К Ү Ч Т Ә Н Ә Ч ( хикәя)

Таныш - белеш очраганда, гадәттә, - Кайларда кәкерәясең, күпмегә бөкерәясең? -дип кызыксынып, тез астына орырга яраталар. Хәлең мөшкеллегеннән уфтансаң, йөзләр яктырып, борыннар кояшка турылана, алтын тешләргә нур куна, күзләрдән очкыннар чәчри башлый. Ә бүксә яки түш кагып куык очырсаң эш харап, үз эчләренә бикләнәләр, йөзләргә кара коела, сүзләр сөрлегә, тавышлар тоныклана, тамаклар карлыга... Акчалы урынга урнашуым, хатынымның да шунда калкынуы хакында хәбәрем шунда ук карашларда сагыш сөреме куеруы аша чагылыш таба... Бүрттерүемә ирек куеп тыңларга сабырлыклары җитсә, "хәвефсезлек хезмәте" дигәнемнең ишек катында сакта тору, ә хатынымның чисталык менеджеры дигән вазифасы җыештыручыга тәңгәллегенә төшенеп, бәлки алар иркен сулыш алыр иде... Юк шул, алга таба әңгәмәне дәвам итәргә хәлләреннән килми, тыннары йомыла, кыбырсыйлар,мөһим эшләре исләренә төшә... Ә элек, хатыным татар теле укытучысы, мин дәүләт асрамасындагы гәҗиттә журналист булып, "дуңгызчылык-табышлы тармак" рухында мәкаләләр язып йөргән дәвердә, сөйләшеп сүзләре бетми торган иде... Сер түгел, һәр нәрсәнең алды һәм арты була. Көннәрдән бер аяз көнне , кулыма яшен сугуга тиң кәгазь тапшырдылар... Хәләл җефетемә дә тоттырганнар икән андыйны, тик карчыгым, юкка көяләнә торган гадәте бар, дип, бу хакта миңа чишелеп тормаган. Озын сүзнең кыскасы, штатларны кыскартуга күп уйлап тормый, ияләнгән, "балык башыннан чери, ә коерыгыннан чистарталар" кагыйдәсе буенча керешкәннәр... Эшкә кергәндә ике ай дәвамында һәртөрле тәфтишләүләр уздырып, акча түләүле табиблар тегермәне аша үткәреп, имтиханнар алып азаплаганнар иде, хушлашканда араны тиз өзмәкчеләр : ике атна эчендә хезмәт биржасына теркәлергә тәкъдим ясаганнар һәм аннары "әнә бара юлың" була .. Моңарчы ипиле иткән бинадан чыгып, «Жигули»емә утырганым томанлы гына истә.. Ул кабынды һәм кала урамнары буйлап алып-биреп китте... -Һәр нәрсәнең уе була, чыпчыкның да туе була,- дипме шунда, сые , буе, тагын нәрсәседер булуын урысчалап та искә алып, әйтәләр бит әле... Кыскасы, тотындым сагыш диңгезендә чуптыр-чуптыр йөзеп, күңелем белән эш эзләргә. Почта әрҗәбезгә кемнәрдер кыстырып китә торган төсле гәҗит битләрендә эшкә чакырулар тулып ята иде сымак, шуларны барлыйсы булыр... Өстәмәсенә радио-телевидение өзми-куймый кайгырта эштән чыкканнарны, әллә кайларга чакыралар, рәхмәт яугырлары : шатлыгыңнан хет тәгәрәп кит, йә чүгә - чүгә бие.. Компьютерне ачсаң янә вакансияләргә төртеләсең. Яшерен -батырын түгел, булгач -булгач чук, яки, чәк кенә башкачамы булсын, дип, күңелгә хуш килердәй җимле тагараклысына танау төртәсе килә. Тукта, кая барам соң әле мин?...Әһә аңлашылды, СССР заманында милициядә карак түрәләрне дер селкетә торган, ә "без булдырабыз" чорында кирәксез табылган ОБХСС хезмәтендә майор дәрәҗәсенә ирешеп, бүгенгесе көндә минем сыман өч көнгә бер каравылда торуы өстенә рухи сукмакка салулаган Насертдин күрше хозурына юл тотам икән... Ишетмәсәң ишет, колагыңда булса ике тишек, дигәндәй, ул, эштән бушаган араларда читтән торып мәдрәсә дә тәмамлаган һәм шул хөрмәткә мәчетнең икенче имамы дәрәҗәсенә дә күтәрелгән икән. "Әссәләмәгаләйкем", дип барып кергән идем ишектән ,"вәгаләйкем әссәләм", дигән җавап ишетелде... Кыскарту хакында хәбәремә аның исе китмәде, Иртәгә кизү торырга чыккач,миңа да, имза куйдырып шул күчтәнәчне тоттырырга кыҗрыйлар", -дип кеткелдәп көлде генә. Аңлыйм, көлми кая барсын, мәчеттә сүгенергә ярамый бит . Аннары ул имән бармагын югары чөеп, - Без кемнән ким, арка чокыр, күкрәк киң, өч борынга үзебез банк ачабыз! -дип сөенче алды. Ниткән банк тагы? – дидем мин, шаккатып. Ярлыкау банкы ! – диде хәзрәт, аксыл керфекле зәңгәр күзләрен очкынландырып– Ни өчен,чөнки һәркем ахыр чутта ярлыкауга мохтаҗ! Астагылар да, өстәгеләр дә! Һәм, әлбәттә исән чакта. - Тукта, тукта. Өч борын дидең. Өченчесе кемнеке була? - Бәй, әллә карчыгыңны кыскартмаслар дисеңме? Рәттән кыркыйлар, дип ишеттем мин ышанычлы кешеләрдән. Ә безнең банкка татарча укый-яза белә торган кадр бик тә кирәк булачак. - - Хәзер сирәк бит андыйлар. Хәтта мәдәният, мәгариф министрлыкларында татарча сөйләшә белүчеләрне көндез чыра яндырып та табып булмый дигән хәбәрләр йөри...Ә синең хатын, ялгышмасам, татар теле укытучысы булып эшләде кебек, ул предметның куллану срогы чыкканга хәтле? - Барыбер аңламадым, - минәйтәм, күзләрне челт-мелт китереп. – Банк- финанс-кредит оешмасы. Ә минем карчыкның акылы кредитны бирү түгел, алу ягына гына салулый иде шикелле. - Сабыр, сабыр. Син дингә ничек карыйсың болай? - Бисмилла әйтми ашый башлаган юк үзе.... - Нәрсә дигән сүз икәнен беләсеңме соң аның? - Мәрхүм әти,бәләкәй чагымда “күп ашама дигән сүз”, дип аңлаткан иде... - Эш болай тора. Бәндә бәндәне җәберли, каһәрли, изә, хакәрәтли, өлешенә керә, өстеннән әләк яза, күлмәген күтәртеп эченә, чалбарын төшертеп артына тибә, башына җитәргә дә күп алмый. Табигате шундый. Бер-берсен җәберләү, күрмәгәнен күрсәтү корылышына авызлык киертү өчен барлык бәндәләрнең да Аллаһ колы булуы иң хәерле чишелеш. Аллаһ үзе каршында һәр кемнең дәрәҗәсен тигез саный һәм дөньяга сыймый артыгын кыланучының да колагын, " син минем колым", дип, киртли, минем милкемә, колларыма зыян эшләргә, аларны җәберләргә хакың юк, дип тә кисәтә. Күренә ки, мәсьәләнең юридик ягы тел-теш тидерешле түгел. Аллаһ милкенә тукынучыга, ягъни кеше рәнҗетүчегә теге дөньяда җавап тотарга туры киләчәк. Һәм ислам тәгълиматы искәрткән үтә мөһим бер нечкәлек бар: корбаны рәнҗетүчесен бу дөньяда бәхилләмәсә, Аллаһы Тәгалә золым итүчене гафу итми. Икенчедән, каза кылучының булган барча саваплары рәнҗетелүчегә күчә, ә өченчедән, рәнҗетелгән затның гөнаһлары рәнҗетүче сыртына менеп утыра... Кыскасы, йөрисең, мин кылган саваплар тау хәтле, дип, ә сине җәһәннәмгә пахут пашул көтә... Менә без изге эшкә, рәнҗетелгәннәрнең җан җәрәхәтләрен сихәтләргә һәм рәнҗетүчеләрне, тәүбәгә китереп,тәмугъ кисәве булудан араларга тәвәккәллибез! - Ният әйбәт икән,-минәйтәм.– Алым да зур. Тик эшне нинди җирлектә башлыйбыз? - Төп таяныч, югарыда!- дип Насердин хәзрәт имән бармагын түшәмгә төби, һәм,- әйдә әле! -дип, чапаны чабуына абына- сөртенә өскә, югары катка укталышлы сырлы баскыч тарафына таба атлап китә. Мыш-мыш килеп , аллы-артлы өскә күтәреләбез. Мәчет бинасының мансардасында мәктәптәге төсле уку бүлмәсе урнашкан икән. Түрдә акбурсыз языла һәм язганың юеш чүпрәксез сөртелә торган заманча сыйныф тактасы эленеп тора. Ә як - яклап шәкертләр өчен, текә компьютер кунаклаган өстәлләр һәм аларга теркәлеп пар- пар урындыклар тезелеп киткән... - Компьютер белән таныштыр ич?Татар телендә эш итә белү кирәк була, -ди, Насертдин хәзрәт шуларга ымлап. - Әлбәттә! -минәйтәм – Без бит, хатын да мин дә Равил һади* шәкертләре! Тик менә мәчеткә дин сабагы укучы шәкертләр килә башласа тәһарәтханәгә күчәсе булмасмы? - Әлегә бик күренмиләр иде. Аннары бит , намаз уку залында урын болын хәтле. Аяк бөкләп келәмгә утырырлар, алларына китап куярга, нәкышлы тәбәнәк такта күтәртмәләр бар. Укысыннар гына! -Мокытны кырык ел укыт, барыбер мокыт... -Мокыт булсалар бик хуп та. Тик арада артык күп белүчеләре табылып , банк риба оясы, бу бидгать эш , дип остара башламагайлары ... Бездә бит, кем әйтмешли, баш юк килеш кашны төзәтергә яраталар.. - Шуннан ни ? - Чутлаганың алтыга, килеп чыга яртыга... - Һәм планнарның көле күккә очамы? - Очмый.Ул очракта , план "Б" , ягъни минем гаражга күчәбез. Ул да ике катлы. Мәчет биләмәсенә сыенган булгач, сүзе булмасын, ни икәне аңлашылмасын, дип мин аңа да айлы манара торгыздым... Күп уйлап тормый, машиналарыбызны иярләп, бер-бер артлы шул тарафка кузгалабыз. Хактан да айлы манара кунаклаган гараж әллә кайлардан күренә. булып чыкты. Барып туктыйбыз катына, үтәбез түренә, тар баскычтан күтәреләбез югарыга. Хикмәти Хода! Биредә дә икенче катта шәп бүлмә, түрдә императив такта, ике өстәлдә дәү мониторлы ике текә компьютер! Күрәсең, мәчетне җиһазлаганда артып калганнар... -Хуш , офис шәп икән ,- дим, тел шартлатып.