Аскы катта
Йортның подвалы аша күрше бинага күчәбез. Ансында мунча, ындыр табагыдай бассейн, бильярд, кино залы, тагын әллә ниткән хөҗрәләр урнашкан. Үлгәнне белми чабынганнан соң, салкын сулы бассейнга чуму бик хозур икән, тәнеңә меңләгән инә кадалгандай була. Ирексездән тизрәк күп баскычлы ләүкә буйлап югарыга үрмәлисең. Анда кызгач, тагын салкынга чумасың. Шәбәреп чыгасың да, янә эссе кирәк. Коенып аргач, мең сихәтле үлән суларын өстән коеп, сөртенми кибендек тә чишенү залында махер халатлар киеп алдык. Галиханның хезмәтчеләре уңган, күзгә күренми генә барысын да уңайлап торалар... Без чыгышка табын әзер, хәмер-шәраб, җиләк-җимеш, яшелчә һәм кабымлыкларның ниндие генә юк. Сусынны басыйм дисәң, куыклар атып торган тәмле сулардан авыз ит, яки кайнап торган самавырдан чәй дә эчәргә мөмкин. Диварда, майлы буяу белән киндергә ясалган һәм шактый мәйдан биләгән рәсем игътибарны җәлеп итте. Картинаның астына «Җенләнгәнче» дип язып куелган. Анда мәҗлес сурәтләнә. Мул табынны ярым шәрә хатын-кызлар һәм ир-атлар сарган. Мәҗлестәшләр сәрхуш, күзләрендә ут уйный, ә кайберләренә йөнтәс койрык һәм тояк чыга башлаган... — Минем сиңа килүнең сәбәбен тәки сорамадың? — дидем мин, мөлдерәмә рюмкага үрелеп. — Һәрхәлдә, кулга алырга килмәгәнсеңдер? Зәет, син уңайсызланма, яхшы машинада йөрисең килә икән, китереп ат, сүз чынлыгы өчен черек Москвичыңны, баш на баш алмаштырам да бирәм. Бәлкем улыңны берәр чит илгә укырга кертәседер? Мондый вакытыңда аякта нык торып калу өчен кайбер позитив үзгәрешләр кирәк ул тормышта. — Безнең эштә бер сатылып дан чыгарсаң, очсызланган, сорап та тормый төртеп аударылуга калган кыз хәленә төшәсең... Син мине теге дусларың белән бутама. Галихан көлеп җибәрде. — Өч айдан пенсиягә аткаралар түгелме соң? — Каударланма, галстугыңа басарсың. Әңгәмәбезне телефон чылтыравы бүлде. Галихан трубканы алды, кем тыңлавын әйтте. Аңа борчучы озаклап нидер сеңдерергә азапланды. Азактан Галихан, анысын үзегез карагыз, диде һәм трубканы элде. — Минем белән кызыксынмыйлардыр ич? — Чираттагы янау... Бизнесмен булуның уңайсыз яклары бар инде аның. Очасың икән, мылтык төбәгәннәренә аптырыйсы юк. — Моны болай калдырып булмый бит инде? — Минем телефон «контора»га ялганган. Теләсә нишләсеннәр. — Алардан да төрлесен көтәргә була... — Кит дип әйтмим, ник килдең, дигән ди бер җиңгәчәй, абыйсы юкта кырына килеп яткан каен энекәшенә. — Эш кирәк икән, рәхим ит. Миңа, күреп торасың, синдәй егетләр кирәк. Ике катлы коттедж әнә, тәрәзәдән күренеп тора, машина бирәм, урынбасар кәнәфие бушады, әле күптән түгел генә атып киттеләр, ишеткәнсеңдер?.. Ашыкмый гына торып, каршыбыздагы тумба өстенә кунаклаган телевизорны кабызам. Якубовичның «Могҗизалар кыры» дигән тапшыруы бара икән... — Ишетүемчә синдәй акча капчыклары өчен мондый уенның үзгәрәге бар? «Иблис хозурында» дип атала. Сине шул уен аша мантып киткән, диделәр, бездән киткәч? — Бар андый уен. — Менә мин шуңа килдем. — Ә беләсеңме, уенга эләгү өчен кабахәтлегеңне расларга кирәген. — Тәүбә итәсемени? — Тәүбә ул ваз кичү белән бәйле. Үлгәч җәннәт өмет итеп. Ә монда, киресенчә, шул әшәкелегең өчен бу дөньяда әҗер дәгъва ителә... — Булдыра алмам дип уйлыйсыңмы? — Кем, кем, әмма син — кабахәт түгел! — Ә үзең? Үзеңне ничек раслый алдың соң андый сыйфатта? Син бит бездә эшләгәндә совхозың халкын коммунизмга чыгара язган кеше. Әле яңа урында да мантып киткәч, дини календарь чыгаручыларга булышкансың, язучыларга кафе ачкансың, мәчетләр, янә килеп чиркәү дә салдыргансың. Тау халкына ярдәм юлларга да йөрәгең җиткән диделәр.. Ә бит «акыллы кешеләр» мәчет хозурында халыкара рок-фестивальләр, «арткы якның алтыны» дигән конкурслы сыра бәйрәмнәре уздыра, галим яллап китап яздырып фәнни исемнәр, бонуслар ала... Галихан тирән көрсенеп куйды . — Әле алар минем каладагы «Аргамак» ресторанымда бушлай тыгына. Эчеп исереп алсалар — сугыш чыга. Тәртипкә чакырган сакчы егетләрдән, сезнекеләрне җәлеп итеп, үч алалар... Фәттахны беләсеңдер, бурычы миллионга җитте, кайчан түлисең дигән идем, кодасына зарланган. Анысы бездәге катыборынга шалтыраткан. Өчесе пайга кереп мине акылга утыртырга керештеләр бер мәл. Кызлар белән мунча кергәннәрен видеога төшертеп бәйләнүләреннән чак туктаттым. Болардан халыкка ни тоз, ни он, игелек кылу мәҗбүрияте алдында калсалар, әти мәрхүм