КҮРСӘТӘ БОЛАР ЯШӘӘП, АЛДА ГӨЛ, АРТТА ЧӘЧӘК...

Безнең гәҗит 1 ноябрь 2023 ел Шәмәрдән бистәсенең "Ихлас" мәчетендә җомга намазын укыгач, шундый даими йөрүче дин кардәшләр белән тормыштагы үзгәрешләр турында да фикер алышулар булып ала. Эшмәкәр дустыбыз Айрат әфәнденең яңалыклары һәрчак тәҗел һәм кызыклы булып чыга. Бер әңгәмәбездә ул ясалма интеллект һәм аның тормышыбыздагы алымнары турында белгәннәре -ишеткәннәре белән бүлеште...Аның фикеренчә , тиздән, кеше авырып киткәч, интернет аша ниндидер программага кереп үзенең хәл-әхвәлен тиешенчә бәян итеп, төп төгәл диагноз алуга ирешәчәк.. Янә килеп төрле персонажлар турында бәян итү аша ясалма интеллект ярдәмендә әдәби әсәрләр тудыру мөмкинлеге бар... Шулаен шулайдырда , ә каян ничек табасы андый программаларны? Төркиядә интернетта диңгез кичүче танышлар җитәрләк, шушы хакта анда яшәүче танышымны борчырга булдым. Ул, үзе белгән CHAT GPT атлы ясалма интеллектка корылган чат ( мәйдан) хакында белүен хәбәр итте.. Аңа күп кенә илләрдән кереп була икән. Әлеге чат төрле , шул исәптән рус телендә эш йөртә, бик күп сорауларга җиткелекле җаваплар бирүе, әңгәмә кору мөмкинлеге тудыруы бер хәл, докладлар язышырга, фәнни диссертацияләр әзерләшергә, теләгән кысада мәкаләләр, әдәби әсәрләр язарга булышырга мөмкин, имеш. Әйтик, авыл турында соравыма, арадашчы танышым ярдәмендә менә мондый җавап алдым. (Русчадан үз тәрҗемәмдә бирәм): * Авыл- кеше гомере табигать һәм традицияләр үрелешендә тыныч кына ага ала торган урын.Ыгы-зыгылы шәһәр тормышыннан гарыкъ булып, гади һәм матур тирәлеккә омтылучылар өчен чып-чын оазис. Монда вакыт әкрен уза, кешеләр бер-берсе белән теләгән кадәр аралаша ала, һәм иҗат итү мөмкилегенә ия. Бакчачылык белән шөгылләнү, мал-туар асрау, көндәлек тормышның мөһим өлешен тәшкил итә. Авылның мактап бетереп булмаслык өстенлеге аның матурлыгы үзенчәлегендә.Саф сулы инешләр, яшел болыннар, куе урманнар – болар кабатланмас гармония тудыра һәм җанга тынгы табу бүләк итә. Мондый мохит кешеләргә иҗат итәр өчен ильһам бирә һәм матурлыктан тәм табу ләззәтенә ирештерә.. Гадәтләр, традицияләр авылларда аерым урын тота . Алар буыннан буынга күчә,тапшырыла, кешеләр арасында элемтәне ныгыта. Бәйрәмнәр,ярминкәләр, авыл җыеннары халыкны бергә туплап, бердәмлек тәрбияли, үзара теләктәшлек уята. Әлбәттә авыл тормышының үз катлаулыклары да бар. Белем учакларына, төзелеш материалларына, һәртөрле товарлар китертү, медицина ярдәме алуга ара ераклыгы ризасызлык уятырга мөмкин. Әмма авыл кешеләрне, күршеләре белән үзара ярдәмләшү аша һәртөрле киртәләрне җиңел узу мөмкинлегенә дә турылый. Кыскасы, авыл яшәү өчен урын гына түгел, ул үзенчәлекле яшәү рәвеше дә. Ул гап-гади нәрсәләрдә матурлык күрергә, вак-төяктән шатлык табарга һәм традицияләргә тугъры булырга өйрәтә. Шушы катлаулы, катмарлы заманда авыл, күңел көрлеге, җан тынычлыгы тәэмин итә торган ышык булып кала. *(Редакция өчен CHAT GPT җавабы :Деревня – это уникальное место, где время течет спокойно, а жизнь пронизана природой и традициями. Она представляет собой настоящий оазис для тех, кто стремится уйти от суеты городской жизни и насладиться простотой и красотой окружающего мира. В деревне каждое