- Ә штатта кемнәр кем була соң безнең ? - Сез - менеджерлар, мин – идарәче.Минем кубызга биисез була ... - Танго диярсең әле син, чукынган, -дим мин, авызны беткәнче ерып.– Һәм , борын астыннан көй мырлый-мырлый хәзрәтне эләктерәм, һәм борыла-сырыла биеп китәбез. - Банкка нинди исем ябыштырабыз соң? Исем мөһим нәрсә, корабны ничек атасаң, ул шулай йөзә диләр, -дип шып туктыйм. - Банк урынына җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять дисәк әйбәтрәк булмас микән?-дип мыгырданып куя хәзрәт.- Тукта. Син ни атлы әле, онытып җибәрдем? - Иртә белән Гафур идем кебек. - Бәрәкалла! Гафу сүзен күтәреп тора икән исем-шәрифләрең.Ә абыстаең? – Гөлли. - Батмый, -дип чыраен сыта Насертдин хәзрәт, чалмалы башын чайкаштырып, – кушамат төслерәк ишетелә. Ә ислам тәгълиматы кушамат тагуны катъгый тыя. Алайса, башта уйланган "Ярлыкагыл" исемен калдырабыз... – Тукта! Минем хатынның тулы исеме Гөлҗәннәт бит, – минәйтәм.- Әле ярый үзе биредә түгел, ир-ат әңгәмәсенә кысылуны шәригать кануннары хупламавын онытып җибәреп, йомры йодрыгын, гадәтенчә , касыгыма турылаган булыр иде.. - ООО "Гафур -Гөлҗәннәт" - горур яңгырый!- дип тел шартлата хәзрәт. - Гафу ителеп, җәннәткә керү чарасы булуын исеме үк кычкырып тора! Кем дә кем шушы аталышны хуплыйм ди , кулларны күтәрик. Хикмәти Хода, икебез дә хуплыйбыз булып чыкты. - Төшерик. Анысына да каршылык тумады... Төшерик, дигәч, төшерми кая барасың... Аннары инде интернетта сайт булдырасы гына калды. Шунда " Гафур-Гөлҗәннәт" җаваплылыгы чикләнгән җәмгыяте исеменнән белдерү элдек, исәп-хисап ясауны тизләтү өчен, дип, хәзрәтнең кесә телефоны номерын күрсәтергә онытмадык. .Хәзер бит ансат, сәмәнне телефон аша да күчереп була. Клавишаларда бармак биетеп хәзрәт әйтеп торганнарны сайтка турылый башладым. Ул, клиентларны җәлеп итүгә, "Гафур-Гөлҗәннәт" ширкатенә рәхим итегез, аңа килми ярамый, чөнки хәдистә "чакырган җиргә барыгыз" диелә, дип кереште, һәм ары таба, -Адәм баласы хатадан хали түгел, -дип дәвам итте, минем колакка киртләгәннәрен кабатлап, гөнаһлар төрелешендә дөрләп янган утка барып керү куркынычын тасвирлады. Анда эләгергә теләмәгән һәркем өчен бердәнбер юл, безнең сайтка мөрәҗәгать итү булып чыкты. Әлбәттә, зарар күрүчене, рәнҗетелгән затны эзләп табып сөйләшүләр уздыру һәм араны төзәтү өчен тотылачак чыгымнарны каплау максатында саранланмый кертемнәр ясау мәгъкульлеге дә онытылмады. Аннары , кайсыдыр татар телле радиога, беренче өч сәгать бушлай дип тә кызыктыргач, рекламабызны урнаштырырга тәвәккәлләдек. Бер сәгать узды, исәнме-саумы юк. Ике сәгать үтте , ләм-мим. Ә өченче сәгатьнең соңгы минутлары төкәнеп, мишәр кардәшләр әйтмешли "сүмәделәр бугай безне", дип борын салындырып торганда, бер кыю зат табылды, ләбаса. Аның сайтыбызга юллаган хатының кыскача эчтәлеге болай иде : Элек заманда оешмалар урманнан делянка алып, шуны кисеп һәм ташып, эшче һәм хезмәткәрләрен утын белән тәэмин итә торган булган. Бер җәйне боларның оешмасындагы ир-атлар агач кисеп-турап әзерләгәч, төяп озатуларга чират җитә. Урман эше авыр, көннәр бөркү һәм болар һәр озатылган йөк артыннан “кызыл” эчеп сусауны басуны кагыйдәгә әйләндерәләр. Калай бөкегә нечкә корыч чыбык урап, шуны кыздырып, бөкене ертмый да ачып була икән. Нигәдер, шешәләрне шулай ачуны гадәт итә болар. Ә беркөн, машина килми көттергән мәлдә, бушаган шешәгә пес итә дә бу, кызуда тотып киңәйтелгән бөкене шул шешә башына турылый. Бөке суынып урынына утыргач, чыбыкны сүтә һәм әлеге “байлык” тузанлы юл уртасына чыгып утыра. Менә ниндидер, берәр хәерче колхозның микән, яньчелеп беткән 17-15 ТТБ дигән тамгалы Газ-51 машинасы шешә каршында шып туктый. Юлга нәни малай, бәлки, шоферның улы, яки туганының малаедыр сикереп төшә һәм табылдыкны кабина тәрәзәсе аша эчкә суза. Бик ихтимал, алдагы көндә шофер агай нык кына арган, кан язылсын дип арурак тоткан һәм шул сәбәпле хәле мөшкел булгандыр. Җәй ич, эштән соң да эшләр тезелеп көтеп кенә тора, арып кайтып, хокук кәчәйт итеп бот күтәреп ята алмый авыл кешесе. Һәм, каян нәрсә табарга микән дип моңга батып барган бер мәлдә, каршыңа матур “алъяпкычлы” шешә чыгып утырсын әле! Шофер, кулына эләккән шешәне болгаткалап, кояшка куеп карый. Күрә, бөке төзек, ачылмаган, ә этикеткада таныш шәраб исеме язылган, градусы күрсәтелгән, “полусладкое” дип тәгаенләнгән һәм ул шешәнең бөкесен тешләп кубарып, кабина тәрәзәсеннән төкерә. Озак та үтми, ярсу белән тәрәзәдән шешә чыгып оча, авыздагы йотылмый калган өлеш тышка бөркелә һәм машина, яман каты үкерүдән урында хәтәр тузаннар туздырып, капылт кузгалып китә.... Беренче заказчыбыз, алданган агайны, ә ул бакыйлыкка күчкән булса, шул чакта янында булган малаен эзләп табып, үз исеменнән гафу үтенүне сорый һәм эзләп табу һәм араны төзәтә тору өчен, дип безнең карамакка йөз мең тәңкә акча да юллаган. Язмасында вакыйга булган урын да тәгаенләнгән булгач каза күрүчене эзләп табу әллә ни кыен булмады. Картлач исән икән, ә менә әтисенә ошап хәмер эчәргә хирыслык белән алдырган малае узган ел гүр иясе булган. Ни хәл итмәк кирәк, яшьләр йомшак бит хәзер, чебен тимәс чер итәргә генә торалар, тиз сыгылалар", дип уфтанып аңлатма бирде эзләп тапкан клиентыбыз. Дилбегәнең озыны, сүзнең кыскасы яхшы, дип, бер шешә шәрабка өметләндереп этлек эшләүчене гафу итәр өчен ниткән хакка бәхилләве ихтималы белән кызыксындым. - Бер әрҗә шәраб! Кимгә риза түгел. Пинесе белән шулай чыга, дип аңлатырсың ул мөртәткә. Шәраб урынына коньяк та ярый. "Ә" дигәнче, "Хәрам" атлы кибетнең җитез хезмәткәрләре ярдәмендә араны өзеп, каза күрүченең ватсап аша юллаган имзалы риза - бәхиллеген заказчыбызга күчереп арканлыйм. Ул рәтле кеше булып чыга, «Үрря!» дип җавап язып, «кул җиле өчен» янә сәмән сона... Яшибез икән,минәйтәм, болай булгач. Кулы җиңел булды картлачның, буа ерылды, эш күбәйде, штатларыбызны арттырмый да булмас сыман. Безнең адреска каза күрсәтүчеләр генә түгел, үләр алдыннан риза-бәхилләтергә җыенмый микән, дигән өмет белән каза күрүчеләр дә хәбәр юллый башладылар... Һәр ике төр мөрәҗәгать өчен мәгълүмат базалары булдырдык.Өстәмәсенә, һич уйламаганда безгә ярдәм итәргә теләүче энтузиастлар пәйда булды. Гаеп-кыеклар турында хәбәрләргә күмүләре бер хәл, рәнҗетүче, золым кылучылар белән үзләре элемтәгә кереп, кайчандыр зыян салган мазлумнарның риза-бәхиллекләрен безнең аша алырга кыстарга ук керештеләр. Иң зур яманлык, акырта-бакырта эшләнгән яхшылык, диләр бит әле... Менә шундый игелек кылучылар басымы астында тәгәрмәч эчендәге тиендәй зырылдауга дучар ителдек..Кемнәр ни генә сырламый, әйттерерләр әллә ни, чыдап кына тор. Бер математика укытучысы , чиле-пешле татар теле алфавиты өчен тел галимнәре халыктан риза-бәхиллек сорарга тиеш, дип, тузынып, хатын болай очлаган: " Башкорт “йәшлек” диеп яза,ул йәшлек, булып укыла, татар “яшьлек” дип сырлагач, йәшлек ёшьлёккә сыпыла.“Къазан къала”, дип язылмый,ә языла “Казан –кала”, һәм татарның башкаласы нәҗес савыт булып къала.“Сука” сүзен укыйсың да, күңелләрне сагыш баса... Язын бакча эшкәртергә ана эт җикмибез, ләса....Аһ, татфилфак галимнәре, кандидатлары духтыры ...Шушымы безнең алфавит, инәгезне корт чаккыры!" Ул да банкыбызга 100 тәңкә акча күчергән, рәхмәт яугыры.Әлбәттә андый клиентны җавапсыз калдыру, үзең утырган ботакны кисү булыр иде Һәм бармакларым клавишаларда биергә керешә. Ул да булмый, үзгә клиенттан йөз илле тәңкә иңә һәм янә шактый озын язма килеп төшә. Балалар бакчасында татар теле сабаклары бирүче , дип үзен танытучы ханым, әкият китабы чыгаручылар сабыйлардан, аларның әти-әниләреннән гафу үтенергә, аларның риза бәхиллеген алырга тиеш саный булып чыкты,һәм, менә нинди нәтиҗә(резюме) белән төгәлләгән хатын : " Калын томнар булып чыккан татар халык әкиятләре - Г.Ибраһимов исемендәге институт нык тырышкан.Татар халык әкиятләре атлы башка тупламнар да, бер камырдан “бии” бар да, уртак тамырга сырышкан...Хезмәт тора өч бүлемнән, хайваннар турында башта, тик тармадым ул эргәдә йолдыз кашка чабыш атка... “Әтәч белән төлке”, дигән әкият ача ул бүлекне, эчтәлек болай: әтәчкә мөрәҗәгать итә төлке: Төш колгаңнан, намаз укыйк, яңартыйк без иманны”,-ди.