әйтмешли, тизәкләрен мыскалга салалар... — Ә син нәрсә саласың мыскалга? — Мин чиновник түгел, ә ирекле бизнесмен. Үзем бер дәүләт. Яшермим, һөҗүмнәр булгалый, чолганышта калгаларга туры килә. Адреаналинга кытлык юк. Хәлбуки, кешеләргә игелек эшләмәсәң, куандырмасаң, мондый йөккә түзәрлек тә түгел. — Ничек уенга үтә алдың соң, алай әйбәт тә булгач? — Күпме генә изгелек эшләсәм дә, минем урыным тәмугта, — диде ул, ачы сагыш белән. — Аракы бизнесы белән шөгыльләнәм, — дип белдерүем булды, мониторда «уенга кердең» дигән язу чыкты. Уйнадым һәм оттым да бугай. Инде тагын уйныйсы килә, һәм бүтән юл да калмады кебек, минем бит егерме дүрт миллардлык мөлкәтне законга турылап, талап димме, акцияләштереп диясе микән, сеңдереп маташа кәнәфиле агайлар... Уенга кабат керә алмыйм. Кагыйдә кушмый. Ә бүтәннәрне тартырга ярый, тик үтмиләр... Инде кемнәрне генә чакырып бакмадым. Хәтта киллерны да. Экраннан «син рухи берәмлек түгел, чара гына» дигән җавап чыкты. Күрше районның райпо преды: «Мин карак, официант һәм зиначылык хадиме дә» дип әтәчләнгән иде, «эш урыныңның язылмаган вазифалары сиңа акча янчыгы булу, килгән кунакларны кызлы мунча кертеп, ашатып-эчертеп озатуны йөкли, уенга үтмәдең», дип язу чыкты. Янә бер таныш җитәкче дус бар, хатын-кыз мәсьәләсендә ут бөрчәсе, ә компьютер, «син шәхес түгел, ә фәлән нәрсәнең гәүдәләнеше» дигән бәя чыгарды. — Мин үтәчәкмен. — Җаны теләгән — елан ите ашаган. Бел: өч теләге үтәлә отучының. Берсен миңа сарыф итәсең. Дума депутаты мандаты кирәк. — Галихан, муенын кулы белән ышкып куйды, ачы көлемсерәде. — Менә болай кирәк. Калганын үзең кара. Татарстанга суверенитет сорасаң да, сүзем юк...
Хәсислеккә имтихан
Тәвәккәлләп компьютер каршына утырам. Бармакларым клавиатурада бии башлый... Мәктәптә укыган чакта, кыш көне бәдрәфкә йөгереп керүемне һәм пес итеп торган бер сабакташымның баш киемен салдырып, кая борылса да үз «чишмәсе» астында тотуымны, ә аптыраганнан, бүрекне коткару ниятеннән чүгәләгәч, шуны башына батырып киертеп чыгып йөгерүемне язам. Ә компьютерда «зек менталитетлы халык яшәгән илдә мәктәпләр өчен табигый шаяру, уенга үтмәдегез» дигән язу чыкты. Гөнаһсызга гаепләнеп, камерада җәберләнеп, асылынып үлгән бер бичара язмышын бәян итәм. — Дәүләт — көчләү аппараты. Үтмәдегез. — Болай булмый, — диде авыр сулап Галихан. Соңгы мөмкинлегең калды дускай, кая ашыгасың? Синең төнге уникегә кадәр вакытың бар. Яз, рәхәтләнеп бер шәп роман. Гонарары җилле булачак!.. Ялганлауда табибларга һәм сезгә тиңнәр юк лабаса. Табиблар, фәлән-фәләннәр итеп дәваладык дип фантазияләрен сырлый, соңыннан, пациент үлә калса очын таба алмаслык итеп һәм сез... Каза күрүче үзе тотып тапшырган җинаятьчене көн-төн, армый- талмый еллар дәвамында каулавыгыз турында... Сөялгә басты Галихан, шәхси мәнфәгате үлчәү тәлинкәсенә салынгач, итагать саклап торуны урынлы санамый күрәсең... Ярый. Рас суга кердек, димәк йөзәргә кирәк. Янә бармакларны эшкә җигәм. Роман тек роман... «...Мәктәптә укыганда хикәяләр-шигырьләр язып мавыктым. Унны тәмамлагач, университетның татар филологиясе бүлегенә барып кердем. Укуым тәмамлангач, язмаларыма мәйдан биргәләгән газетага эшкә урнаштым. «Икмәк булса җыр да була», «Дуңгызчылык — табышлы тармак» дигән мәңге искермәс исемнәр астында мин дә мәкаләләр сырладым... Телевидениегә чакырдылар. Татарча авылга кагылышлы тапшырулар бер калыпка куыла икән биредә, һаман бер балык башы: персидәтел әйбәт, малларга курмы бирә, авылда яшәргә була! Тора-бара, үз бүрттерүләремә үзем ышана башлап, каланы калдырасы иттем. Ә авыл мәктәбе укытучысының вазифалары тавык чүпләп бетерешле түгел... Баксаң, балаларны укыту, дәфтәр тикшерүләрдән тыш аның җилкәсенә сайлауларны уңышлы уздыру, авыл хуҗалыгын тауга күтәрү максатында агитаторлык, үзешчән сәнгатьне алга сөрү, кара көзгәчә, өстән өшәндергеч яңгырлар коеп торганда, колхоз басуыннан бәрәңге чүпләү, кышын колхоз базында чери башлаган шул бәрәңгене аралау кебек мәшәкатьләр өстәлә икән... Бу бит гомерлек җәзага үз теләгең белән күнү... Әле бит киләчәктә укытучының дәрестә һәр әйткән сүзен, уйлаган уен, хәрәкәтен берәмтекләп теркәү шәйләнә... Тукай Шүрәлесе сыман «Бу бәладән кем килеп йолкыр мине» дип гаҗиз калып торганда, өебез ишеген погон таккан кешеләр какты. Милициягә эшкә кодаларга килгәннәр, участковый вазифасын башкару өчен