утро начинается с пения птиц и аромата свежего воздуха. Время здесь медленно тянется, и люди имеют возможность наслаждаться моментом, общаться друг с другом и заниматься творчеством. А забота о сельской местности, огородах и животных становится важной частью повседневной жизни. Одним из непередаваемых преимуществ деревни является ее красота и природное разнообразие. Чистые ручьи, зеленые луга, густые леса – все это создает неповторимую атмосферу гармонии и умиротворения. Такое окружение позволяет жителям находить вдохновение для творчества и просто наслаждаться красотой мира. Традиции и обычаи также занимают особое место в деревне. Они передаются из поколения в поколение и укрепляют связь между людьми. Праздники, ярмарки и сельские собрания собирают жителей вместе, создавая атмосферу общности и солидарности. Конечно, в деревне есть и свои сложности. Ограниченный доступ к современным удобствам, отдаленность от медицинских и образовательных центров могут быть вызовом. Однако деревенская жизнь также предоставляет людям шанс научиться быть самодостаточными, ближе познакомиться с природой и взаимодействовать близко с соседями. В заключение, деревня – это не только место, где живут люди, но и особый образ жизни. Она учит нас замечать прекрасное в простом, находить радость в мелочах и ценить традиции. В суете современного мира деревня остается умиротворяющим уголком, где можно найти покой и гармонию.) Кемдер, бу бик озын текст, дип ризасызлык белдерергә мөмкин. Әйе, мин бер ни дә төшереп калдырмадым. Әлеге программа буенча авыл темасын тирәнрәк ачуны сорасаң, ун битлек, ул гына җитмәсә 100 битлек текстны кабул итеп була, имеш... Димәк, кыска гына хикәя язып, шуның нигезендә тасвирламалар ишәйтеп аны 500 битле эпопеяга каулау да «ике тиен-бер акча» мондый «ярдәм» булганда..Әгәр дә тиражы ташка үлчим, ягъни зарурлыгын сатып алу билгеләми торган хөкүмәт химаясындагы басма редакцияләрдә әгъза булып торсаң,яки анда, чүп-чарларын мактаганың өчен сиңа бурычлы каләмдәш, оядаш, әшнәләрең утырса, үзең тырышып та бетмәс-төкәнмәс эпопеяләр тәпәләүнең , чәчмә һәм тезмә әсәрләр тудыруның әллә ни кыенлыгы күренеп тормый булып чыга.. Әйтик, дәү-дәү премияләр билгеләнгән конкурсларда катнашып җиңү яулатырдай терәк булганда, яз да яз... Мондый нәрсәләрне ясалма интеллектны җәлеп итми дә әтмәлләп була әлбәттә, сыйфат ягы гына аксаячак, чөнки интернеттагы җансыз программа җанлы графоманнан күпкә белемлерәк.. Кыскасы, дәүләт ярдәме белән яшәтелгән әдәби басмаларны теге яки бу дәрәҗәдә иярләгән һөнәри каләмзатларга, үзләре белгән һәм белеп бетермәгән өлкәләрдә сүз үрчетеп, төрле жанрлар өчен кабул ителгән кысаларда "җитештерү"нең әллә ни катлаулыгы күренеп тормый. Әлбәттә андый басмалар, хакыйкый талант ияләренә, өметле яшь авторларга, кызыклы тәрҗемә әсәрләргә юлны шартлатып ябып кую корылышында.. Чөнки затлы фон пүчтәклекне аямый ассызыклый. Тәрҗемә дигәннән, заманында төрек әдибе Решат Нури Гүнтекинның " Чалы кошы" романы татарчага тәрҗемә ителеп "Совет әдәбияты" журналы аша меңнәрчә укучыны җәлеп иткән иде. Аннары әлеге әсәр китап булып ике рәт нәшер ителде. Китапханәләрдә аларны очратсагыз, күп кулларда