Әтәч әйтә: “Алай булгач, уят башлап имамны”, -ди. Агач төбендә йоклаган эткә ымлый ул шым гына. “Кадалгыры, тәһәратем ычкынды”, -дип , төлке , шыла...Әкиятнең икенчесе “Торна белән төлке” атлы, мәктәптә уткән Крылов мәсәленә ныкъ ук тарткан...Өченче әкият “Аю, бүре, төлке”, дип атала, имеш шушы өчлек беркөн хаҗ сәфәренә юл ала.Ниятләре :“Киләчәктә бер затка да тимик”,- була,боларга дөя иярә, алар аны тотып, суя... Дөянең эчәк-карынын аю күлгә барып юа, күтәрелә күңелләре, чөнки тамаклары туя... “Наян төлке” дигән әкият , күпләргә ошыйдыр шаять,ике улын илтә бүре, төлкегә күп бүләк төяп. Мөгәллимә Төлкебикә, “ укытам” , дип алып кала, “ике атналык ризыкъ”, дип, нәни бүреләрне чала... “Нәзәкатьле” әкиятләр тупланган шәлкемнән арып, әйдәгез, тылсымлы әкиятләр рәтенә барып карыйк... “Елан патшасы Шаһмара” ... Шул патшаны егет исә, ут өстендә өч савытта кайнатам , дип өчкә кисә... Икенче әкият –“Зөһрә”, аның анасы бик “ушлый”,күл төбеннән кара елан килеп чыккач ыслый-ыслый, кылыч белән чабып өзә шуның башын гаярь ана, бөтерелеп кала елан, үз әҗәлен шулай таба...Өченче әкият – “Каракош”, иншамы соң дип торышлы, ул “Аленький цветок”ка нык ошаган, патамышты...Аның артыннан килгәне, “Балыкчы һәм гыйфрит” була, шуннан бер өзек китерик : “ Патша улы сикереп тора. Хатын исә бутала һәм гыйфрит торды, дип куана, патша малае тота да, бу гыйфрит хатынын чала... Адәм итенә мөкиббән диюләр күп бу бүлектә, турап өя әрдәнәләп диюләрне чос егетләр..Өченче бүлеккә баксак, анда мәзәкчелек көтә,иң алгы сызыкта Шомбай, алдап-йолдап гомер итә...Анда тагын дин юлында йөргәннәрдән көлү шактый,мондый үрнәкләрне кемнәр укый икән мактый- мактый?... Әкиятләр иң әвәле җәлеп итә сабыйларны, татар балалары өчен шундый товар ярый ахры? Мондый хезмәтләр иясе , исеме матур ИЯЛИ, түлке миндә бер вапрус бар, аны кимнәр соң иярли? “Фольклор”ны зачет өчен тәпәлиме студентлар? Җәүһәргә саныймы шуны духтыр илә кандидатлар? Титул- дәрәҗә алырга мондый “мал” торамы ярап?Фән диңгезендә йөзәме кораблары алга карап? Әләм теләп кулларына , гавәм, көтә микән дәвам? Шунда туктыйм, сынды каләм, хуш, вәкәләте вәссәләм.." "Әкият китаплары чыгаручылар гаепләрен танып, гафу сорап мөрәҗәгать итсәләр, бу хакта барча балалар бакчаларына хәбәр юллаячакбыз", дип вәгъдә күндерәм. Ул да булмый ниндидер "әдәбият сөюче" янә чаң кага. Анысы татарның төп әдәби журналы «Казан утлары»на «мичкә тәгәрәтә: “Казан утлары” –укып туйгысыз, һәм кыйбат та түгел бәясе, “әдәби- нәфис” ул , өстәвенә “иҗтимагый”, “фәнни”, “сәяси”... Романнары саллы, шактый ерак башы һәм азагы арасы... Эч бушата монда шагыйрь-шөгърә, ассызыклап , агын-карасын.... Авторларның оялары уртак - бар да тәмамлаган –татфилфак, аннан редакция урындыгы алар өчен булган толпар ат... Иҗат иткән алар арып-талып, җиң сызганып, терсәк тырпайтып. Шактый нык сизелә уртак калып,барны күрмәү, юкны купайту... Галим-голәмәләр тора монда милли тарихыбыз сагында ,күптән түгел укып чыктым әле Яуширмә авылы хакында...“Ширмә” сүзе елганы аңлата бугай,- дигән галим,- шикелле... Моның ише “гыйльми” расламалар журнал битен ямьли бит инде... Капылт искә төшә , безнең якта җәмгысе өч авыл “ширмә”ле,хатыннары чая, кызларының күз- керфеге озын, сөрмәле.... Орымширмә белән Караширмә Мишә тугаенда, янәшә! Ике авыл - гүя ,су буенда Ик(е)шермә хакында серләшә.... Ә бит “ширмә” төптән уйлап баксаң һичшиксез - гаскәри атама, “яу” , “орым” –һөҗүмчеллек билгесе, хәрби бүленешкә тап-таман... Әби патша юлыннан кайтышлый Казан каласыннан Сабага,“чы” (че, җе) иҗекле, һөнәр белән бәйле авыллар тезелеп калалар...Княжа( Кенәче?), Чуча(Сучы?), Күкчә(е), Теләчә(е) кала, Ачы(Ашчы?), Тиләҗе һәм Кибәче ( Көбәче? Галим-голәмәне мондый тезелеш артык рухландырмый күрәсең... Аптырагач барсын читкә куеп, укырга керешәм хикәя. “Таккүз”**атлысы кулга эләгә, “такбаш” сүзен күреп шыкаям... Ә кем белә бәлки урынсыздыр,юк-барга юлыгып хурлану, “КУ” журналы өчен хозурлыктыр, яңа сүзләр белән нурлану.... “Такбаш”лы “КУ”, шактый кызык журнал, һәм кыйбат та түгел бәясе. “Әдәби- нәфис” ул , өстәвенә “иҗтимагый”, “фәнни”, “сәяси”... - Сайтыбызны каләм тибрәтүчеләр үз итә, -дип тел шартлатып куйды Насертдин кордаш.-Укмаштыр берәр нәрсә! - Әллә соң әлеге хатны, почта аша гонорар түләми торган берәр гәҗиткә озатыйммы,- дип уйга калдым. Тик уемны бүлдереп, алдагы хатның коерыгыннан этеп, яңасы килеп иреште: "Телебездән, җырыбыздан югала моң,сүзләрдән нур кача, иңә күңелгә шом. Әдипләребез артыннан коела ком, күрче, чыгарып яталар... том арты том... Томнар гына кибет киштәләрен күрми, аларда ни язылганын һичкем белми... Китапханәләр шул малдан шыплап тулган,чекерәеп тора алар уңнан, сулдан. -Бу тәртипне кем кануный уңайлады? .. Әлбиттә, милләтнең шома шомбайлары ..." "Җавап-савап", дип башладым бу юлы мәктүбемне. Һәм,"шома шомбайлар" бәхиллек сорап мөрәҗәгать итү белән Сезгә җиткерәчәкбез, дип төгәлләдем. Анысы белән эш бетте дигәндә , мониторда хатның кәттәрәге пәйда булды: " Бар руста Козьма Прутков - уйлап табылган әдип ; Шул исем артына качып тәкъдим ителә кәмит . Псевдоним түгел Прутков, Козьманың бар үз йөзе, үз холкы вә үз фигыле, фикер сөреше , сүзе... Бар татар язучылары, Һәм дә бар шагыйрьләре.Янә бар тәнкыйтьчеләре , өстәмәсенә тагы... Язган роман, бәяннары, “акыллы” җөмләләре, шигырь вә поэмалары,тәнкыйть мәкаләләре, Прутковча ала сулыш! Исән Козьма әмәле! Мокытлыкны әләм итү - шәкертләре гамәле... Прутковчыны өркетми тәкыйтчеләр талкуы... Максаты - катыргы тышта исеменең балкуы ..." Монысына ниткән җавап бирим микән инде, дип аптырап торганда, "кул куеп алыгыз дигәндәй, тагын да хәллесе "рәхим итте": " Әтрәк-әләм түбән иелүчән,түрә хуплавына сөенүчән, югарылар кырын караш атса, җаны-тәне илә көенүчән...Әтрәк-әләм маһир тырпаерга, кылтаерга, әзер, туңкаерга, өстәгеләр артларына типсә, шыңшып, бер почмакка чүңкәергә... Әтрәк-әләм гәҗит- журналларда, яхшы әсәрләргә юл юк анда,укыйм дисәң, бер ни табам димә, яшәр өчен сулыш кысылганда..." - Болай булмый – дип, бот чабып, авыр сулады Насертдин хәзрәт. Хәлбуки, бот чабу файда итмәде, арт чабу кирәк булды микән, төп темадан бөтенләй тайпылган үзгә төрле "күчтәнәчкә" тардык. "Бул минеке генә , юкса бетәм! Үлә - бетә сине генә көтәм! Сине сөям, сине генә телим! Үлсәм үләм, башкаларга бирмим ! Сине генә даулый минем күңел,синнән башка мин бит беркем түгел,сине генә аулый минем күңел, ки дә камыт, арбабызга җигел.... Әтрәгәләм шагыйрь шулай сырлый. Моңнан мәхрүм җырчы шулай җырлый...Рухи хәерчеләр эчтән елый ,шундый чүп-чарларны тыңлый-тыңлый... Ә бит ихлас гашыйк андый булмый! Сөйгәнен шәхси милек , дип тоймый...Аңа шартлар һәм таләпләр куймый ,тик аның хакын хаклауны уйлый... ... Онытылмый бер борыңгы кыйсса , ахыры тетрәтә, чыкмый истән, гадәти бер сөю өчпочмагы : сылу кыз һәм ике егет тагын. ...Сөйгәнем, дип берсе төшә суга, бергенәм , дип керә янган утка, үз күкрәген куя ахыр чутта, көндәшенә кемдер аткан укка... Кыз иңрәвенә каршы шул егет,соңгы сулышында телгә килеп: -Син бәхетсез булыр идең , ансыз , -дип әйтә дә, тынып кала, җансыз...... Замандаш әдипләр иҗатында, кытлык, адәм рәтле ир затына . Геройлары үзләре күк мүкләк, укыса кем, интегәчәк, үтләп.." Күренеп тора, безнең сайтка нигездә бөек язучы, бөек шагыйрь булу турында хыялланып гомер уздырган каләмтотарлар "чиртә". Кем белә бәлкем алар дәүләт асрамасындагы басмаларда әдәби мәйдан тәтетмәүгә, җимле тагаракка борын төрткәннәре урын бирмәвенә гаҗизләрдер һәм аптыраган үрдәк хәлендә безгә сыеналарыдыр? Менә тагын берәүсенең җан ачысы белән бушануы : " Татарның Анна Ахматовасы! Хәсән Туфан шулай, дип зурлады...Әмма Саҗидә Сөләйманова ул бүләктән бар(ы)бер мәхрүм калды.. Аны өч тапкыр тәкъдим иттеләр,өч тапкыр сыздылар исемлектән, ир-ат саналучы түрәкәйләр, Һәм рухи һәм физик бүлтерекләр....Мөхәммәт Мәһдиев исеме дә хөҗерләнеп ике рәт сызылды Ә аннары Ибраһим Сәлахов көтмәгәндә аңа көндәш булды...