педогог белеме кулай, диделәр. Беренче эш көнем истәлекле булды. Киләм урам буйлап. Каушыйм. Кызарынам. Әле бит минем чәч тә җирән, каш-керфекләр дә ак һәм, өстәвенә сипкелләр дә мул булгач, йөз ерактан ук янып күренгәндер инде, балигъ булмаганнар белән эшләүче инспектор Хәмидуллин миңа ымлап кычкырып җибәрмәсенме: — Егетләр, карагыз әле, карагыз, милициянең йөз кызыллыгы килә! Тәмәке тартырга дип урамда, бүлегебез ишеге катында бөялеп торган булачак хезмәттәшләр дәррәү көлеп җибәрделәр. Эшләп киттем ару гына. Өч айлык әзерлек курслары үтеп кайткач, бишекле матай бирделәр. Колхозда белгеч булып эшләүче, мин укытучы чакта иренеп кенә кул чугы сузган яшьтәшләр йөгереп килеп күрешә башламасыннармы!.. Хезмәтемнең асылына тиз төшендем, иң мөһиме — үзеңә беркетелгән биләмәдә кылынган җинаятьләр ачылырга тиеш. Әйтик, ун җинаять теркәлеп, алтысы ачыкланса, ачылганлык алтмыш процент. Шул саның узган елгыдан түбән төшмәсә, мактаудан башка сүз ишетмисең. Әмма җинаятьчеләр тәҗрибәле, этлек кылган урыннарда паспортларын төшереп калдырмыйлар. Менә монысы тез астына суга, тормыш арбасы тәгәрмәченә тәпәч тыга. Димәк, сан матур саклансын өчен нишләргә? Теркәтмәскә! Ачылгач та теркәп була ич аны, нигә ашыгырга? Башкача хут калмый, теркәлгән, әмма ачылмый калганнарыннан да арыну җайлары бар. Әйтик дуңгыз фермасыннан чучка малаен «суктылар», ди. Кемнәрдер шашлык куырып, учак урынында эч-башларын, тире-тоякларын калдырып киткән. Иң әвәле арба төбенә терлек азыгы түшәп өенә кайтып баручы терлекчене туктатып, аңлатма аласың. Ул инде, урлаган силосы-сенажы өчен беркетмә төзеп вакланмасаң, ферма тирәсендә бүреләр йөрүе хакында рәхәтләнеп сөйләп бирә. ...Банка белән өч литр сөт чәлеп кайтучы сыер савучы апа моның сөйләгәннәрен шулай ук очынып раслый... Ферма мөдире дә яңа туган чучка малайларын көн дә санап, керемгә алдыра башламавың хакына рәхмәт йөзеннән, терлекчеләрен куәтләргә, яшь пионер сыман, һәрвакыт әзер... Менә милиция бүлегенә кайтасың, килеп керәсең начальник кабинетына. Җитәкчең, ут йотып сорый синнән: — Ачып кайттыңмы, асыпмы? Кәгазьләреңне китереп саласың өстәленә. Анда чучка малаеның урланмавы, ә бүре тарафыннан харап булуы бәйнә-бәйнә дәлилләнгән. Җитәкчең, эш кузгатылмау турындагы карарыңа ашыгып имзасын сырлагач, прокурорга юл тотасың. Сукрана-сукрана булса да анысы да кулын куя. Нәтиҗәдә, эш күрсәткечләрең ал да гөл. Шеф, минем эшчәнлектән мәмнүн икән, ОБХССка, яки җинаятьләр эзләү бүлегенә оперативник булып күчәргә тәкъдим ясады. Шунсыз синнән урынбасар ясап булмый, ди. Яңа эштә очраклы ачылган җинаятьләр уңаеннан хикәя, повесть хәтта роман уйлап чыгару зарур булып чыкты, имеш син җинаятьчене эзәрлеклисең, бер-бер артлы берсеннән-берсе тапкыррак чаралар күрәсең, ә ул тоттым дигәндә генә һаман-һаман ычкынып китә, шамбы балыгыдай кулдан шуа, күз алдыңда парга әйләнә! Әмма муенына ыргыткан элмәгең көннән-көн кыса бара һәм мәкерле җинаятьче, җилкә чокыры белән синең сулышны тоюдан гаҗиз булып, каушый, ялгыша башлый да җып-җылы килеш салган җылымыңа үзе үк барып керә... Талант та бар, фантазия дә җитәрлек, университетта алган белем дә ярап тора. Әле бит милиция мәктәбендә каракларны, канун бозучыларны төпсез чуманга утырту фәнен дә сеңдерделәр. Әлбәттә, сырты саргайган җинаятьчеләр бу китапны синнән күбрәк укыган. Шуннан ни?.. Аларны алдый алмасаң аптырыйсы юк. Аның каравы гавәм күзенә шул махсус белемеңә таянып күпме кирәк төтен җибәрәсең... У-уу, мин язган кыйссалар: теләсә кайсы буенча хет спектакль куй, хет кино төшер. Иманым камил, экраннарга чыккан фильмнар безнең ишеләр сырлаган әкиятләргә нигезләнгән... Тагын бер ысул бар икән әле безнең арсеналда. Ачылмый асылынып калган «эш»ләрне берәр җитдирәк җинаять кылып эләгүчегә «тегеп» була . Аны шуңа күндерәсең. Бездә бит Америка түгел, кылган җинаятьләр өчен каралган сроклар кушылмый... Авыр җинаять өчен тиешле зуррак срок, бүтән җинаятьләр өчен тиешле бәләкәйләрен «йота»... Кыскасы, милицияне финанслап куәтләндермичә дә күрсәткечләрен күркәм тоту өчен хутлар калдырылган... Бездә бит һәр ведомство закон проектын үзенә кулай итеп үзе әзерли. Ятим бала үз кендеген үзе кисә диләрме әле. Ә депутатлардан шуларны хуплату, кем әйтмешли, «үзе бер роман». Мин үстем. Калага күчерделәр. Министрлыкка алу хакында да сүз булган бугай. Әмма аңа хәтле булган бер вакыйгага тукталмый үтү ярамастыр. Мөгаен нәкъ шул чактагы гамәлләрем уенга узу-узмавымны хәл итәр дә... Эш болайрак булды. ...