АЛАМЫ , ӘЛЛӘ КОЛАМЫ ?

     
   Минем тарафтан түбәндә язылганнар мәсъәләгә  бер караш, мәгълүм бер ноктадан, яки почмактан   шәхси бәяләмә . Аңа карата үзгә, капма-каршылары тууы да табигый.. Гомумән, һәр әйтелгән фикергә, дөресме ул, түгелме, каршы төшәрлек логик корылышлар оештырып була. Әйтик судта прокурорның кап-кара дигәнен адвокат ап-акка чыгару белән мәшгуль һәм киресенчә.  “Татарстан яшьләре” сыман үз көнен үзе күрүче, дәүләт асрамасында булмаган  асыл, ирекле  матбугатта  бер үк мәсъәләгә карата төрле фикерләргә урын бирелә.

          ...Быелның 23 март санында “Т Я” газетасында тулы бер бит булып басылган, язучы Рашат Низамиев галим һәм язучы Тәлгат Галиуллиннан алган кызыклы интервьюсендә, “сугыш вакытында Сталин ачтырган татар бүлеген көчле бер факультет дәрәҗәсенә күтәрү ,  филология фәннәре галимнәренең санын ишәйтү һәм татар филологиясе бүлегенә бәгъзе елларда 120-140 студент кабул  итә башлау казанышлары бәян ителә...  Әңгәмәдә әлеге саннарның сыйфатка  күчеше,   дипломга ирешкәннәрнең  чакырышлары, кылган   гамәлләре , сүзсез дә уңай булуы аңлашыла, дип санап микән, тәсфилләнми калдырылган... Әлеге язманы укыгач,   А.Меняйлов ысулында капма-каршы  фикер корылышы тәкъдим  итәсем килеп куйды.

          ...Сугыш вакытында, Ленин исемендәге университет куенында Сталин чорында, Муса Җәлил һәм аның көрәштәшләре хаиннәр дип саналган чорда шундый бүлек ачуның максаты туган телебезне  күз карасыдай саклау һәм үстерү өчен булганмы, әллә булачак фән кандидатлары һәм докторлар тырышлыгы белән, әнә шул дәрәҗәләре хакына,  бай,  мөкәммәл, гүзәлләрдән гүзәл татар телен, гасырлар дәвамында туганнарча аралашулар аркылы  ирекле рәвештә  кабул ителгән  гарәпчә һәм фарсыча алынмалардан катлам-катлам арындырып, буш урыннарны  рустан, рус теле аша европа халыклары телләреннән булган сүзләр белән ямаштырып, ахырын укыганда башында ни хакында сүз барганын оныттыра торган тимер-бетон кагыйдәләр корыштырып,  гавәм теле дәрәҗәсенә төшерү күздә тотылганмы? Башкорт алфавиты башкорт теленә ятыш, логикага буйсына. Ә татарныкы? Элек кулланышта булган гарәп һәм латин графикасында телебез яңгырашы өчен   зарур каты “г” һәм каты “к” хәрефләре алып ташлануы бер хәл, гарәп, фарсы алынмаларына алмашка кертелгән рус, европа халыклары сүзләрен татар фонетикасына буйсындырмый, рус мәкамендә яңгыратылуын кайгыртып әлифбабызга чит хәрефләр өстәлүе, телебезне ямаулыклы, тумыштан хәерче итеп күрсәтүне хәл итә  түгелме?