йөрүе сәбәпле аларның тышлыклары тузып беткән булыр... Әлеге авторның башка әсәрләре, шул исәптән "Яфрак явымы " исемле күңелләрне кузгату хәсиятенә ия бәяны рус теленә тәрҗемә ителгән. Ә нигә шуларны журнал аша татар укучысына да җиткермәскә? Янә килеп ни өчен Локман Закировның 1997 нче елны Россия күләмендә ел китабы булып танылган "Мостафа"сын һаман татарча "сөйләштермиләр"? Әлеге авторның юка дәфтәр күләмендәге "Якты киләчәк" исемле антиутопиясе дә журнал тиражын арттырырга булышыр иде, дип фаразлыйм. Тик андый максат бәгъзеләрнең мәнфәгатьләренә чапырыш булмагае... Хуш...Аннары мин алда телгә алган программага, мәхәббәт турында Пушкин рухындарак шигырь язарга заказ бирдем һәм, ошбу вәзенле үрнәккә тап булдым.(Тәрҗемә минеке) ** Алтын кич, табигать йоклый, күктә ай нурын сибә. Мәхәббәт сере йөрәктә, сүнмәс дәрт белән тибә. Синең назлы карашыңда гүя бар дөнья гаме, вакыт-вакыт бизи аны йолдызлар җемелдәве, Мәхәббәт рухландыра һәм җан сызлауларын куа, аңарда җиһан егәре, аңардан бәхет туа. Исемең наздан уела, көй - моңнарда коена. Ул, асылда рухландыргыч тылсым булып тоела...Сихри кыллардан үрелгән мәхәббәт атлы барлык. Пушкин шигърияте сыман, яши ул белми тарлык... **(Редакция өчен CHAT GPT җавабы :Вечер золотой, природа спит, Луна на небе блеском играет. Но в сердце моем огонь горит, Любви страстной тайна неугасает. Твой взгляд, как звезда, ярко сверкает, В нем нежность и тайна мира вся. Любовь вдохновляет и мука таится, Вселенская сила, что вечна, как счастье. Твое имя в ушах моих звучит, Как музыка нежная, мелодия. Любовь – это волшебство, что вдохновляет, Как пушкинская рифма, сила своего рода.) Сер түгел, зур күләмле роман - эпопеяләр чоры инде узды. Пауло Коэльоның 175 миллион тираж җыйган "Алхимик" романы күләм ягыннан агитатор блокноты чамасында. Хәрби очучы Локман ага Закиров та заман таләбен тоеп, юка китапларын кызыклы кыска хикәячекләр тупламасы шәкелендә үз хисабына әдәби табынга куя тора. Тәлгат Нәҗми, тормыштан алып язган мәзәкләр җыемнары белән үз укучысын тапкан иде. Ягъни, халкыбызның "кыскалыкта осталык" дигән әйтеме тәҗеллеген җуймады. Әмма калын-калын роман-бәяннар тәпәләүчеләр дә йоклап ятмый, язганнары укырлык та укымлык та булмавы вак мәсьәлә, иң мөһиме гонорар һәм премияләр сосуга формаль күзлектән караганда нигез булып күренүләре...Ә әдәби тәнкыйть кая карый, дигән сорау тууы мөмкин. Татарстан Язучылар Берлегенең 2016 елны 25 майда үткән 18 съездында филология фәннәре кандидаты Рифә Рахман ясаган "Ике съезд арасында әдәби тәнкыйть» атлы доклад, башкалар рәтендә аерым китапта басылган һәм 40 бит тәшкил итә... Анда бәгъзе каләмдәшләр исемлек белән берсүзссез уңай иҗатчылар сыйфатында искә алына. Докладтан шул аңлашылды, әдәби тәнкыйть жанры тәмам сүрелгән булган икән. Ялкынлы чыгышның асылын чагылдыру максатында нәни бер өзек китерү артык булмас : "Гүзәл Яхина романы бер нәрсәне ачык күрсәтте: бүгенге шартларда тәнкыйть җанлансын өчен, теге яки бу әсәрнең милләткә соң дәрәҗәдә зыянлы булуы кирәк, бу җанлану хастаны шок терапиясе белән терелтү рәвешендә булачак". Россиянең иң югары әдәби премияләренә, дәүләт премияләренә, янә килеп чит ил премиясенә лаек