрсәтсәк, тормышыбыздагы һәр түребезгә чүп-чар узып, яшәвебезнең мәгънәсен бөтенләйгә күмәчәк бит.
Комментариев нет:
Отправить комментарий