         “Карга” сүзе татарча мәгънәдә аңлашылсын өчен  бүгенге татар алфавиты мөмкинлекләрен файдаланганда, аның һич югы  “къаргъа”    дип язылуы мәслихәт сыман, чөнки мондыйны укыган замана татары йөк ( дөресе “карго”)хакында сүз бара , дип ялгышуы мөмкин. Ә  “сәгать” дигән язылыш мантыйгын мин фәкыйрь. хәреф таныганнан алып бүгенгәчә, аңлый алганым юк. Ни өчен  “йәш” урынына яшь, ә “йәшел”  түгел, ә “яшел”, дип языла? Укылыш сүз яңгырашына хилафлык китермәскә тиеш сыман? Һәр телнең үз көе, моңы була.  Өстәмәләр  аның көен  боза, моңыннан  яздыра... Бүгенге  такмакчыл, өч нота арасында әбәләнүче, татар җыры дип тәкъдим ителә торган , әти, әни, хәләл җефет, туган тумачаны котлаулы, аларга рәхмәт укулы, бәгъзеләргә,  “тегеләй итегез”, болай булыгыз”, дип , изүе ачык “сәхнә абыстае”, күсә ( сакалсыз) “сәхнә мулласы” сыйфатында акыл өйрәтүле эшләнмәләрнең чишмә башы  бозык әлифбага барып чыкмыймы икән?

          Әлеге факультетның иң әһәмиятле  казанышларыннан берсе,    абажур-абажур, синтаксис-синтаксис  кебек әйләндерелешләргә  бай татарча-русча һәм киресенчә сүзлекләр булдырудадыр, бәлки? Халык җәүһәрләре, дип тәкъдим ителгән, миллләттәш галимнәренең, студентларны да җәлеп итеп гамәлгә куйган “Татар халык әкиятләре”, “Татар халык табышмаклары” кебек китапларның бюджет акчасы хисабына  дөнья күрүләреме? “Татарстан яшьләре” газетасының 2012 ел 1 ноябрь санында басылган “Бу ни бу?» исемле мәкаләмдә, әкиятләрнең нигездә балаларга адреслануын искәртеп,  Галимҗан Ибраһимов исемендәге тел, әдәбият һәм тарих институты ышыгында дөнья күргән ике томда, һәм шулар нигезендә басылган “Татар халык әкиятләре” атлы китапларда  чәчләрне үрә торгыза торган эчтәлекле эшләнмәләр туплануы, һәр бүлектән мисаллар китереп  бәян ителә.“Наян төлке” дигән , “бүре китү белән төлке моның ике баласын суеп ашап бетерә”, дигән  җөмләле әкият әле иң куркынычы түгел. Анда  адәм итләре белән туенучы диюләр, әрдәнәләп өелгән кеше мәетләре турындагылары да  бар...  “Татар халык табышмаклары” дигән, төзүчесе филология фәннәре докторы, дип тәкъдим ителгән китапны укыгач, күңелне янә сагыш басты... Әйтерсең  халык җәүһәрләре дип тәкъдим ителгән әкиятләр, табышмаклар, студентларның  экспедициягә чыгып, әллә ни  юнәтми кайткач( кайда, кем сине андый җәүһәрләр белән көтсен?!), зачет алу хакына, китап булып басылган башка халыклар фольклорын тегеләй - болай йолкыштырып, ашык-пошык, үзләреннән өстәштереп үзгәртеп  тәпәләгән  кәлҗемәләре... Халкыбызның “Гөлҗамал”, “Кара урман” кебек  затлы җырларын дөньяның иң атаклы оркестрлары озтылышында, иң -иң затлы залларында яңгыратырлык икәнлеген онытмасак, әкиятләребез, табышмакларыбызның да бик югары зәвык таләпләренә җавап бирергә тиешлеге аңлашылса  кирәк... Әлбәттә андый байлык та  әз-мәз сакланган, тик булган кадәрен чүп - чар белән күммәскә иде бит...