булган, күп телләргә тәрҗемә ителгән, чит илләрдә, шул исәптән Франциядә укылыш тапкан әсәр язган, шуның буенча төшерелгән күп серияле фильмын телеэкраннардам миллионнар каравына өстәп миллионнар интернет аша танышкан, эчтәлеге интернетка эленүенә карамастан китабы кыйммәт хакка(600 сумнан артык) сатылган ,тиражы зурлыгы белән Форбс китабына кергән милләттәш язучы хатын-кыхның береенче романына, үзара макташудан бүленеп, базар хатыннары рәвешендә, иҗатлары китапханәләргә тагу ярдәменә мохтаҗ, китаплары кибет аша өч тиенгә дә сатылу перспективасы юк калыпташларның төкерек чәчеп, ажгырып, төркем белән ташланулары "әдәби тәнкыйть", дип атала икән менәтерәк, фәнни күзлектән карганда... Әлбәттә,татарның тел галимнәрен дә аңлап була,бик тырышканда..."Иҗтимагый, фәнни, сәяси", дип тәгаенләнгән бердәнбер "Казан утлары" мәйданы аларны галимлеккә ирештерә, аннары да галимлекләре тузмавын раслап ел саен шунда "басылгалау" мәхкүм. Әгәр, "Казан утлары"ның сөекле авторларын җиренә җиткереп тәнкыйть итсәләр, бу журналны да бетереп ташлау, ягъни үзләре аяк салындырып утырган ботакны кисү булыр иде... Гүзәл Яхина иҗатына исә журнал тирәсенә сыенучыларның дәхеле юк, үги авторны өер белән талкуга алар битараф, яисә теләктәш булулары мөмкин... Әйе бар "үз" һәм бар "үги" авторлар... Минем тарафка да матбугат аша уклар очкалады. Татарның төп әдәби журналы "Казан утлары»нда ихлас, үткен тәнкыйтьче, плагиатны фаш итүдән курыкмаган Мансур Вәли Барҗылы эшләгәндә журнал тиражы йөз меңнән артык булып, бишәр йөз битле романнар әтмәлләү шаукымын ул бер язмасында "ми китү" дип бәяләнгән иде. Халык хуҗалыгында кайнашкан мин фәкыйрьнең "Тотынырга салам бармы?" исемле уен-көлкегә корылышлы бәяны, "Тозсызны күзсез дә күрә", "Пегас кашына микән",һәм Тукайның "Ышанмагыз, бабай Сәйдәш надан ул, түгел надан гына, анларга хан ул" дигән шигъри юллары эпиграф итеп куелган "Төрле-төрле уйласак та", исемле , иң абруйлы саналучы язучыларның, шул исәптән ул чордагы Язучылар Берлеге җитәкчесе Туфан ага Миңнуллин иҗатына да кагылышлы әдәби тәнкыйть мәкаләләрем , бер шәлкем сатирик шигырьләрем, әнә шул чорда, 2003-2005 елларда басылды. Бердәнбер калыпка буйсынмый торган "Мирас" журналы да ике әсәремне төзәтүләрсез тиз арада дөньяга чыгарып, киләчәктә әдәби эшчәнлекне дәвам итәргә рухландырган иде. ...Ирексездән Тукайның, " Үтте инде ул гомерләр, очтылар шул кош кеби", дигән юллары искә төшеп куя... Үзләрен әдип санап туктый алмый бетмәс-төкәнмәс чүп-чар язу һәвәслендәге каләмзатлар графоманнар, дип атала бугай. Почта аша язылучылары төкәнгән, киоскларда сатылуга өмет калмаган басмаларны дәүләт хисабына асрау, китапханәләргә тагып ярдәм күрсәтү, асылда җимле тагаракка борын төртү җаен тапкан олы нәфесле каләмзатларның мәнъфәгатләрен кайгыртуга кайтып кала. Журналист Рузилә Мөхәммәтованың ИТ Интертат сайтында дөнья күргән язмаларында( 2020 ел, 4 март. Рузилә Мөхәммәтова:“Данил Салиховның әдәби премия бүлү серләре” , 24 октября 2020 ел, "Әдәби бәйге: үзем уздырам, үзем катнашам һәм акчасы да үземә була” ,30 март 2021 ел, «Тантана» могҗизалары — 2 яки премия бүлү серләре»https://intertat.tatar  culturта) хәлнең җитдилеге җентекләп