Бер эшмәкәр, бурычка алган акчасын түләмәгән. Тимер юлда озаткан товары вагоны белән югалган һәм бу алган кредитларын каплый алмый. Моңа яныйлар. Бүтән чарасы калмагач, безгә килгән. Ә бүлекнең мөмкинлеге чикле, яныйлар дип килгән һәркемне сакларлык хәле-куәте юк. Шеф моңа шуны төшендерде, үзең ялласаң гына инде, — ди. — Акчам булса түләп кенә котылыр идем, — ди бу. Әңгәмәгә мин кысылдым. Үземнең этне алып торырга тәкъдим иттем. Эт зур минем, ашарына һич җиткереп булмый. Эш өчен файдалы югыйсә, әмма бүлегебез чыгымнары исемлегендә шуны туендырырлык паек каралмаган. Алдырны үзем алып бардым гозерчебезгә. Эшкуарның хатыны әкәмәт чибәр икән. Күренеп тора, бер-берсе өчен өзелеп торалар. Әлеге егет бизнеска да хатынын бәхетле итәм дип керешкән булган күрәсең һәм башта эше тәгәрәп барган. Аннары чатаклык чыккан. Кредиторы әйткән, хатыныңны миңа сөяркәлеккә озат, бурычыңны кичерәм, дигән. Бу тегенең бугазына ябышкан. Нәтиҗәдә срок куеп, типкәләп озатканнар... Атна үттеме-юкмы, бар да тәмамланды, оператив төркем белән фаҗига булган урынга миңа чыгарга туры килде: үзен дә, хатынын да, минем этне дә өйләренә кереп атып чыгып киткәннәр... Кайткач, начальник кызыксына: — Ачып кайттыңмы, асыпмы? Белеп торам инде, хәле мөшкел, узган атнада министрлыкта, коллегиядә өшкереп кайтарганнар, күрсәткечләр тагын да түбән тәгәрәсә артына тибеләсен төшендергәннәр. Агаем, өметсезлек белән кулын алга селти. — Заказлы үтерүнең кайчан ачылганы бар? — дип авыр сулый. — Бернинди заказлы үтерү дә булмаган, — дим мин, татлы көлемсерәп. — Нәрсә, нәрсә? — Ул яшәгән элитный йортта безгә очып кергәли торган бер төнге күбәләк бар. Анда шул очрап тора. Әлбәттә очраклы рәвештә. Ул менә нәрсәләр хакында җиткерде, рәхим итеп аңлатмасы белән танышыгыз. Бу хакта «күбәләгебез» гәҗит журналистының да колагына токмач элде. — Кая, бир әле монда... Аңлатмада «төнге күбәләк» бик тә гыйбрәтле кыйсса бәян итә. Баксаң ул бизнесмен хатынының танышы булган. Хатын бәлагә таруларын сер итеп кенә моңа «тишкән», ирен коткару хакына хәтта панельгә чыгарга әзер булуын әйткән, бай клиент табасы иде дигән. «Күбәләк», бизнесмен ире өйдә юк көнне моны төнге клубка алып бара һәм шунда бер бай оригинал белән таныштыра. Артыграк хәмердән авыз иткәнгәме, ханымыбыз чишелеп китеп, хәлен тәфсилләп аңа да аңлатып бирә, «на всё согласна» дип тә ычкындыра. Теге агай шунда ук кесәсеннән алып, пачкасы белән валюта тоттыра һәм өенә чакыра. Өйдә шул ачыклана: ханым белән ир үзе түгел, ә аның эте кавышырга тиеш, имеш... Бер атна вакыт узгач, хатын әлеге бәндәне үзе эзләп таба... Теге риза була. Ханым үзе кичергәннәрне энәсеннән җебенәчә «күбәләк»кә яшермичә сөйләп барган. Ә фаҗига көнне бизнесмен ире көтмәгәндә кайтып кереп хатынының маҗарасына юлыккан һәм башта аны, аннары этне, аннары үз-үзен атып үтергән... Шеф укып бетерде һәм авыр сулап: — Мәрхүмнәрнең туганнары тавыш-тын чыгармас микән соң? — дип куйды. — Мондый гайбәтнең кемгә кирәге бар? — Ә син бер дә курыкмыйсыңмы? — Нәрсәдән? Теге «күбәләк»не тыңлаган журналист, шушы уңайдан миңа да сораулар яудырды. — Ни дидең инде? — Күк бия саташуы, — дидем. — Ә теге кредиторны йолкып карасак? — Өметсез эш. Ул бит Ганиевкә туган тиешле. Аннары безнең кулда нәрсә бар соң ул кадәр? — Шулай дисеңме?.. Икенче көнне үк «журналист тикшерүе» гәҗиттә дөнья күрде. Башта андагы «версия» белән килешмәгән хәлдә, мәрхүмнең туганнарын тинтерәттек. Гәҗиттә фамилияләр язылмаса да, ямьсез фаразның кем хакында икәнен алар тиз төшенде. Һәм чын гаеплеләрнең фаш ителүенә өмет өзделәр күрәсең, эшебездән нәтиҗәлелек таләп итеп йөдәтүләрдән тыелдылар. Һәм абзагыз, тәвтишләү срогы чыкты дигәндә, «журналист версиясе» белән килешеп, эшне ябып та куйды... Башлыгыбызның артына типмәделәр. Туган ягымда мин кызыккан урынга вакансия ачылу белән, мөмкинлекләрен эшкә җигеп, ул миннән котылды, мине үзеннән коткарды... Язудан туктадым. Ә компьютер дәшми, гөжли дә гөжли... Галихан бер утыра, бер тора, бер сәерсенеп беренче күргәндәй миңа карап ала... Дулкынлана... Менә монитор тарафыннан авыр сулаган сыман тавыш ишетелгәндәй булды, әкрен генә хәрефләр оеша башлады һәм экранда «сез уенда» дигән язу эленде...