             Теләсә нинди фән төгәл логикага буйсына. Әгәр татар филологиясе дигән фән үзен татар телендә аңлата алмый, чит-ят терминнарына кереп баткан, адаштырылган икән, моны ничек аңларга? Кандидатлык, докторлык титулына ирешү хакына логикадан тайпылу, татар филологиясе дигәннәренең фән булуын сорау астына кәшәләмиме? Яки фән дип саналуы шартымы бу? Матбугатта  әлифбабызның ашык-пошык тәпәләнүен Сталин чорына бәйләп аңлатулар булды. Ләкин ул чордан соң күп сулар акты.  Б.Н.Елъцин чорында аны төзәтү генә түгел, хәтта алмаштыру мөмкинлеге дә булды. Латинчага кайту проектын эшләү парламент тарафыннан татар филологларына тапшырылып, алар эшне форсат беткәнчегә кадәр  максатчанмы, аңсызданмы суздылар, дип истә калган. Гамәлдәге,  күрәләтә ятларга тез йөгенүле әлифба кече яшьтән рухи мескенлеккә, икенчелеккә оеткы салу хәсиятенә ия булып аңлашыла, миңа калса. Бәлкем яраткан газетабыз битләрендә төче мәдхияләрне, үзара сокланышуларны  чак кына куеп торып, шул өлкәдәге  кандидатлар, докторлар,  академиклар үзләренең чакырылышларына бәя биреп, һәм алар белән беррәттән фидакарь татар теле укытучылары да әлифбабызга карата  үз карашларын  белдерерләр? Бәлки татар теле дәреслекләрен әзерләүгә туган телебезгә гашыйк техник белемле  шәхесләребезне дә җәлеп итәргә  вакыттыр? Әнә, мәктәптә дә, вузда да  математикадан гел бишлегә  укыган Җәлил хәзрәтнең   мәктәп балаларына адресланган китабында дин тәгълиматы дәресләргә бүленештә, математик төгәллектә, гади һәм аңлаешлы , бер генә дә буш сүз кыстырылмыйча, саф татарча шәрехләмәләр аша тасдыйкълана...

           Тукай, халкыбыз хакында, “ зур ул, әдип ул, шагыйрь ул”, дип искәрткән икән, димәк ки, аны үстерү хакына оештырылган әдәби әсәрләр бәйгеләрендә бәяне халык, шул исәптән әдәбият сөюче төрле профессия вәкилләре куя ала, һич югы алар фикере дә исәпкә алынырга тиеш сыман. Безнең очракта  әлеге вазифа нигездә  бары тик бер өлкә белгечләре җилкәсендә , һәм шуның нәтиҗәсе буларак микән, бәйгеләрдә һаман бер үк кешеләр җиңү арты җиңү яулый. Мин фәкыйрь  шул уңайдан, конкрет мисаллар китереп, 2016 елны, “Идел” журналында   “Гаделсез ярыш аяусыз һәм мәгънәсез” була дигән мәкалә    бастырган идем. Тик ни хикмәт, бәян ителгән фактларны кире кагышлы, каршы төшкән яки хуплаган язмалар  күренмәде... Дәшмәү –ризалык билгесе, дип аңлыйсы  микән  инде моны?..

         И.В.Сталинның “Кадрлар барысын да хәл итә” дигән сүзе бар.   Өйгә ут төртүчене  янгын сүндерү оешмасы җитәкчесе, педофилны (сабыйларга карата җенси бозыклыкта фаш ителүчене) балалар бакчасы мөдире, сугыш чукмары хулиганны полиция җитәкчесе, ялган акча ясаучыны финанс министры, чүплеккә чыгарып демонстратив тәртиптә әдәби китаплар өеп яндыручыны китап палатасы җитәкчесе яки әдәби журналга баш мөхәррир итү , фахишәне милләт әхлагын кайгыртучы буларак дәүләт бүләгенә тиендерү яки парламент әһеле вазифасына ирештерү, хаингә  хөкемдар мантиясе кигезү кебек әкәмәтләр мантыйк киртәсенә сыймый. Кичәге коммунист җитәкчеләрнең рентачыга, рибачыга әверелүләре дә  башка сыймаслык нәрсә.  Тик тормыш үз төзәтмәләрен кертә тора. 

          Кабатларга мәҗбүрмен, монда бәян ителгәннәр,  тик  шәхси һәм шартлы бер караш кына. Әгәр тәгәрәтелгән шик- шөһбәләрне  өлешчә булса да (тулаем икән тагын  да  әйбәт) чәлпәрәмә китерерлек  җаваплы язмалар дөнья  күрә икән,   бик  хуп...