яктыртылган. Койма ашамы, капканы бәрепме кергән кәҗәләрне пыраклатмасаң, алар бакчаның (әдәбиятыбыз бакчасы да шул исәптә) астын өскә китерәчәк. Кергәннәрен генә түгел, керә алмастайларын да кайгыртып, махсус җимлекләр белән тәэмин итү гомумән мантыйк киртәсенә сыймый. Сыймый, әгәр төп максат бакчаны тәмам харап итү булмаган тәкъдирдә... Җанын сыгып,күз нурларын түгеп язган ихлас, талантлы, белемле, үзенчәлекле авторларга юл ачылмый икән, җимле тагаракка танау төрткән тар даирә тагын да азу ярып, ясалма интеллектны да иярләп, тырышлыкларын макулатура ишәйтүгә генә турылавы ерак йөрми... Әдәбиятны исән калдыру , яшәтүнең, плагиаттан, ясалма интеллект продукциясеннән коткару юлы бер, сатып алу, язылу перспективасы беткән басмаларны бердәнбер калыпка мөкиббән мөхәррияттән, бер-берсен макташу корылышындагы алыштыргысыз әгъзаларыннан аралап, эшкә хакыйкый зарурлыкларын иҗатлары белән раслаган талантлы авторларны җәлеп итү... Мәдәни җомга" газетасының баш мөхәррире Вахит Имамов , Гүзәл Яхинаны пыр туздырып язган мәкаләләренең берсендә, землянка корырга хатын-кызның акылы җитми, дип белдергән иде. Чирек гасыр төзелеш оешмаларында эшләгән кеше буларак әйтми калып булмый, төзелештә, манаралы краннарны иярләүдән башлап, бик җаваплы вазифаларны хатын-кызлар башкара. Әгәр әдәби басмаларга, әйтик аз тиражлы "Мәдәни җомга"га баш мөхәррир итеп хатын-кыз билгеләнсә, ул өлкәдә кемнәрнең акылы җитүе, кемнәрнеке җитешмәве җәһәт аныклануы да бик мөмкин... Әдәби басмаларның асрамада көн күрүе – гарьлек , һәм ник соң аларны үз көннәрен үзләре күрү егәренә ирештерү омтылышы шәйләнми? Хәлне аңышу өчен лирик чигенеш ясыйк. Әйтик 150 мең кирпеч чыгара торган заводның җитештерүчәнлеге тора-бара 4-5 меңгә генә калса, җитәкчегә, башка хезмәткәрләргә караганда 10-15 тапкыр югары эш хакы түләүне дәвам итмәсләр, заводлар буйсынган берләшмәгә башлык урынбасары итеп расламаслар, текә хезмәт хаклы киңәшче итеп тә күтәрмәсләр, ә вазифасыннан бушатып, урынына булдыклырак кадр чакырырлар иде...Аннары ярдәмче, булышчылары да алмашыныр иде. Налог түләүче хисабына асрамадагы басмаларда хәл башкача. Чөнки җитештерүчәнлекнең, әйтик йөз меңнән артык тиражның 4-5 меңгә таба тәкмәрләве( анысы да дәүләт хисабына китапханәләргә яздыру аша) тәкмәрләтүчеләрне отышсыз хәлдә калдырмый... Хәлне төзәтердәй кадрлар бардыр ул. Тик андыйларның иҗат җимешләре дәүләт химаясындагы басмаларда инде күренми.. Әйтик Ләйсән Мөгътәсимованы, сатирик әсәрләр бәйгесендәге уңышлы чыгышын һәм бәгъзе исемле-титуллы әдипләребезнең афоризмнарын көлкегә күтәрүен гафу итә алмадылар шикелле ... Әдәбият хадимнәренең чын йөзен яктырткан "Шәүлә" исемле бәян да "Казан утлары"нда басылмады. Рәхмәт Факил Сафинга, кызыклы әсәрен китап итеп чыгара алды. Ихтимал,минем дә алда телгә алган әдәби тәнкыйть мәкаләләрем, әдәбиятыбызның торышы, Гүзәл Яхинага ябырылу хакындагы язмаларым, рус телендә "Звезда Поволжья»( 21 мәкалә). «Великая Эпоха»(8 язма) басылган уйланулардагы әдәбиятыбызга кагылышлы өлешләр бәгъзе әфәнделәр күңеленә хуш килмәде бугай... "70 яше уңаеннан Рөстәм Зариповның берәр әсәрен бастырмыйсызмы?", дип бәгъзе кардәшемнең кызыксынуына «Казан утлары» журналының