Йортның подвалы аша күрше бинага күчәбез. Ансында мунча, ындыр табагыдай бассейн, бильярд, кино залы, тагын әллә ниткән хөҗрәләр урнашкан. Үлгәнне белми чабынганнан соң, салкын сулы бассейнга чуму бик хозур икән, тәнеңә меңләгән инә кадалгандай була. Ирексездән тизрәк күп баскычлы ләүкә буйлап югарыга үрмәлисең. Анда кызгач, тагын салкынга чумасың. Шәбәреп чыгасың да, янә эссе кирәк. Коенып аргач, мең сихәтле үлән суларын өстән коеп, сөртенми кибендек тә чишенү залында махер халатлар киеп алдык. Галиханның хезмәтчеләре уңган, күзгә күренми генә барысын да уңайлап торалар... Без чыгышка табын әзер, хәмер-шәраб, җиләк-җимеш, яшелчә һәм кабымлыкларның ниндие генә юк. Сусынны басыйм дисәң, куыклар атып торган тәмле сулардан авыз ит, яки кайнап торган самавырдан чәй дә эчәргә мөмкин. Диварда, майлы буяу белән киндергә ясалган һәм шактый мәйдан биләгән рәсем игътибарны җәлеп итте. Картинаның астына «Җенләнгәнче» дип язып куелган. Анда мәҗлес сурәтләнә. Мул табынны ярым шәрә хатын-кызлар һәм ир-атлар сарган. Мәҗлестәшләр сәрхуш, күзләрендә ут уйный, ә кайберләренә йөнтәс койрык һәм тояк чыга башлаган... — Минем сиңа килүнең сәбәбен тәки сорамадың? — дидем мин, мөлдерәмә рюмкага үрелеп. — Һәрхәлдә, кулга алырга килмәгәнсеңдер? Зәет, син уңайсызланма, яхшы машинада йөрисең килә икән, китереп ат, сүз чынлыгы өчен черек Москвичыңны, баш на баш алмаштырам да бирәм. Бәлкем улыңны берәр чит илгә укырга кертәседер? Мондый вакытыңда аякта нык торып калу өчен кайбер позитив үзгәрешләр кирәк ул тормышта. — Безнең эштә бер сатылып дан чыгарсаң, очсызланган, сорап та тормый төртеп аударылуга калган кыз хәленә төшәсең... Син мине теге дусларың белән бутама. Галихан көлеп җибәрде. — Өч айдан пенсиягә аткаралар түгелме соң? — Каударланма, галстугыңа басарсың. Әңгәмәбезне телефон чылтыравы бүлде. Галихан трубканы алды, кем тыңлавын әйтте. Аңа борчучы озаклап нидер сеңдерергә азапланды. Азактан Галихан, анысын үзегез карагыз, диде һәм трубканы элде. — Минем белән кызыксынмыйлардыр ич? — Чираттагы янау... Бизнесмен булуның уңайсыз яклары бар инде аның. Очасың икән, мылтык төбәгәннәренә аптырыйсы юк. — Моны болай калдырып булмый бит инде? — Минем телефон «контора»га ялганган. Теләсә нишләсеннәр. — Алардан да төрлесен көтәргә була... — Кит дип әйтмим, ник килдең, дигән ди бер җиңгәчәй, абыйсы юкта кырына килеп яткан каен энекәшенә. — Эш кирәк икән, рәхим ит. Миңа, күреп торасың, синдәй егетләр кирәк. Ике катлы коттедж әнә, тәрәзәдән күренеп тора, машина бирәм, урынбасар кәнәфие бушады, әле күптән түгел генә атып киттеләр, ишеткәнсеңдер?.. Ашыкмый гына торып, каршыбыздагы тумба өстенә кунаклаган телевизорны кабызам. Якубовичның «Могҗизалар кыры» дигән тапшыруы бара икән... — Ишетүемчә синдәй акча капчыклары өчен мондый уенның үзгәрәге бар? «Иблис хозурында» дип атала. Сине шул уен аша мантып киткән, диделәр, бездән киткәч? — Бар андый уен. — Менә мин шуңа килдем. — Ә беләсеңме, уенга эләгү өчен кабахәтлегеңне расларга кирәген. — Тәүбә итәсемени? — Тәүбә ул ваз кичү белән бәйле. Үлгәч җәннәт өмет итеп. Ә монда, киресенчә, шул әшәкелегең өчен бу дөньяда әҗер дәгъва ителә... — Булдыра алмам дип уйлыйсыңмы? — Кем, кем, әмма син — кабахәт түгел! — Ә үзең? Үзеңне ничек раслый алдың соң андый сыйфатта? Син бит бездә эшләгәндә совхозың халкын коммунизмга чыгара язган кеше. Әле яңа урында да мантып киткәч, дини календарь чыгаручыларга булышкансың, язучыларга кафе ачкансың, мәчетләр, янә килеп чиркәү дә салдыргансың. Тау халкына ярдәм юлларга да йөрәгең җиткән диделәр.. Ә бит «акыллы кешеләр» мәчет хозурында халыкара рок-фестивальләр, «арткы якның алтыны» дигән конкурслы сыра бәйрәмнәре уздыра, галим яллап китап яздырып фәнни исемнәр, бонуслар ала... Галихан тирән көрсенеп куйды . — Әле алар минем каладагы «Аргамак» ресторанымда бушлай тыгына. Эчеп исереп алсалар — сугыш чыга. Тәртипкә чакырган сакчы егетләрдән, сезнекеләрне җәлеп итеп, үч алалар... Фәттахны беләсеңдер, бурычы миллионга җитте, кайчан түлисең дигән идем, кодасына зарланган. Анысы бездәге катыборынга шалтыраткан. Өчесе пайга кереп мине акылга утыртырга керештеләр бер мәл. Кызлар белән мунча кергәннәрен видеога төшертеп бәйләнүләреннән чак туктаттым. Болардан халыкка ни тоз, ни он, игелек кылу мәҗбүрияте алдында калсалар, әти мәрхүм әйтмешли, тизәкләрен