  "Т, Я" газетасы,27 апрель 2017 ел.

БАТУ ҺӘМ ЧУМУ

                       

           Кызым  Төркиядә урнашкан  Русия фирмасында эшләве сәбәпле, Истанбул каласына   баргалап торыла. Гүзәл Босфор яры буйлап тәпиләгәндә гашыйкларны һәм туристларны үзенә җәлеп итүче “Кыз күләсе”  атлы манара тирәсендә чуар шароварлар кигән чегән хатыннары  хуҗаларча салмак адымнар ясап йөренүләре игътибарны җәлеп итә. Алар узган барганга чәчәк бәйләмнәре тәкъдим итә, шул кәсеп белән дөнья  көтәләр бахыркайлар..  Бер көнне оныгым белән шул тирәгә якынаеп килгәндә ул , һич көтмәгәндә, соклану  белдереп,

-          Бабай, күрче, карабатаклар! – дип кычкырып җибәрде.

       Оныгым бармагы белән ханымнарга түгел , ә диңгезгә ымлый иде. Ә  анда руслар дайвер үрдәкләр , нырок дип атый торган кошлар өере йөзә... Әлеге кара төстәге  үрдәкләр суга чумалар да бик озак калыкмый астан йөзеп баралар .  Төрекләр аларны, “бату”  сыйфатларына  бәйләп исемләсә, без татарлар “чуму” фигыленә басым ясап, төрекләрнекеннән һич ким булмаган  үзенчәлекле исем  тапкан булыр идек, әгәр кирәксенсәк...Әйе, әгәр алар Татарстанда, гомумән  татарларның тарихи  ватаннары төбәкләрендә  яшәгән булсалар...

         Шушы кошлар белән танышу сүзләрнең килеп чыгышы белән кызыксынуымны уятты , кыздырды ләбаса. Әйтик русларда “карапуз” дип бәләкәй таза малайга әйтәләр. Ә асыл  мәгънәсен тулаем аңлау өчен  рус теле генә җитми, татар телен дә белү зарур...Кара бүксә дигәнне аңлата түгелме ул төшенчә?   “Кутерьма” сүзе исә, үтә катлаулы вәзгыятьне , халыкчан рухта,артлардан җил чыгартуга кайтарып калдыра, шундый  метафора ярдәмендә  хәлне ассызыклый...

         Бара тора тел белән кызыксыну уяну  фәкыйрьне  сүзләр, сүзлекләр дөньясына  суырып алды куйды...

         Интернетта,  “Мәгариф” һәм “Гаилә һәм мәктәп” журналларының гомуми порталында  3000  сүздән торган “Татар исемнәренең   яңа аңлатмалы сүзлеге” рус һәм татар телләрендә тәкъдим ителә. Русчасы, “сүзлек  татар язучылары һәм шагыйрьләренең, унөченче гасырдан башлап хәзергеләрне дә кертеп, сөйләм теле (лексикасы) һәм төрле фәннәргә караган татар дәреслекләрендә кулланылган материал нигезендә  төзелде, дигән искәрмә белән тәкъдим ителә. Мин фәкыйрь 2005 елдан бирде Татарстан Язучылары Берлеге әгъзасы буларак бу  башлангычка  катнашым юклыгын  белдерергә ашыгам... Кызык , менә шушындый  татар исемнәре сүзлекләре мөселманнарның “Умма”  һәм  кешелекнең гүзәл өлеше өчен дигән искәрмә белән KAZANLEDI.RU  сайтларында да пәйда булган...