Әтисен аткан ГУЛАГчыларны фаш итүче автор белән көрәш?! Мондый мәкерле җәтмәне үрде кайсы оешмадан, ниткән “иптәш”? Ул баш тарткач, хурлыклы бәйгедән,шау-шу кубармыйча, шыпырт кына,классик әдипкә өлеш чыкты, өстәмә хисапка, “болай гына”. Адлер Тимергалин кебекләрне исемлеккә гомумән кертмиләр.Чөнки намуслылар, чын талантлар тез йөгенмиләр һәм арт сөртмиләр...." Мин, алга таба нәрсә эшләргә белмәвемне танып, "биреләм," дип ике кулны югары күтәрәм.. Насертдин кордаш, нишләсен,тәвәккәлләп, учларына төкеренгәләп клавиатура каршына үзе утыра. Һәм яза башлый. "Юридик яктан караганда җинаять составы бар саналсын өчен дүрт билге булуы шарт.Обьект, субьект, обьектив як һәм субъектив як. Гөнаһ белән дә хәл шундый ук . Сезнең мөрәҗәгатьтә өч билге бар, ә дүртенчесе юк. Исегезгә төшерәбез, без суд түгел, гаепләрне дәлилләү һәм хөкем итү безнең вәкаләткә керми, ни өчен чөнки уставта каралмаган. Безнең максат, кешенең үз теләге белән үз гаебен тануына һәм үз ихтыяры белән бәхиллек, ярлыкау соравына ирешү, булышу, ярдәм итү ", дип тәгаенләде ул. Һәм шул текстны үпкә- сапкылары конкрет шәхескә багъланмаган барча клиентларга да турыладык. Тырышлык бушка китмәде, корыны бушка аударып хөкүмәткә, министрлыкларга,иҗат оешмаларына,мөхәррирләргә, депутатларга таләп куеп, быжгып, сукранып утыручылар кимеде. Әлбәттә сыйфат турында да онытмадык. Насертдин хәзрәт, пагонлы чактагы хезмәттәшләре аша алдашуны тоемлаучы җайланма юнәткән булган икән.Хатыны белән ызгыш-талаш килеп чыккач кирәксенгән булган. Ә аңа электроника өлкәсендә шактый казанышлары бар бер хезмәттәшебез үз өстәмәләрен керткән. Ул дустыбыз да, институтлары ябылгач, ахыр чиктә безнең оешмага каравылчы сыйфатында килеп сыенган иде... Кыскасы, каза күрсәтүче, чын күңеленнән гафу сорап, тәүбә итә һәм әлеге җайланмадагы прибор моның ихласмы түгелме икәнен аныклап кына калмый, ә тәүбә белән нурланган җанның яктысынмы, авырлыгынмы, кыскасы үлчәмен тәгаенли һәм каза күрүче моны тоемлап, аңлап,рәнҗештән каткан күңеле йомшый вә нечкәрә... Без танышкан кыйссалардагы моң - зарларда уртаклыклар шактый иде. Әйтик, ниндидер агай, гаилә елында, кызы бәби табып яткан шатлыклы мәлдә , киявен эшеннән азат итүгә ризасызлык белдерә. Баксаң моның эш урынына, ике сүзнең берендә халыкны кайгыртам, дип шапырынучы дәү түрәнең тән сакчысы малае гашыйк булган. Һәм, мәсьәлә аның файдасына ансат кына хәл ителгән дә куйган... Ә яшь гаиләне шундый мәлдә яшәү чыганагыннан мәхрүм итүчегә каршы болар бер ни кыра алмаганнар. Ярдәм эстәп мөрәҗәгать итәргә ул чакта әле "Гафур-Гөлҗәннәт" ширкәте дә юк.. Агай, алай да аптырап тормаган, бар булган сәләтен эшкә җигеп шигырь тәпәләп , шуны социаль челтәрләргә элгән : " Сиңа күршең йөз ел гомер теләдеме? Ә күршең бит сине каргаган... Алишер Нәваи ... Мин ул затка йөз ел гомер телим. Юк, йөз ел аз, мең ел яшәсен.Илне талаганын хаптыр-хоптыр, рәхәтләнеп мең ел ашасын...Балалары мең ел гомер сөрсен,оныклары мең ел күшәсен,әйдә, сыптырсыннар бер утыруда, дүрт аяклы маллар түшкәсен...Андый “уңышлыларның” артыгы,ул бит мазлумнарның актыгы....Еллар узган саен өскә чыга Тукай дөреслеге , хаклыгы. Мин ул затка йөз ел гомер телим.Юк, йөз ел аз, мең ел яшәсен.Күбенгәнче эчсен мескеннәрнең күз яшьләре тулы кәсасен... " Монда инде эш калмаган, шартлы рәвештә әйткәндә кылычка кылыч турылану сәбәпле араны өзек һәм төзек санап, башка хатлар белән танышуны дәвам итәбез.Менә тагын берсе яза. Аның улы студент чагыннан ук танышкан төзелеш оешмасында эшли башлаган, төрле заказчы оешмалар белән хат алыша, шуларга барып бригадалары эшләгән эшләргә исәп-хисап ясау белән шөгылләнә. Шәхси машинасын файдаланган өчен өстәмә дә түләгәннәр үзенә. Ниндидер бер мәҗлестә әлеге агай күптәнге танышы белән очраша. Ә танышы текәләрдән текә түрә булып күтәрелгән имеш...Бу , улымны шәбрәк эшкә урнаштыр әле, дип ычкындыра . Теге әфәнде урынбасарына шалтырата һәм малай акча диңгезенә төрдәш федераль казнада "списиәлис" дип аталучы иң түбән вазифада эшкә керешә. Ай уза һәм моның эш хакы әвәл алганыннан бер ярым тапкыр ким булуы аныклана. Бер ел үтә, ике ел, ә хәл уңай якка рәтләп үзгәрми. Егет "Әлиф" исемле банк белән элемтәгә керә, сөйләшүләр уздыра һәм аңа шәһәр читендәге филиалда эш тәкъдим итәләр. Егет "шәп" урыннан азат ителергә теләп гариза яза. Ә анда, кая китүе белән кызыксыналар. фәлән агай урнаштырган урыннан китмәскә кыстыйлар, китсәң безнең регионда сиңа эш табылмый, дип тә аңлаталар. Егет, сүзендә нык торгач, алайса син Әлиф банкның төп офисына бар, сине шунда алырлар, дип алдыйлар. Анда барса, көтмәгәннәр булып чыга. Филиалга да алмыйлар, кичә килергә тиеш идең, соңардың диләр. Егет, машинасын сатып, Санкт Петербургка чыгып китә. Эш таба. Әмма фатир хакы анда шактый каты тешли икән. Ул арада машина бәяләре югары сикерә һәм егет "атсыз" кала... Кыскасы, акырта бакырта эшләгән "яхшылыгы" өчен агай улыннан гафу сорамакчы... Үзен төп башына утырткан дәү түрәнең иманга килүенә дә тычкан уты кадәр генә өмете юк түгел...Этлекне, берәр дошманы сүзен тыңлап, урынбасары эшләде ахры, дип шикләнә. Бер урыс танышы да, "аның бит фамилиясе на букву "Г" башлана, шул тырышкан булырга тиеш", дигән фаразын тәгәрәткән.. ...Менә, җыештыручы булып эшләгән бер хатын яза. Ул ниндидер бай гына оешма карамагындагы балалар бакчасында эшләгән икән. Мөдирәләреннән зарлана. Аны бу урынга, һәртөрле чараларда активлыгын, үзенчәлекле булдыклылыгын искә алып, район партия партия комитеты тәкъдим иткән булган. Яңа себерке яңача себерә дигәндәй,яңа мөдирә, вазифасына керешү белән тәрбиячеләрнең туган көннәрен тостлар әйтеп уздыруны тәртипкә салган. Җыештыручысын да үги итәсе килмәгән, компаниядән аерылырга ярамый, дип оялтырга да тырышып кат-кат үгетләгән. Әмма күндерә алмаган. Тора бара ул югарыдарак утырган түрәләрнең туган көннәренә бүләк алу сылтавы белән, кул астындагы персоналдан акча җыю тәртибен гамәлгә куйган..Берәүнең дә эштән куыласы килми, бар да карышмый ризалаша."Бит мин ул җыйнак хезмәт хакымны ике кулым белән пычрак кыргычлап,себереп, юып, чүп җыеп алам. Ә ул мәҗлестән мәҗлестә күңел ачып йөри, безнең хисапка булдыклылык казана. Балалар тәрбияләү учреждениясендәге шул җитәкче түтине колагыннан тотып кояшка чыгара алмассызмы?" -дип тәмалана хат. Рәнҗетүчене эзләү өчен безнең исәпкә акча күчерергә онытуы сәбәпле, аның хатын , матди яктан ныгытылмаган мөрәҗәгатьләр өчен, дигән озынча аерым махсус тартмага күчерәбез. ...Ә менә чираттагы клиентыбызның сайтыбызга юллаган гыйбрәтле хаты "Гафур- Гөлҗәннәт" ширкатенең язмышын шактый катлаулы хәлдә калдыра язды... Бу әфәнде дус-ишләре белән электричкага утырып каядыр барыргамы, кайтыргамы җыенган. Поезд килгәнче дип, вокзал катындагы "рюмочная"ны ураштырганнар. Белмим, хәмергә кайнамаган су өстәлгән булганмы, закускага кулланган чибәрәктәге ит төре яки сыйфаты килешмәгәнме, моның эче бора башлаган. Нишләсен, тизрәк бәдрәфкә йөгерә бу. Ә бәдрәф ишегенә ат башы хәтле йозак эленгән, ремонт дип тә язганнар... Инде нишләргә? Моның өстендә ул чорда модалы саналган болонья плащ. Әфәндебез тимер юлны аркылы чыгу өчен салынган күпергә йөгереп керә, ләкин аргы якка чыгып җитәрлек чамасы калмавын төшенә һәм плащын җилбәгәй җибәреп басмага утыра да, ботинка бауларын сүтеп ташлый. Ә аңарчы каешын ычкындырып, секунд эчендә чалбарын аска шудырырга өлгерә. Утырган хәлендә сүтелгән ботинка бауларын ашыкмый гына бәйләгән атлы кылана. Яныннан узып баручылар плащ астындагы процесстан бихабәр... Ул “эшен” тәмамлый һәм баскычтан югары күтәрелеп, “җинаяте” нәтиҗәсен көтәргә керешә. Дуслары ашыктыра , әйдә тизрәк, нишләп торасың инде дип кул болгыйлар, чөнки боларга дигән электричкага утырту башланган. Әмма әфәндебез урыныннан купмый түзеп, фараз иткән манзараны көтеп җиткерә. Каяндыр килгәнме, кайтканмы поезд ничәнчедер юлга туктаган һәм ниндидер делегация төркеме тимер юл өстендәге күпер аша чыгып, үзенчәлекле "эз" калдырылган баскычтан аска төшә башлыйлар. Түрәләр төрелешендәге иң "зур" кешегә башкалар кырыйгарак тайпылышып юлны ачып, артка чигенә чигенә атлап, әфәнде калдырган "күчтәнәч"кә туп-туры атлаталар. Һәм, нәтиҗәдә, әлеге шәхес, шул "күч"кә басуы сәбәпле аягы таеп китеп артына утыра, һәм аркасына барып төшеп төшеп аска шуганда, умыртка баганасы белән баскычларны саный...