мыскалга салалар... — Ә син нәрсә саласың мыскалга? — Мин чиновник түгел, ә ирекле бизнесмен. Үзем бер дәүләт. Яшермим, һөҗүмнәр булгалый, чолганышта калгаларга туры килә. Адреаналинга кытлык юк. Хәлбуки, кешеләргә игелек эшләмәсәң, куандырмасаң, мондый йөккә түзәрлек тә түгел. — Ничек уенга үтә алдың соң, алай әйбәт тә булгач? — Күпме генә изгелек эшләсәм дә, минем урыным тәмугта, — диде ул, ачы сагыш белән. — Аракы бизнесы белән шөгыльләнәм, — дип белдерүем булды, мониторда «уенга кердең» дигән язу чыкты. Уйнадым һәм оттым да бугай. Инде тагын уйныйсы килә, һәм бүтән юл да калмады кебек, минем бит егерме дүрт миллардлык мөлкәтне законга турылап, талап димме, акцияләштереп диясе микән, сеңдереп маташа кәнәфиле агайлар... Уенга кабат керә алмыйм. Кагыйдә кушмый. Ә бүтәннәрне тартырга ярый, тик үтмиләр... Инде кемнәрне генә чакырып бакмадым. Хәтта киллерны да. Экраннан «син рухи берәмлек түгел, чара гына» дигән җавап чыкты. Күрше районның райпо преды: «Мин карак, официант һәм зиначылык хадиме дә» дип әтәчләнгән иде, «эш урыныңның язылмаган вазифалары сиңа акча янчыгы булу, килгән кунакларны кызлы мунча кертеп, ашатып-эчертеп озатуны йөкли, уенга үтмәдең», дип язу чыкты. Янә бер таныш җитәкче дус бар, хатын-кыз мәсьәләсендә ут бөрчәсе, ә компьютер, «син шәхес түгел, ә фәлән нәрсәнең гәүдәләнеше» дигән бәя чыгарды. — Мин үтәчәкмен. — Җаны теләгән — елан ите ашаган. Бел: өч теләге үтәлә отучының. Берсен миңа сарыф итәсең. Дума депутаты мандаты кирәк. — Галихан, муенын кулы белән ышкып куйды, ачы көлемсерәде. — Менә болай кирәк. Калганын үзең кара. Татарстанга суверенитет сорасаң да, сүзем юк...
Хәсислеккә имтихан
Тәвәккәлләп компьютер каршына утырам. Бармакларым клавиатурада бии башлый... Мәктәптә укыган чакта, кыш көне бәдрәфкә йөгереп керүемне һәм пес итеп торган бер сабакташымның баш киемен салдырып, кая борылса да үз «чишмәсе» астында тотуымны, ә аптыраганнан, бүрекне коткару ниятеннән чүгәләгәч, шуны башына батырып киертеп чыгып йөгерүемне язам. Ә компьютерда «зек менталитетлы халык яшәгән илдә мәктәпләр өчен табигый шаяру, уенга үтмәдегез» дигән язу чыкты. Гөнаһсызга гаепләнеп, камерада җәберләнеп, асылынып үлгән бер бичара язмышын бәян итәм. — Дәүләт — көчләү аппараты. Үтмәдегез. — Болай булмый, — диде авыр сулап Галихан. Соңгы мөмкинлегең калды дускай, кая ашыгасың? Синең төнге уникегә кадәр вакытың бар. Яз, рәхәтләнеп бер шәп роман. Гонарары җилле булачак!.. Ялганлауда табибларга һәм сезгә тиңнәр юк лабаса. Табиблар, фәлән-фәләннәр итеп дәваладык дип фантазияләрен сырлый, соңыннан, пациент үлә калса очын таба алмаслык итеп һәм сез... Каза күрүче үзе тотып тапшырган җинаятьчене көн-төн, армый- талмый еллар дәвамында каулавыгыз турында... Сөялгә басты Галихан, шәхси мәнфәгате үлчәү тәлинкәсенә салынгач, итагать саклап торуны урынлы санамый күрәсең... Ярый. Рас суга кердек, димәк йөзәргә кирәк. Янә бармакларны эшкә җигәм. Роман тек роман... «...Мәктәптә укыганда хикәяләр-шигырьләр язып мавыктым. Унны тәмамлагач, университетның татар филологиясе бүлегенә барып кердем. Укуым тәмамлангач, язмаларыма мәйдан биргәләгән газетага эшкә урнаштым. «Икмәк булса җыр да була», «Дуңгызчылык — табышлы тармак» дигән мәңге искермәс исемнәр астында мин дә мәкаләләр сырладым... Телевидениегә чакырдылар. Татарча авылга кагылышлы тапшырулар бер калыпка куыла икән биредә, һаман бер балык башы: персидәтел әйбәт, малларга курмы бирә, авылда яшәргә була! Тора-бара, үз бүрттерүләремә үзем ышана башлап, каланы калдырасы иттем. Ә авыл мәктәбе укытучысының вазифалары тавык чүпләп бетерешле түгел... Баксаң, балаларны укыту, дәфтәр тикшерүләрдән тыш аның җилкәсенә сайлауларны уңышлы уздыру, авыл хуҗалыгын тауга күтәрү максатында агитаторлык, үзешчән сәнгатьне алга сөрү, кара көзгәчә, өстән өшәндергеч яңгырлар коеп торганда, колхоз басуыннан бәрәңге чүпләү, кышын колхоз базында чери башлаган шул бәрәңгене аралау кебек мәшәкатьләр өстәлә икән... Бу бит гомерлек җәзага үз теләгең белән күнү... Әле бит киләчәктә укытучының дәрестә һәр әйткән сүзен, уйлаган уен, хәрәкәтен берәмтекләп теркәү шәйләнә... Тукай Шүрәлесе сыман «Бу бәладән кем килеп йолкыр мине» дип гаҗиз калып торганда, өебез ишеген погон таккан кешеләр какты. Милициягә эшкә кодаларга килгәннәр, участковый вазифасын башкару өчен педогог белеме кулай, диделәр. Беренче