         Шунысы да мәгълүм булсын, телгә алынган сайтлардагы   сүзлекләр бар да бердәнбер чыганакка , Гомәр Саттар-Мулилле (Гомәр Фәиз улы Саттаров)  нәшер иткән”Татар исемнәре ни сөйли?” атлы , Казанда “Раннур” нәшрияты 1988 елны бастырып чыгарган, 488 биттән гыйбарәт китабына сылтама ясый. Сайтларда татар исемнәре дип тәкъдим ителгән шул сүзлекләрне ачам һәм замандааш милләттәшләр өчен минем карашка ят, сәер, мәзәк , Бабахан, Бабахуҗа, Бабаҗан, Багыш, Барак һәм башка шундый үрнәкләргә юлыгам. Сәерлек “Б” хәрефенә караган исемнәр белән генә чикләнми, әлбәттә. Укый торгач, арада сирәк-мирәк  күз күргән, колак күнекккән  аталышлар да очраштыра. Мисал өчен менә мондыйлар :

Рабит- (муж)(араб)  Связной.

Разиль –(муж)(араб) Избранный

Рафис –(муж)(араб) Заметный, популярный.

Рем(Рим) , Римма- (лат)- от города Рим или революция мировая.

Риза,Рида –(муж) (араб) Избранник.

Роберт      -(анг) Прелестный.

Батулла – см. Бейтулла – священный камень  Каабы.

         “Татар язучыларының  сөйләме нигезендә  (13 гасырдан башлап  бүгенгеләренеке дә кереп) төзелгән сүзлек”ләрне укыйм да аптырыйм һәм гаҗәпкә дә калам. Аларга  Язучылар Берлегенең элекке җитәкчесе Рафис Корбан исеме эләккән , рәхмәт төшкере, ә хәзергесенеке  ни хикмәт, төшеп калган.  Сүзлек төзүче  хакыйкый автор, яки  авторлар  Данил Салихов андый дәрәҗәгә үк ирешер, дип бер дә чамаламаганнар  күрәсең....Ә менә халык    язучысы Тукай бүләге лауреаты Рабит Батулланы  (Роберт Мөхлисович Батуллинны)зурлаганнар,  әти-әнисе кушкан исеме  дә, әдәби тәхәллүсе  дә онытылмаган һәм алар исем, дип тәкъдим ителәләр. Мин төрле китапханәләргә кереп,     байтак тугандаш төрки халыкларның сүзлекләрен актарып,  әлеге сайтлардагы сүзләрне эзләп бактым.1958 елны Өфе каласында басылган башкорт-рус , 1965 елны Мәскәүдә чыккан кыргыз-рус,1969 нче елны Фрунзе каласында басылган кыргыз теленең аңлатмалы сүзлегендә, 1965 елны Мәскәүдә чыккан кумык-рус сүзлекләрендә  алда китерелгән исемнәрне очратмадым...

          1963 елны чыккан тулы гарәп-рус сүзлегендә , гарәп хәрефләре белән бирелгән РЗИЛ (бәгъзе сузык авазлар тәҗвид кагыйдасе буенча  хәреф астындагы һәм өстендәге сызыкчалар белән бирелгән) – “подлый”, ягъни “әшәке”, хур, начар, дип тәрҗемә ителгән. Минск каласында 2000 елны “СОЛ” нәшрияты чыгарган  Русча-төрекчә, төрекчә-русча  сүзлектә ракип-конкурент, ракипсызлык –монополия,  резил –позорный, резиллек – позор , дип бирелгән.Истанбулда “Мерчек” нәшрияте мәктәпләр өчен чыгарган сүзлектә дә  ,төзүчесе Рәшит Куру, телефоны (0212)51237-55, шундый ук тәрҗемә. Хәер 1979 елны ( авторлары К.Х.Хәмзин.,М.И.Мәхмүтов.,  Г.Ш.Сәйфуллин) гарәпчә-татарча –русча алынмалар сүзлегендә дә  бу,  шулай.   1903 нче елны чыккан тулы гарәп-рус сүзлегендә дә, аяныч ки,  рәзил, риза, рида – “избранник”  дип тәрҗемә ителмәгән. Риза , Рази- риза, разый булучы,  диелә. Һәр өстән  чыгарга җилгә “ярхәмикаллаһ” , дип хуплап торучы инде, ягъни мәсәлән. Бәлки, бүгенге вәзгыять , Гамил Афзал язганча “күтәр дигәч кулны күтәрәм, төшер, дигәч кулны төшерәм” дигән ысулга корылышлыларны “сайлап алынган», «избранник» дип санарга җирлек бирәдер бәлки?...