Кырыендагы сакчы, ярдәмче,булышчылары берни кыра алмый авызларын ачып кала... Һәм аларга, әлеге хәл турында ләм-мим дәшмәскә, ант эчертеп, җылы урыннарын бушатырга туры килә... Әлеге этлеге өчен заказчыбыз, аванс тәртибендә туксан тугыз сум акча да күчергән... Рас, печтеки генә булса да акча кергән, хәбәрне теркәми булмый бит инде. Теркәгәч, эзләдек, ә эзләгәч тапмый кая барасың? Ә баскычтан тәкмәрләгән затның тормыш юлы шактый гыйбрәтле булып чыкты. Ул , колхоз рәисе гаиләсендә туа. Утызынчы елларда, авылның барлыклы, булдыклы гаиләләрне кулак, дип гаепләп, малларын тартып алып, үзләрен илдән сөрүдә башлап йөргән Шадра Шакир ВКП (б) сафларын кабул ителә, колхоз рәисе булып куя. Аның, якын дуслары, туганнары, балалары белән уртаклаша торган , "авылдан бик күп белүчеләрне, артык уңган, һушлыракларны сөрергә кирәк, шулчакта халык терлек көтүе көненә кала һәм аңа кәҗә дә әйдәр була, ала", дигән уй -фикере, киңәш -табышы булган. Каладан авылларына очрашуга килгән танылган әдип белән икәүдән-икәү сый-хөрмәтле өстәл артында утырганда да теленнән ычкындырган ул әлеге ачышын . Ә тегесе, салган баштан, аның кәнәгатьлек хисе кичереп әйткәнен зарлану дип кабул итеп бу фикерең , колхоз өчен генә түгел, әдәбият-сәнгать һәм башка тармаклар өчен дә уртак, хәзер кайда да кәҗәләр утыра, дип өстәл суккан. "Син мине дә кәҗәгә саныйсың штули?"– дип кычкырып җибәргән мәҗлес хуҗасы. Әздән генә сугышып китмәгәннәр. Сугыш дигәннән, Шадра Шакирны, аркасы дугасыман булуын искә алып, тагын ниндидер чирләре бар саналып, яу кырына озатмыйлар. Ул, тылда калып, өстән кушканны җан - фәрман тырышып, хәтта арттырып үтәү белән алдыра, өстәге түрәләрнең көйләрен көйләүдә чослык күрсәтә, эшне белеп, дөрес оештыра белүче уңган-булганнар исемлегенә керә, ә кул астындагыларга карата кырыслыгы хакында даны еракларга таралган." Заманасы шундый , иде, безнеке төсле камыт кигәннәрнең дә хәле хәл, уңга-сулга бер адым тайпылу һәркайда гафу ителмәде. «Уфалла» арбасы белән чүп үләне алып кайтучы балаларны туктатып, йөкләрен бушаттыру, арбалары тәгәрмәчен балта белән тураклау, көне буе эссе челләдә бөкерәеп урак урып, өйдә утырган ач балаларын туендыру өчен дип куеннарында баш яулыкларына төреп, әз-мәз арыш яки бодай бөртеге уып алып кайтучы хатыннарның юлларына аркылы төшү, тентү, "гаепләрен" фаш итү, җавапка тартулар, ул бит һәр төбәк өчен дә норма иде ул чорда. ..Аннары бит кешенең артын мамык белән сөртсәң "ааа" дип акырачак, ә тигәнәк белән керендерсәң рәхәтләнеп торачак, чөнки анда бабасыр бар, дип тә ябыштыргалап, партия һәм хөкүмәт куйган бурычларны бәллиләп торып кына үтәтеп булмый бит, дип сайрый торган булган Шадра Шакир, уңайсыз сораулардан тайпылып булмый торган мәлләрдә. Ә, азактан, без яхшылыкларны да эшли белдек, дип сүзен очларга яраткан ул. Хактан да, сугыш барган дәвердә, көннәрдән беркөнне әтиләре яу кырында һәлак булган, ә әниләре бер уч бодай орлыгы өчен төрмәгә озатылган хатынның өч баласын Шадра Шакир үз канаты астына сыендыра. Авылдашлары, "кара моның да йөрәге бар икән",дип тел шартлаталар, аптырыйлар. Ә усал телләр, аның бит хатыны чирле, өч ятимнең олысын, уналты яшьлек кызны икенче хатыны итеп тота, энесе белән сеңлесен шул хакка колхоз хисабына асрый, дип чыш-пыш килә. Кызның кечкенә энесе һәм сеңлесе рәис йортында артык кашык сыйфатында озакка калмыйлар, ай да үтми, ул аларны балалар йортына урнаштыра. Аннан әлеге сабыйларны эшелонга төяп каядыр җылы якка озаталар...Шуның белән шул... Ә тормыш дәвам итә...Өлкән хатыны бакыйлыкка күчкәч, Шакирга хатын эзләп хактан да мәшәкатьләнәсе булмый... Кайгыртучан әти булып чыга ул тора-бара, балаларын укытып "кеше" итә,урындагы түрәләрнең кайсын җайлап, кайсын көйләп, кайсын майлап, дигәндәй аларны җылы урыннарга урнаштыра... Балалар да әтиләренең йөзләренә кызыллык китермиләр, кул астындагыларны акырта-бакырта булса да хөкүмәт кушканны җиренә җиткереп үтәтүдә алгы сызыкка омтылалар. Үзенә тамчы судай охшаш, олы башлы куе кашлы Миңнәхмәт атлы улын ул район үзәгендәге урта мәктәпнең ул чакта бердәнбер булган урыс классында укыта. Аны авылда яшьтәшләре Минәт , дип атап йөрткән булсалар, биредә аңа Минет дип кенә дәшә башлыйлар. Менә шул олы малай район җирендә "үсеп" кенә калмый, зур түрә сыйфатында калага үрмәли... Тора-бара оныкларны да "төшеп калганнар" рәтенә кертеп булмый башлый. Хәлбуки, уңышның каян башланганын берсе дә онытмый, рәхмәт төшкерләре. Ә шундый әти-бабайларны мактап китаплар яздырасың килә икән, рәхим ит, түрәләргә ярап, өлкә җирлегендәге исем, титул, премияләрне ялмап, шәхси мәнфәгать хакына шайтанны да фәрештә итеп сүрәтләү корылышындагы "бөек" каләмзатлар чиратка тезелгән, роман дисәң роман, эпопея дисәң анысын да "ә" дигәнче корыштырып бирәләр... Андый талантларның дәүләт хисабына саллы гонорарлар алып том -том китаплар чыгарып ятулары бер хәл, Туңкай бүләгенә дә лаек булулары ерак йөрми, дип язды бер әче теллесе үзгәртеп кору дип аталган шаукымлы чорда нәшер ителгән бәйсез, ягъни бәйдән ычкынган бер гәҗиттә.... "Туңкай" сүзенә, җәя эченә алып, "хата минеке" дигән аңлатма да биргән иде әлеге әрем тел. Тукай соңгы елларын яшәгән тарихи бинаны җимерү сәбәпләре җитәрлек булган, күрәсең... Тукай дигәннән, аның "сүз башым бит Шүрәле" дигәне сыман, бабайның беренче улы турындагы кыйссага әйләнеп кайтыйк, әле ..Яшерен – батырын түгел, башкаладан килеп, авыл районнарында пошкырыпмы, эш кырыпмы йөргән түрәкәйләрнең күңелләрен күрер өчен җирле гүзәлкәйләр белән таныштыру гадәте чәчәк ата дигән сүзләр йөрештерә. Бу хакта бер дуамал әдип, ялгышмасам, Фәритов Гыйльметдин дип истә калган, үзгәртеп кору чоры башланып, сүз иреге тәмам бәйдән ычкынып киткән көннәрдә яралган ниндидер әдәби журналда "Өлком сәркатибе куышы" атлы хикәя бастырып чыгарган, иде кебек. Дөрес, ул язганга карап кына коммунизм төзүчеләр тудырган "социаль секс" дип тамгаланган "матур" гореф-гадәткә хилафлык килмәде бугай. Чир китәр, гадәт китмәс, диләр бит. Кунакларның күңелләрен күргән туташларны гадәттә югары уку йортларына урнаштырып бәхилләтү тәртибе әлеге әдипнең телгә алган әсәрендә чагылыш тапкан. Аннары аларның чаяракларын, сылуракларын, телләренә шайтан төкергәнрәкләрен комсомол җитәкчеләре итеп канат куеп, Мәскәү кунаклары белән таныштыру аша да чарлап, яшь буынны тәрбияли, милләт әхлагын кайгырта торган вазифаларга турылыйлар, дигән гайбәт сатуларга да киртә коручы күренмәде.. Хәер, гавәм теленә ни менмәс. Ә менә яңа оешкан районга килгән, киләчәктә безнең клиент булачак олы башлы, куе кашлы кахарманыбыз күңелен күргән туташ , югары белемне инде алган була. Җитмәсә болар бер-берсен ошатыша, очрашулары дәвамлы булып чыга. Түрә әлеге районга юк-бар йомыш табып килүен ешайта, тегесе дә сөйгәне бүләк иткән җиңел машинасында Казан каласын урап кайткалауны авырыксынмый. Гыйшык-мыйшык уеннары озакка китеп, гүзәлкәй йөккә уза. Түрәбез инде ир-уртасы кеше, чәч көмеш, авызда тешләр алтын, өйдә хатын, өч баласы бар. Үзен югары урынга ашырган җитәкләүче һәм юнәлтүче фирка да риядан булса да мондый элемтәләрне хуплап бетерми бит әле ул заманда. Нишләргә? Һәм ул, янә бер талантлы язучының Тукай бүләгенә лаек булган романында да урын алган сыналган ысулга мөрәҗәгать итә. Ягъни җирле бер кечтеки түрәне, сине киләчәктә район җитәкчесе итәм дигән вәгъдә биреп үзенең сөяркәсенә өйләнергә тәкъдим ясый, күндерә һәм сүзендә дә тора. Сөяркәсе белән араны өзми, очрашкалап яшиләр. Ә уртак уллары үги ата кырында үсә. Бәйрәм ашы, кара каршы, диләрме, үзенчәлекле юл белән район башлыгы булып алган ир дә кимен куймый, үзенең яңа эш урыныннан "укытучысы" үрнәгендә хәл кадәри файдалана башлый. Кыскасы, сарык та исән, бүре дә тук. Ә