эш көнем истәлекле булды. Киләм урам буйлап. Каушыйм. Кызарынам. Әле бит минем чәч тә җирән, каш-керфекләр дә ак һәм, өстәвенә сипкелләр дә мул булгач, йөз ерактан ук янып күренгәндер инде, балигъ булмаганнар белән эшләүче инспектор Хәмидуллин миңа ымлап кычкырып җибәрмәсенме: — Егетләр, карагыз әле, карагыз, милициянең йөз кызыллыгы килә! Тәмәке тартырга дип урамда, бүлегебез ишеге катында бөялеп торган булачак хезмәттәшләр дәррәү көлеп җибәрделәр. Эшләп киттем ару гына. Өч айлык әзерлек курслары үтеп кайткач, бишекле матай бирделәр. Колхозда белгеч булып эшләүче, мин укытучы чакта иренеп кенә кул чугы сузган яшьтәшләр йөгереп килеп күрешә башламасыннармы!.. Хезмәтемнең асылына тиз төшендем, иң мөһиме — үзеңә беркетелгән биләмәдә кылынган җинаятьләр ачылырга тиеш. Әйтик, ун җинаять теркәлеп, алтысы ачыкланса, ачылганлык алтмыш процент. Шул саның узган елгыдан түбән төшмәсә, мактаудан башка сүз ишетмисең. Әмма җинаятьчеләр тәҗрибәле, этлек кылган урыннарда паспортларын төшереп калдырмыйлар. Менә монысы тез астына суга, тормыш арбасы тәгәрмәченә тәпәч тыга. Димәк, сан матур саклансын өчен нишләргә? Теркәтмәскә! Ачылгач та теркәп була ич аны, нигә ашыгырга? Башкача хут калмый, теркәлгән, әмма ачылмый калганнарыннан да арыну җайлары бар. Әйтик дуңгыз фермасыннан чучка малаен «суктылар», ди. Кемнәрдер шашлык куырып, учак урынында эч-башларын, тире-тоякларын калдырып киткән. Иң әвәле арба төбенә терлек азыгы түшәп өенә кайтып баручы терлекчене туктатып, аңлатма аласың. Ул инде, урлаган силосы-сенажы өчен беркетмә төзеп вакланмасаң, ферма тирәсендә бүреләр йөрүе хакында рәхәтләнеп сөйләп бирә. ...Банка белән өч литр сөт чәлеп кайтучы сыер савучы апа моның сөйләгәннәрен шулай ук очынып раслый... Ферма мөдире дә яңа туган чучка малайларын көн дә санап, керемгә алдыра башламавың хакына рәхмәт йөзеннән, терлекчеләрен куәтләргә, яшь пионер сыман, һәрвакыт әзер... Менә милиция бүлегенә кайтасың, килеп керәсең начальник кабинетына. Җитәкчең, ут йотып сорый синнән: — Ачып кайттыңмы, асыпмы? Кәгазьләреңне китереп саласың өстәленә. Анда чучка малаеның урланмавы, ә бүре тарафыннан харап булуы бәйнә-бәйнә дәлилләнгән. Җитәкчең, эш кузгатылмау турындагы карарыңа ашыгып имзасын сырлагач, прокурорга юл тотасың. Сукрана-сукрана булса да анысы да кулын куя. Нәтиҗәдә, эш күрсәткечләрең ал да гөл. Шеф, минем эшчәнлектән мәмнүн икән, ОБХССка, яки җинаятьләр эзләү бүлегенә оперативник булып күчәргә тәкъдим ясады. Шунсыз синнән урынбасар ясап булмый, ди. Яңа эштә очраклы ачылган җинаятьләр уңаеннан хикәя, повесть хәтта роман уйлап чыгару зарур булып чыкты, имеш син җинаятьчене эзәрлеклисең, бер-бер артлы берсеннән-берсе тапкыррак чаралар күрәсең, ә ул тоттым дигәндә генә һаман-һаман ычкынып китә, шамбы балыгыдай кулдан шуа, күз алдыңда парга әйләнә! Әмма муенына ыргыткан элмәгең көннән-көн кыса бара һәм мәкерле җинаятьче, җилкә чокыры белән синең сулышны тоюдан гаҗиз булып, каушый, ялгыша башлый да җып-җылы килеш салган җылымыңа үзе үк барып керә... Талант та бар, фантазия дә җитәрлек, университетта алган белем дә ярап тора. Әле бит милиция мәктәбендә каракларны, канун бозучыларны төпсез чуманга утырту фәнен дә сеңдерделәр. Әлбәттә, сырты саргайган җинаятьчеләр бу китапны синнән күбрәк укыган. Шуннан ни?.. Аларны алдый алмасаң аптырыйсы юк. Аның каравы гавәм күзенә шул махсус белемеңә таянып күпме кирәк төтен җибәрәсең... У-уу, мин язган кыйссалар: теләсә кайсы буенча хет спектакль куй, хет кино төшер. Иманым камил, экраннарга чыккан фильмнар безнең ишеләр сырлаган әкиятләргә нигезләнгән... Тагын бер ысул бар икән әле безнең арсеналда. Ачылмый асылынып калган «эш»ләрне берәр җитдирәк җинаять кылып эләгүчегә «тегеп» була . Аны шуңа күндерәсең. Бездә бит Америка түгел, кылган җинаятьләр өчен каралган сроклар кушылмый... Авыр җинаять өчен тиешле зуррак срок, бүтән җинаятьләр өчен тиешле бәләкәйләрен «йота»... Кыскасы, милицияне финанслап куәтләндермичә дә күрсәткечләрен күркәм тоту өчен хутлар калдырылган... Бездә бит һәр ведомство закон проектын үзенә кулай итеп үзе әзерли. Ятим бала үз кендеген үзе кисә диләрме әле. Ә депутатлардан шуларны хуплату, кем әйтмешли, «үзе бер роман». Мин үстем. Калага күчерделәр. Министрлыкка алу хакында да сүз булган бугай. Әмма аңа хәтле булган бер вакыйгага тукталмый үтү ярамастыр. Мөгаен нәкъ шул чактагы гамәлләрем уенга узу-узмавымны хәл итәр дә... Эш болайрак булды. ...