             Мәгълүм ки , татар исемнәрендәге “улла” кушымчасы “Аллаһ” дигәнне аңлата. Әйтик , узган гасырда киң кулланышта булган  исем –Төхбәтулла, Аллаһ бүләге мәгънәсен йөртә. Татар фамилияләрен ясаганда совет чорында исемнәрдәге дини мәгънә    йөген кыскарту  гадәти хәл булган. Гомумән халкыбыз  озын исемнәрне кыскатуга һәвәс. Мин үскән Юлбат авылында Кәримулла агайны Кәрмә, Хәбибрахман абзыйны Хәйби, күрше Сатыш авылыннан сабакташым Хөрмәтулланы Хөрми дип йөртәләр иде. Ә болардан Кармиев, Хайбиев, Хурмиев кебек фамилияләр ясау, теләк булганда, ике тиен бер акча. Татарстанның беренче президенты да үз  фамилиясенең   ясалышын  шул дулкында аңлатканы булды.Ни өчен бу хакта  тәфтишләп азапланам, әдәби тәхәллүсне исем дип тәкъдим итү, мин  фәкыйрне бераз аптырашка калдыра.  Әгәр аны бер генә кеше, җитмәсә тәхәллүс сыйфатында гына йөртә икән,  исем статусы бирү арттырып җибәрү булмыймы икән? Хәер, могътәбәр  язучыбызның  фанат укучылары үз балаларына Батулла дигән исем куя башлаган булсалар, бигайбә, әйттем исә кайттым...

         Батулланы  Бәйтулла дип аңлату да , миңа калса ике яклы. Әйе, охшашлык бар. Ләкин бу юл белән китеп  әллә кайларга барып чыгарга мөмкин. Мисал өчен раши – гарәпчәдән тәрҗемәдә ришвәтче, ә рашид – дөрес юлдан баручы  була. Янә килеп  төректә “будала” –ахмак, буталган, ә гарәптә “батыйл” –бозык дигән мәгънә йөген йөртә...Инглизләр Россияне – раша диләр. Моннан чыгып Рашат, исемен  россиянинга турылыйкмы? Элемтәче, связной, дигән исемнең дә, алайга китсә, гади халык телендә “шакып торучы”, “стукач” , дигән  мәгънәләре бар. Аннары инде, “иммунитет” терминын  “имине тот”ка тәрҗемә итәргә дә ерак калмый...
 

           Батулла  -Бату һәм Аллаһ дигән өлешләрдән тора. Телгә алынган  “татарча исем” сүзлекләрендә Н.А.Баскаковка сылтама ясап, монгол телендәге “бата”-көчле, ышанычлы, даими” кебек мәгънәләргә ия булу ихтималы  әйтелә. Ә менә СССР Фәннәр Академиясенең “Советская Энциклопелия” нәшриятендә 1966 елда Мәскәүдә басылган  татарча –русча сүзлектә, “бату” сүзнең саф татарча мәгънәләре, “батып керү”, “наданлыкка бату”, “корымга бату”,  “каядыр китеп бату” кебек  сүз әйләнешләре ярдәмендә аңлатылган.  Хәлбуки , дин тәгълиматы нигезендә, Аллаһе Тәгале бер үк вакытта  һәркайда  (вездесущий) , аны батты   дию хилафлык. Ә менә Аның  , акыллы, ахмак яки буталган коллары булуы бик  табигый.                   Үземнең  филолог түгеллегемне  искәртми ярамастыр. Ихтимал, мине борчыган сорауларга әтрафлы җаваплар бардыр?... Ышанам,  мәкаләмә җавап шәкелендә компетентлы шәхесләрнең язмалары да дөнья күрер...

“Татарстан яшьләре”6.04.2017 ел.