көннәрдән беркөнне бу әфәнденең күзе институт тәмамлап, моның кул астында уңышлы гына эшләп киткән яшь ирнең әкәмәт чибәр хатынына төшә. Ул, үзе ышанычлы санаган ике дустын һәм әлеге ирне туган көне сылтавы белән табигать кочагына, шашлыкка дәшә. Бераз сыйланып, кызып алгач, "ачыктан ачык" әңгәмә корыла. Әмма нияте барып чыкмый. Егет моңа, шундагы ике түрә алдында авызын беткәнче ерып, "Сез мине үзегез белән бутамагыз", дип ычкындыра... Эш сугышуга барып җитә һәм нәтиҗәдә әлеге бәрелеш, яшь ирне җан тәслим кылу белән тәмамлана. Мәрхүмнең хатыны гаделлек эзләп әллә кайларга барып карый, хатлар юллый. Ирек алган матбугатта да очкын чәчрәтүле язмалар дөнья күрә. Мәрхүмнең авылдашлары, төркем белән калага барып, рәсми биналар хозурында пикетка чыгып җинаятьнең ачлуын таләп итәләр. Ахыр чиктә алар белән элемтәгә җинаятьченең "баҗасы" керә һәм "барлык җинаятьләр дә ачылып бетмәскә мөмкин", дип аңлата... Тол калган хатын үкереп елый елый иренә кул күтәрүчеләрнең куллары корсын иде, ди-ди каргый. Хактан да берсе, авариягә юлыгып кулын өздерә. Төп гаепленең дә уң кулына нидер булып, чери башлый. Кулны өч тапкыр кисәләр, ә черү туктамый. Чит илгә барып дәвалану да файда бирми. Ахыр чиктә ул күп газаплар күреп, якты дөньядан китеп бара.. Менә шундый имеш-мимешләргә уралган зат безнең хозурыбызга килүне кирәк, дип тапкан...Чөнки аны рәнҗеттем дип санаучы шәхес табылып, туксан тугыз тәңкәгә безнең банк аша риза- бәхиллеген сорау белән генә кәнәгатьләнмичә, үзенә дә хат юллаган икән... Урамыбызны ГИБДД хезмәткәрләре тутырып, анда нинди машиналар төркеме килеп кергәнен тәсфилләп тормыйк... Нинди әзмәверләр төрелешендә төп офисыбызга кем рәхим иткәнен тәгаенләү урынсыз, дип санарга рөхсәт итегез. Бинабызга ул ялгызы килеп керде тагы. Сәлам бирде. Сәламен алып, җавап күндердек. Каты эшлисез. Бүген һәркемнең телендә сезнең ширкәт, – диде ул, елмаеп-балкып. - Без булдырабыз! -дигән җавап күндердем, түшне киерә төшеп. Кунагыбыз барлыклы кеше икән, маябызны ярыйсы ук котайтты, рәхмәт төшкере.... Әйбәткә әйбәт булмый кая барасың, әлеге шәхесне, атасы, нәсел нәсәбе , туган-тумачасы һәм үзе тарафыннан рәнҗетелгәннәрнең аһ-зарлары белән танышырга форсат тудырдым. Аңа, каза күрүчеләрне хәл кадәри бәхилләтеп , үзенең , якыннарының кайчан да булса җәннәткә эләгүен хәл итү мөһимлеген колагына киртләдем. Бу эшендә аңа уңыш теләп, булышлык итәргә әзер икәнлегемне белдердем. Ул, серле елмаеп, экранда язылган үзенә кагылышлы кыйссаларны аерыла алмый бирелеп, алай ук түгел бит инде" -ди-ди укыды . Күрше компьютер аша ни укыганы белән, дөнья хәлен белеп булмый, дип, үзем дә танышасы иттем. Менә ул бирелеп танышкан хатларның озынрагы: " Мәскәү каласында –Дума, Казанда – Дәүсовет, тулырмы берәр чак безнең сабыр дигән савыт; Дума – боярлардан мирас, ул –мантыйкый дәвам, совет сүзен совок(соскы) белән буташтыра гавәм... Мәҗлес , йә Корылтай түгел, киңәш түгел, хәтта, советка барып ябыштык, таңы сүнгән чакта. ...Милли галәмебез ул чор чиксез иде кебек, талантларга юллар ачык, биксез иде кебек...Гәҗит-журналлар тиражы йөзләрчә мең иде, “суверенитет” алуга, алар капылт шиңде... Татарча җырлар татарча, һәм алар җыр иде, өч ноталы такмакчылык белмим, каян иңде. Графоманнар армый-талмый үрчетәләр роман, биографиясе юклар сырлый мемуарлар... Сыер калдырган “коймак”ны торт дип булмый сатып, ник рухи галәмебезгә чүп – чар ургый ташып? Туплар да вата алмаган халкыбыз җыр -моңын, чүп-чар белән күмү бара, бутап уңын-сулын... Туплар көчсез, димәк үзгә чарасы табылган, графоманнарны билгеләп, җыр-моңнар сагына? Нәтиҗәдә “йолдызкайлар”, сөртенә-абына, сәхнәгә -эфирга чыгып, өзлексез “кабына”?... Кушылып җырлардай җырны кем, ник тыя, белмим, әллә нишләп кылт итә дә искә төшә гимн... Әллә шуның матавыгы булды “эш”нең башы? Болай дисәк, киермәсме депутатлар, кашны?... Утлар-сулар кичкәнгәме, яклап, газиз халкын, Рамазан ага язганнар - җырга күчкән ялкын...Рөстәм Яхин көйләгәне “Туган ягым” атлы, Ренат Ибраһимов аны илгә яңгыратты... Кызык, җырдан текст бунау ампутацияме? Ур(ы)нына яңасын тегү имплантацияме? Ә нишләргә , җыр җәсаде “яңа”дан баш тартса? Яки, алмашынудан соң асылын югалтса? Күмәкләшеп җырлаганда канатлана күңел , гимнның җыр булуы шарт, киресенчә түгел... ....Рөстәм әкә алды “Ока” , ул шулай зурланды, ә Рамазан Байтимеров бер кырыйда калды... Композитор агаебыз күчкәч бакыйлыкка, яңа текст өчен бәйге кузгалды бар хутка... Әҗер ике йөз мең тәңкә, гимн өчен , димәк, татар әдибенә мондый форсат тәти сирәк...Йөз дә сиксән ике шигырь сынашты ярышта, утыртканчы авторларны вәзгыять, галушка...Шагыйрь кызы әтисенең рухын яклый алды, автор буларак хокукын, хакын хаклый алды.Нәтиҗәдә бәйгечеләр төштеләр сагышка, гимн өчен яңа текст куелды тавышка ...Анысын кем язды, илнең былбыл кошларымы? Әллә бәйге рәисенең ахир дусларымы? Яңа сүзләр музыкага юлдаш булырлыкмы? Җаннарны уртак дулкынга көйләп корырлыкмы? Әҗер барып җитте микән, адресатка туры? Өлеш йолкып калмадымы бәгъзеләрнең кулы? Ошбу хакта кызыксынсак Дәүсоветка язып, авыртмаган башыбызга төшмәс микән казык?.. Җәбер, золым изгән җанны моң дәвалый бары, татар яши алмаячак җырларыннан ары.. Татар яши алмаячак, моңнарыннан язса, юкны-барны җыр, дип белеп, ялгышса, саташса...Сораулар күп , җавабын тик вакыт әйтеп бирер, милләтебез әле беркөн акбүз атта җилер ... Акбүз атта җырлап килер “Туган ягым” җырын , киләчәккә илтеп безнең күңелләрнең нурын!..." Аның ошбу текстан аерылганын көтеп алдым һәм тамак кырып, теге, вокзал баскычыннан тәкмәрләү белән бәйле кыйссаны, алай-болай сары матбугатка эләгеп, каза күрүче кабаттан рухи травма алмасын өчен, мәгълүматлар базасыннан бөтенләйгә сөртү максатка ярашлы булмасмы, дип кызыксындым. Юк! – дип кырт кисте ул. – Бәлки ул тәкмәрләүне миңа Хак Тәгаләнең бүләге санап кабул итәргәдер? Ничек инде? – дим, аптырашта калып. Иң яхшысы, син хәзер үк ул клиентыгызга, аның гафуын кабул итмәвемне җиткер. Мин , клавиатурада бармакларымны йөгертә-йөгертә клиентыбызны үпкәләтмәслек, бездән йөз чөермәслек сүзләр сайлап җөмләләр корыштыра башладым. " Бар да нияткә бәйле, -дип башладым җавабымны.-Сезнең ул тискәре гамәлегез явыз ният аркасында түгел. Сез котылгысыз хәлдә калгансыз һәм үзегез өчен уңай, зирәк чишелеш тапкансыз. Шуңа күрә мондый тапкырлыкны гаепләп булмый, ягъни, гафу сорарга сәбәп күренеп тормый. Клиентыбыз компьютереннән аерылмый җавап көткән ахрысы, шул минутта ук җавабы килеп иреште. "Ләкин бит мин кемдер килеп үзем калдырган күчкә басканнарын хөҗерләнеп көттем, һәм ул кемдер шуңа басып тәкмәрләгәч, ләззәт кичереп , аҺахайлап көлдем. Мин мең кат гаепле. Каза күрүчем бәлки үзе минем белән элемтәгә керер? Күпме сораса да сорасын, хәлем җиткән кадәрен авырыксынмый түләргә телим. Бу минем тормышымда бердәндер олы гаебем. Сират күперенә шуннан ничек тә арынып тәпи басасы иде." Кунагыбыз әлеге хатны укыгач пырхылдап көлеп җибәрде һәм җавапны шәхсән ирештерергә теләген белдерде. Аңа үз урынымны тәкъдим иттем. Тора-бара аның ни өчен серле елмайганы аңлашыла төште... - Кадерле каза күрсәтүчем, коткаручым -дип башлады ул сүзен . Һәм, – Мең -мең рәхмәтләр сиңа , дип дәвам итте.-Бу тормышта минем тарафтан башкаларга кылган гөнаһларны санап бетерешле түгел. Кайберәүләр хәтта туган җиребез һавасы агулануын да, сәйраннарда былбыл сайрауларын чучкалар чинавына алмашынуын да, Тукай яшәгән йортның ишелүен дә, татар мәктәпләренең ябылуына, җырларыбызның моңнан язуына, кемнәрнедер шәп эш урыннарыннан колак кагуына һәм башка бик күп нәрсәләр өчен теге яки бу дәрәҗәдә шәхсән мине гаеплиләр. Ышанмасаң, "Гөлҗәннәт-Гафур" ширкәте сайтына кер. Анда эте-бете минем хакта ни генә сырланмый. Ләкин акланырга җыенмыйм. Мартин Лютер әйтмешли, мин гаепле! Гаепне "мин гаепле" дип тану булмаса, бер ни дә үзгәрмәячәк, дигән Карл Маркс хөрмәт иткән әлеге монах. Әйе, мин синнән каза күрдем. Син миңа каза кылдың. Әмма миннән риза-бәхиллек юк. Булмаячак ! Бер хакка да! Шул сәбәпле, синең барча савапларың минем активка күчә, ә гөнаһларым сыртыңа менеп атлана. Рәхмәт! Берочтан "Гафур-Гөлҗәннәт" ширкәтен оештыручыларга да баш иясе килә. Ач башак кына тырпаеп тора бит ул, ә тугы иелүчән. Сизеп торам, аларны орышучыларга да, каргаучыларга да кытлык булмас...