Бер эшмәкәр, бурычка алган акчасын түләмәгән. Тимер юлда озаткан товары вагоны белән югалган һәм бу алган кредитларын каплый алмый. Моңа яныйлар. Бүтән чарасы калмагач, безгә килгән. Ә бүлекнең мөмкинлеге чикле, яныйлар дип килгән һәркемне сакларлык хәле-куәте юк. Шеф моңа шуны төшендерде, үзең ялласаң гына инде, — ди. — Акчам булса түләп кенә котылыр идем, — ди бу. Әңгәмәгә мин кысылдым. Үземнең этне алып торырга тәкъдим иттем. Эт зур минем, ашарына һич җиткереп булмый. Эш өчен файдалы югыйсә, әмма бүлегебез чыгымнары исемлегендә шуны туендырырлык паек каралмаган. Алдырны үзем алып бардым гозерчебезгә. Эшкуарның хатыны әкәмәт чибәр икән. Күренеп тора, бер-берсе өчен өзелеп торалар. Әлеге егет бизнеска да хатынын бәхетле итәм дип керешкән булган күрәсең һәм башта эше тәгәрәп барган. Аннары чатаклык чыккан. Кредиторы әйткән, хатыныңны миңа сөяркәлеккә озат, бурычыңны кичерәм, дигән. Бу тегенең бугазына ябышкан. Нәтиҗәдә срок куеп, типкәләп озатканнар... Атна үттеме-юкмы, бар да тәмамланды, оператив төркем белән фаҗига булган урынга миңа чыгарга туры килде: үзен дә, хатынын да, минем этне дә өйләренә кереп атып чыгып киткәннәр... Кайткач, начальник кызыксына: — Ачып кайттыңмы, асыпмы? Белеп торам инде, хәле мөшкел, узган атнада министрлыкта, коллегиядә өшкереп кайтарганнар, күрсәткечләр тагын да түбән тәгәрәсә артына тибеләсен төшендергәннәр. Агаем, өметсезлек белән кулын алга селти. — Заказлы үтерүнең кайчан ачылганы бар? — дип авыр сулый. — Бернинди заказлы үтерү дә булмаган, — дим мин, татлы көлемсерәп. — Нәрсә, нәрсә? — Ул яшәгән элитный йортта безгә очып кергәли торган бер төнге күбәләк бар. Анда шул очрап тора. Әлбәттә очраклы рәвештә. Ул менә нәрсәләр хакында җиткерде, рәхим итеп аңлатмасы белән танышыгыз. Бу хакта «күбәләгебез» гәҗит журналистының да колагына токмач элде. — Кая, бир әле монда... Аңлатмада «төнге күбәләк» бик тә гыйбрәтле кыйсса бәян итә. Баксаң ул бизнесмен хатынының танышы булган. Хатын бәлагә таруларын сер итеп кенә моңа «тишкән», ирен коткару хакына хәтта панельгә чыгарга әзер булуын әйткән, бай клиент табасы иде дигән. «Күбәләк», бизнесмен ире өйдә юк көнне моны төнге клубка алып бара һәм шунда бер бай оригинал белән таныштыра. Артыграк хәмердән авыз иткәнгәме, ханымыбыз чишелеп китеп, хәлен тәфсилләп аңа да аңлатып бирә, «на всё согласна» дип тә ычкындыра. Теге агай шунда ук кесәсеннән алып, пачкасы белән валюта тоттыра һәм өенә чакыра. Өйдә шул ачыклана: ханым белән ир үзе түгел, ә аның эте кавышырга тиеш, имеш... Бер атна вакыт узгач, хатын әлеге бәндәне үзе эзләп таба... Теге риза була. Ханым үзе кичергәннәрне энәсеннән җебенәчә «күбәләк»кә яшермичә сөйләп барган. Ә фаҗига көнне бизнесмен ире көтмәгәндә кайтып кереп хатынының маҗарасына юлыккан һәм башта аны, аннары этне, аннары үз-үзен атып үтергән... Шеф укып бетерде һәм авыр сулап: — Мәрхүмнәрнең туганнары тавыш-тын чыгармас микән соң? — дип куйды. — Мондый гайбәтнең кемгә кирәге бар? — Ә син бер дә курыкмыйсыңмы? — Нәрсәдән? Теге «күбәләк»не тыңлаган журналист, шушы уңайдан миңа да сораулар яудырды. — Ни дидең инде? — Күк бия саташуы, — дидем. — Ә теге кредиторны йолкып карасак? — Өметсез эш. Ул бит Ганиевкә туган тиешле. Аннары безнең кулда нәрсә бар соң ул кадәр? — Шулай дисеңме?.. Икенче көнне үк «журналист тикшерүе» гәҗиттә дөнья күрде. Башта андагы «версия» белән килешмәгән хәлдә, мәрхүмнең туганнарын тинтерәттек. Гәҗиттә фамилияләр язылмаса да, ямьсез фаразның кем хакында икәнен алар тиз төшенде. Һәм чын гаеплеләрнең фаш ителүенә өмет өзделәр күрәсең, эшебездән нәтиҗәлелек таләп итеп йөдәтүләрдән тыелдылар. Һәм абзагыз, тәвтишләү срогы чыкты дигәндә, «журналист версиясе» белән килешеп, эшне ябып та куйды... Башлыгыбызның артына типмәделәр. Туган ягымда мин кызыккан урынга вакансия ачылу белән, мөмкинлекләрен эшкә җигеп, ул миннән котылды, мине үзеннән коткарды... Язудан туктадым. Ә компьютер дәшми, гөжли дә гөжли... Галихан бер утыра, бер тора, бер сәерсенеп беренче күргәндәй миңа карап ала... Дулкынлана... Менә монитор тарафыннан авыр сулаган сыман тавыш ишетелгәндәй булды, әкрен генә хәрефләр оеша башлады һәм экранда «сез уенда» дигән язу эленде...
Комментариев нет:
Отправить комментарий