бер хезмәткәре, сер итеп кенә, ул язганнарга бездә "табу" бит, дип җавап күндергән. Кардәшем, шаярткандыр, бәлки?. Шаяртмаган булуы да ихтимал, чөнки, "Идел" журналының баш мөхәрриреннән, "Кукуруз чәкәне" исемле хикәяңне "бастырабыз, 20 санын сиңа калдырабыз", дигән хәбәреннән соң (2020 ел), кинәт кенә аны чыгармаска карар кылдылар... Бәхетемә, төп әдәби журналда хәзергеләргә оядаш түгел, төрле хезмәтләрдә үзен раслаган Ильфак Ибраһимов(Мөхәммәт Мирза) баш мөхәррир булып эшләп алды һәм тиражлар җилгәрелүдән туктаган шул кыска арада минем "Үзгә юлда" исемле фантастик хикәям, 10 ел буе редакция папкасында тузан җыеп яткан «Милициянең йөз кызыллыгы", һәм «Әниләр " исемле бәяннарым дөнья күреп өлгерде...Аларны " Автор яңалыклары. Рөстәм Зарипов, Казан утлары", дип кереп, интернеттан табып укырга мөмкин. Укыйлар да, күрсәткеч саннар шул хакта сөйли. "Казан утлары" хуп күрмәгән сатирик шигырьләрем "Чаян" журналында, «Татарстан яшьләре» һәм "Безнең гәҗит" кебек ирекле басмаларда күренә, публиөистик язмаларым ирекле басмаларда ышык таба..... Ә менә халык хуҗалыгында, медицина, хәрби һәм башка өлкәләрдә үзләрен раслаган, язучылык куәсе булган, Тәлгать Нәҗминең бер мәзәгендә "берсен-берсе бастырып ятучылар" , дип тамгаланган, редакция урындыкларын иярләгән яки шул тирәгә сырышкан затларга оядаш түгел, башка иҗатчыларга, бигрәк тә яшьләргә, әдәби эшчәнлекләрендә аякка торып басар өчен дәүләт химаясындагы газета-журналлар бер ара терәк ролен үтәргә тиештер. Күп бүләкләр алган, лауреат, халык язучысы титулларына ия авторларга асрамадагы басмаларда урын бирү мантыйк киртәсенә сыймый, аларга дәүләт имчәгеннән аерылып, үз көннәрен үзләре күрә башларга, зарурлыкларын үз хисапларына расларга инде күптән вакыт. Ә язганнары беркемгә дә кирәк түгеллеге, әйтик интернет ярдәмендә ачыкланган очракта, һәртөрле җыеннарда, телетапшыруларда матбугатка чыгып түш, бүксә кагудан туктап, арт кысып, шыпырт кына, дәшми-тынмый гына яшәү рәвешләренә күчүләре хәерлерәк һәм гаделрәк булмасмы? P. S.   ВӘГЪДӘСЕЗЛЕК      «Кукуруз чәкәне”, дигән хикәя язган идем,     «Идел»  исемле  журналга шуны юллаган идем,       Әсәрегезне     ошаттык!- дип ,  хуплап,  зурладылар,       Апрель (2020) аенда“ чыга”, -дип  мәктүб тә юлладылар.                   Соң мәлдә  баш мөхәррирдән  яман хәбәр саркыды,                   Кемдер, һәр өтерен укып,  аңа төшкән аркылы...                    Кем ул, кайсы, закон бозып  хикәяне суючы?                 -  Без түгел, - ди “медианерлар” , -  әсәреңне тыючы...                Әдәбияттан әдәпне  ниткән затлар качырды?  Рәсәйне П....россия , дип яздылар. Басылды…  Минем нәни хикәямнән ниткән гаеп табылды?  Башкортстанга рәхмәт бар. Шуңамы юл ябылды?                   Этлек кылучы ялгызмы,  өер  кылган “эш”ме бу?                   Гүзәл Яхинаны яклап , язган  өчен , үчме бу?              Мондый гамәл өчен кемдер орден-медаль алдымы?             Яки  утыз тиен көмеш кесәсенә салдымы?        Редакция  кабул иткән, имеш, мөстәкыйль карар...   Беләсе килә,  шәхсән кем  салды  әхлакый зарар?    “Без капчыкта ятмый” ,-диләр, бер беленер дөреслек;     ..Чамалыйм, памперс киеп  йөридер ул  тирес бит...