Син дә шул исемлектә булырсың.Тырышлыклары аркасында үзләре дә җәһәннәмгә ягулык булмагайлары...Ни, дим? Флаг кулларына!" Ул сөйли , ә кыяфәте әкрен-әкрен үзгәрә. Тора бара ул кәҗәгә ошый башлады...Мөгезләр очлы һәм хәтәр бөгелешле, тояклар да гүзәл кызларның биек үкчәләреннән ким түгел... Мин, котым алынып, "ак тәүбә, кара тәүбә, Гафур-Гөлҗәннәт ширкәтендә эшләүдән ваз кичәм", дип кычкырып җибәрәм. Уз тавышымнан үзем өркеп уянып китсәм, Насердин кордаш гараҗында , машина тәгәрмәче өстендә утырам икән. Ул үзе күренми, икенче каттагы төпсез иске диванында гырлап йоклап ята булыр ?. Капка ачык, машиналар тышта эшләп утыралар. Ни күрим , Насертдин кордаш күршесенең кәҗәсе бәеннән ычкынып гаражыбызга кергән дә, ни өчендер миңа текәлеп карап тора, сакалын селкетеп, башын чайкаштыра. Бераздан эчкә җылы кергәндәй итте, ахры ул минем белән түгел, минем арттагы шүрлеккә кунаклаган чүлмәктәге яран гөле белән кызыксына ахры .... Сәгатькә карыйм, көндезге өч. Гараждан атылып урамга чыгам. Монда һава арурак , рәхәт булып китә. Аптырап , беренче кат күргәндәй текәлеп карыйм, Насертдин кордаш гаражының бернинди манарасы да юк. Тукта, тукта, , арткарак чигенеп бакканда, ерактагы мәчетнең манарасы аныкы сымак булып күренә түгелме соң?.. Машинамны барлыйм. Шөкер, бәрелгән сыдырылган җирләре киренми. Сигналына басам, тавышы көр. Ул арада кесә телефоным чылтырый. Хатын икән, - Кайда буталып йөрисең инде тагы,ничә чылтыратып та җавап бирмисең, дачада казынасың ахры,баш күтәрми? Саграк кылан, билеңә төшмәсен, – дип тәкелди. - Кыскартабыз дигәннәре сукты . Иртәдән бирле аңга килеп булмый,-минәйтәм. - Сөенче! Синнән бер мутон тун ! Безне кыскартулары бер уен гына икән ! - Ничек алай? Аңлатыбрак сөйлә әле кадерлем.. - Безнең "Казмазтаз" оешмабыз ООО дигән кереш белән башлана иде бит, "җавабы чикләнгән җәмгыять" ягъни мәсәлән. Хәзер барыбызны да аннан азат итеп, оешманы төкәндерәләр дә аннары гариза яздырып "яңасына" кабул итәләр. Яңа оешмабыз исеме Тазмазказ булып үзгәреп, алда торган ООО урынына "П" куелачак. Нәрсәне аңлата соң ул "П"? Күршеләр талашканда үтә еш кулланыла торган сүз түгелдер ич, алай-болай? Ничек шулай әйтергә телең әйләнә?Предприятие дигәнне .аңлата ул сантый баш! - Ә ни пычагыма кирәк булды икән андый алмаш-тилмәш? - Модасы шундый. Яңа оешма беренче елын налог түләми. Аннары өч ел ташлама каралган. - Юкәдә икән чикләвек...Ә син каян белдең? - Кабинетын җыештырганда, хуҗаның телефоннан такылдаганыннан ... Мине абайламаган булган икән. Беркемгә дә тишәсе булма, дип кат-кат кисәтте. Китәсе кешеләр үз теләге белән китә бирсен, юлларына ак җәймә, ди. Машинамны кабызам да өйгә элдертәм. Хатын кайтканчы кичне ашны әзерләргә кирәк бит инде. Машинамның багажнигын ачсам, ни күрим, кемдер бер әрҗә шәраб калдырып киткән. Әрҗәдә "Гафу итегез" җаваплылыгы чикләнгән җәмгыять штампы сугылган кош теле хәтле кәгазь кисәге ята. Шул кәгазь кисәгендәге, акча күчерер өчен генә, дип язылган телефон номеры да күрсәтелгән. Әлеге номерга биш тәңкә акча озатам да, саф намус белән чылтыратып, миннән кем риза бәхиллек сорый, дип кызыксынам. Гафу итегез" мондый мәгълүматны бирүне мәгъкүл санамыйбыз, чөнки, кемнәрдер "гафу итмим", дип киресенә катып, клиентыбызны рәнҗетергә мөмкин. Ә, гафу итмәве белән әле ул үзенә дә кәкере сугып,гөнаһ җыя. Дин бит ачу сакламаска,гафу итәргә, явызлык кылучыга изгелек белән җавап бирергә куша. Аннары бу күчтәнәч Сезгә этлек эшләүченеке түгел, явызлыгыгызга изгелек рәвешендә җавап юллау булуы да ихтимал.. - Сезнең мондый хәйләкәр ысулыгыздан шайтан ярсымасмы соң?– дип куйдым мин шаккатып.-Курыкмыйсызмы? - Гафу итегез, "Гафу итегез" ширкате беркемне дә үпкәләтми.Һәм беркемнән дә курыкмый.Нәрсә белән бәхилләтүебезне исегезгә төшерегез.. - Алай икән.. Миндә янә бер сорау бар. - Сайра! - Әйтик үтә чибәр, чая чәчби иренә әллә кемнәр белән мөгез куеп яшәсә һәм моның "баҗайлары" сезнең оешма аша бер мәлне бертуктаусыз күчтәнәчләр яудыра башласа, нишләргә? Әйбәт бит инде, ха-ха-ха! Кайчандыр журналист булып эшләвем искә төшеп, мин, ирексездән стандарт сорау салулыйм: - Алга таба планнарыгыз нинди? - Без хәзер һәр урында реклама рәвешендә "Гафу итегез!" тамгасын кадаклауны кайгыртабыз. Рәхим итегез! дигән язулы такталарны да Гафу итегез! гә алмаштыру турында Дәүсоветка канун проекты юлларга исәп. Намуслы налог түләүче буларак андый хокукыбыз, бар, чөнки.. Алайса налог түләү сезне хәсрәткә салмый? Әлегә юк. Алдагысын Аллаһ белә. Бер елдан "Гафу итегез"не "Ярлыкагыл"га алмаштырырга исәп. Аннары "Ара өзү"гә. Мөхәммәт Мәһдиевнең "Бәхилләшү" әсәре исеме дә кызыктыра. Көннәрдән беркөнне, хактан да кыскартуга тарып, безгә килсәгез, "Гафур-Гөлҗәннәт" исеменә күчүгә дә ерак калмый... Ширкатебез киңәеп китеп, халыкара аренага французчалап «Pardone moi» дигән аталышта атлауга да чират җитмәгәе. Төчеләнеп көлүдән колак чыңлый, баш чыңлый башлый минем. Үзем дә сизмәстән, автопилотта димме икән,катырка әрҗә өслеген каезлап ачып андагы бер дистә шешәгә аптырап карап торам. Тирән сулап көрсенеп куям. Нәрсә соң бу, инәңнең коерыгы? Ниткән күчтәнәч? Бер данәсен кулыма алам. Шайтан алгыры, бу бит француз коньягы. Димәк кемдер миңа эшләгән җитди этлеген лаеклы күчтәнәч белән юдырмакчы. Яки, киресенчә, минем җитди җүнсезлеккә саллы җавап...Тәвәккәләп, дәмләп карарга карар кылам.. Шәт, ул-бу булмас, бөкесе ару күренә, җитмәсә үтә җете ялтыравыклы ука төрелешендә.. . ( * Равил Һади– КДУ ның информатика буенча өлкән укытучысы, татарча программалар төзүче. ** Таккүз* *- “КУ” журналы идарәсе әгъзасы Рабит Батулла хикәясе.)

ЛӘЙСӘН - ЯЗНЫҢ ЯҢГЫРЫ

("Безнең гәҗит", 31 август) ..Нигә күңел кара җыя икән? Агартырга телим күңелне... Күңел агартырга каләм алдым – Ак кәгазьгә кара түгелде... Ләйсән МӨГЪТӘСИМОВА Газеталарны укучылар барыбер дә байтак әле. Язганнарыма үз мөнәсәбәтләрен белдереп, телефоныма шалтыратучылар, хәтта хатлар юллаучылар юк түгел... Үз фикерләрен дөрес санап, шуңа күндерергә азапланучылары аноним рәвештә кереп булган социаль челтәрләрдән «сайрый». Домино кисәкчекләрен бер җепкә тезсәң, җиңелчә генә бер төртү барчасының ишелүенә китерә. «Бердәнбер дөрес фикер»гә күндерергә азапланучыларның тырышлыгы нәтиҗәсе дә шуңа иш... Хәлбуки, һәркемне дә башкаларның фикерен үзгәртү, төзәтү нияте алгысытмый, күпчелек, мин дә шул исемлектә, төрле фикерләр рәтендә үзенекен ирештерү белән канәгать... Алган хөкүмәт бүләкләреннән, исем-титулларыннан чыгып бакканда, бүгенге әдәбиятыбыз тоткасы саналучыларны да тәнкыйть сәнәгенә элү күпләрне битараф калдырмый икән. «Укырлык берәү дә калмадымыни соң», «Ә кемне укырга соң, үзебезнекеләрдән?» кебек сорау тәгәрәтүләр булгалый. Зәвыклар турында бәхәсләшмиләр, диләр... Шуңа да халкыбызның «кайсын теләсәң, катыгын аша» дигән әйтеменә тотынып, «кемгә нәрсә ошый, шуны укысын», дигән карашта калам. Шәхсән үземә Саҗидә Сөләйманова иҗаты күңелемә хуш килә. Исән язучылардан Айдар Хәлим, Локман Закировны укыштырам, ә Ләйсән Мөгътәсимова шигырьләренә кабат-кабат әйләнеп кайтам... Аның «Сагынам сине» дигән шигыренә көй дә яздым, ничек кенә шуны берәр җырчы ханым яки туташка тәкъдим итәсе, дип баш ватам... Андый тәҗрибәм да юк, чөнки моңарчы мин язган җыр-көйләрне башкаручылар үз инициативалары белән кабул итә иде... Ләйсән Мөгътәсимова Тукай елы дип тамгаланган 2011нче елны «Казан утлары» журналы тарафыннан социаль челтәрне дә җәлеп итеп уздырган әдәби бәйгедә, көн кадагына суккан «Авыл мәктәбен япкач, мөгаллимнәре ни диләр?» исемле поэмасы белән танылды. Аның интернетта укылышы, шундагы уңай бәяләмәләре башкалардан дистәләрчә тапкыр өстен торуы белән бик күп каләмзатларның борыннарына чиертте. Нәтиҗә ясалганчы «Матбугат.ру» сайтына эленгән әлеге әсәрне интернет аша 29632 тапкыр ачканнар һәм 526 уңай бәяләмә калдырганнар иде дип истә калды... Бәйге тәмамлангач та поэма белән кызыксынучылар кимемәде... Ә беренче урынга лаек дип, инде 2010нчы елны узган бәйгедә икенче урын алып бүләкләнгән пьеса аталды. Кем, ниткән составтагы жюри шулай хәл итте, монысы әлеге бәйгедә шигырьләре белән катнашкан мин фәкыйрь өчен дә сер булып калды. Ни дим, без үскәндә телгә менгән «Былтыргы «А» дигән мәзәкне хәтерләп яки сәхнәләрдән еш яңгыраган шаян шигырьдәге «бу шул куян шулпасының шулпасының шулпасы» дигән юлын искә төшереп тел шартлатыргамы, белмәссең... Ярышта катнашучыларга 15 бит бирелә дип тәгаенләсәләр, миңа ике бит тәтеде, ә беренче урынга чыгарылучыга, лимит дип вакланмыйча, 25 бит биргәннәр... Беренче урынны алган әсәргә интернет аша 1645 тапкыр мөрәҗәгать итеп, 18 шәрехләмә калдырганнар иде һәм бу саннар хәтта минем күрсәткечләрдән дә кайтыш булуы белән гаҗиз итте. Ләйсәннең искиткеч, күпләрнең күңелләрен тетрәткән, эреткән поэмасын икенче урынга чыгарганнар. Әсәре интернетка эленмәгән Рабит Батулланың иҗаты җимешен дә, ниндидер критерийдан чыгып, икенче урынга лаек дип тапканнар... Китап сөюче якташ танышым, призлы урыннар алдан хәл ителгән булган, ә Ләйсәнне, поэмасы зур кызыксыну уятуы, интернетта артык күп тавыш җыюы сәбәпле, ничарадан бичара, икенче урынга аптыраганнан раслаган булсалар кирәк, диде... Әгәр аның фаразы хак булса, ул әсәрне исемлектән бөтенләй төшереп калдырмаганнары өчен рәхмәт әйтергәдер, бәлки. Әдәби бәйгегә интернет киңлекләрендә урын бирү бәгъзе оештыручыларны әнә шундый мәзәк хәлдә калдырды һәм андый «ярыш» уздыручылар киләчәктә мондый «хата»ларын инде кабатламас, хакыйкый зарурлыкны аныклау мөмкинлегенә башка беркайчан да мөрәҗәгать итмәсләр, юл куелмас, дигәнрәк тәэсир калды... Теләгән, танышырга өлгермәгән кешегә Ләйсәннең ул хикмәтле поэмасын «Казан утлары» журналының 2011нче елгы 2нче саныннан табып укып була һәм интернет аша әлеге журнал сайтына кереп аны табу мөмкинлеге бар. Ләйсән Мөгътәсимова – юморга ифрат бай, үткен телле әдибә. 2014нче елны Татарстан язучылар берлегенең 80 еллыгы Казанда, М. Горький исемендәге ял паркы каршындагы «Корстон» ресторанында узган иде. Озак та үтми, газета-журналлар андыйга йөрәксенмәсләр дип чамалыйм, социаль челтәрдә бугай, аның ошбу шигъри шәрехләмәсенә сөрлектем: Митингта өч язучы, Калганнары посып тора; Бушлай табын, 400 әдип Һәр чыкканны сосып тора... Дөрес сүзгә җавап юк, шулайрак булды шул... Ул чактагы Берлек рәисе Рафис Корбанга рәхмәт, язучыларга шундый зур мәҗлес оештырып сый-хөрмәт күрсәтте... Сосучылар арасында булуым сәбәпле, әлеге үткен юллар минем дә касыкка бәреп, кытыкны китерде... Миндә Ләйсән Мөгътәсимованың 2014нче елны Татарстан китап нәшрияты нәшер иткән «Кыл уртасы» исемле китабы бар. Мин аны, хакыйкый шагыйрәбез, өч тапкыр Тукай бүләгенә тәкъдим ителеп, өчесендә дә бүләкләнүчеләр исемлегеннән сызып атылган, Хәсән Туфан татарның Анна Ахматовасы дип зурлаган мөхтәрәм Саҗидә апабыз Сөләйманова аһәңнәрен тоеп, кайта-кайта укыйм... Менә Ләйсәннең, яраткан шагыйрәбезгә атап язылган ягымлы шигыреннән өзек: ...Осталыкта Синнән шактый калышсам да, Синең кебек шигырь язам, әлбәттә, мин! Бәлки берәр ерак туган апамдыр Син? Бер нәселнең чыбык очы Әлмәттә? – дим. ...Ә бәлки, мин ялгышамдыр, Саҗидә апа?! Ә бәлки, дим, бу очраклы охшашлык бер? Ни булса да, миңа син бик якын кешем! Тик язмаган аңлашырга очрашып бер... Ни кызганыч, миңа да шигырьләре белән әсир иткән Саҗидә ханым белән дә, аның талантлы дәвамчысы Ләйсән сеңлекәш белән дә бер тапкыр да очрашып сөйләшергә туры килгәне булмады. Ләйсән язганнардан ихласлык бәреп тора. Шундый шагыйрәнең Язучылар берлегенә кабул ителмәвен гариза язасы килмәүдән генә, дип аңлатасымы икән? Шагыйрь Роберт Миңнуллин хакимият үз иткән, кайгырткан әдипләрне «обойма»дагы каләмзатлар дип тәгаенләгән иде. Бер мәлне әнә шундый әдипләребез, роман-эпопеяләр, трактатлар тудырып аргач, поэмалар сырлап йончыгач, афоризмнар жанрына күчеп, фәйләсуфлыкка дәгъва кыла башладылар, һәм төп әдәби журналда «баттализм»нар, «батуллизм»нар, «кәримизм»нар һәм башка «изм»нар ташкыны пәйда булды. Алар «Матбугат.ру» сайтына да үрләде. Әлеге ноу-хауга байтак каләм тотучылар, шул исәптән мин фәкыйрь дә игътибар иттек һәм Ләйсән дә битараф калмаган булып чыкты. Иң әвәле ул «Матбугат.ру» сайтына ошбу шигырен элде: Мәртәбәле аксакаллар яңа жанр уйлап тапкан, Һәр язучы шул жанрга үз исемен җайлап таккан. Батуллизм – Батуллада, Баттализм – Фәнзаманда, Әмма әйтем, күпме измә, әйтем инде һәр заманда. Әдипләрнең әллә иҗат чишмәләре кипте микән? Әллә дулап, Пегас аты башларына типте микән? Аннары алар иҗат иткән афоризмнарга мөнәсәбәтен белдереп, әлеге экспериментны димме, фәнни телдә экскремент төшенчәсенә туры китереп, татарчалап «б.г.-зм» дип бәяләде. Аларга үз төзәтмәләрен турылады. Һәм аныкылар янәшәсендә шәп әдипләребез укмаштырган җөмләләр шактый тоныкланды. Нәрсәнең ничеклеге аңлашылсын өчен берничә мисал китерик. Менә Фәнзаман ага Батталның «баттализмнар»ы: *«Айлык пенсияң түзәрлекме?» дип сорамагыз. Түзәрлек! Соңгы егерме тугыз көне генә бик авыр уза... *Кайбер патшаның сәясәте үз шамакаен да көлдерә. *Тешләреңне саклыйм дисәң... телеңне кыска тот. *Уянган милләткә бишек җыры җырлаучылар күбәеп китте. Ләйсәннең боларга ирештерүле «җаваплары»: *«Исәнме?» – дип сорамагыз, исән булмасам, үлгән булыр идем. *Кайбер патшаларның шамакае да елата. *Тешеңне саклыйм дисәң, б. к чәйнәмә. *Йоклаган милләткә матәм маршы уйнаучылар күбәеп китте. «Ләбибизмнар»дан берничә үрнәк: * Минем иң куркыныч дошманым – үзем. * Тау күрмәгән бәндәгә түмгәк тә биек. * Гашыйк булган саен шигырь язса, кәгазь җитмәс иде шагыйрьгә. Ләйсәннең җавабы: * Куянның иң куркыныч дошманы – үзе. * «Куян тауга менсә дә түмгәк астына кача». * Шигырь язган саен эче китсә, кәгазь җитмәс иде шагыйрьгә. «Кәримизм»нардан: * Дәшми калу – үч алуның бер төре. *Татар үлгәннән соң да өч көн яши ала. *Кәрлә патшага бил бөгүе кыен. Ләйсәннең җавабы: * Дәшми калу –телсезлекнең бер төре. * Татар туарына өч көн алдан тибенә башлый. * Кәрлә патша күрешкәндә үк бил бөктерә. «Гаффаризмнар»дан: * Сезгә мин кирәк чакта мин – бар, миңа кирәк чакта сез – юк. * Үлүе авыр, яшәве – авыррак. * Беркем дә безнең өчен үлмәс, үзебезгә туры килә. * Сукыр әби әйткән: күрше тавыгы керсә, куып чыгармагыз, дигән. Ләйсәннең җавабы: * Гел кирәк кеше үзенә бер кирәкле кеше табалмас. * Дөнья газабы мең – үтелә, Әҗәл газабы бер – үтерә. * Башкалар өчен җанын бирәм дип уйлаганнар да, җаннарын ходайга бирәләр. * «Сукыр тавыкка бар да бодай» дип, авыл халкына срогы чыккан азык-төлек кайтаралар. Зиннур Мансуров һәм Батулла әйтемнәре интернетка эленмәү сәбәпле, Ләйсән үзенчәлекле һәм тапкыр версияләрдән мәхрүм калды. Шундый әдипләргә игътибар күрсәтмәү әдәп вә мантыйк киртәсенә сыймас, аларны үпкәләтер, дип, газета укучыларны, әлеге авторларның зиһен сандыкларыннан чыккан җәүһәрләрен «Казан утлары» архивыннан юллап табып, Ләйсән үрнәгендә үз сөземтәләрен язарга димлим. Һәм шәхси үрнәк күрсәтеп, үзем дә бер-ике фаразымны тәкъдим итеп карыйм: Зиннур әфәнденең бер әйтеме: «Чәнечкеле тимерчыбыктан гөслә кыллары ясап булмый». Бу уңайдан минем фараз: «Бу кадәр зирәк нәтиҗәгә шәхси тәҗрибәләр аша гына килеп була...» «Батуллизмнар»дан сыңар мисал: «Элек хатыннарның чәче озын, акылы кыска иде, хәзер чәче дә, акылы да кыска. Элек ирләр акыллы-сакаллы иде, хәзер сакал да юк, акыл да». Минем фараз: «Элек «Сакалы бар, акылы юк» табышмагы гадәти бакчаларны кыркучы кәҗәләргә кагылса, инде әдәбият бакчасын таптаучыларын да иңли сымак? Ләйсәннең бер шигырендә: «Бүген нигә берсе дә юк? Әллә кая киттеләр, Сүккәннәр дә, сөйгәннәр дә Бар да ятим иттеләр», – дигән күз яше аша елмаюлы юллар бар һәм ул: «Бүген туган көнем иде, «искә алсын ник берсе...» дип тәмамлана... Менә мин шундый гаҗәеп талантлы шагыйрәбез булуын искә алырга һәм моң-зарларын хәл кадәри таратыр өчен «Безнең гәҗит»кә хат юлларга булдым... Ә башка тагын кая язасың?.